https://doi.org/10.25312/j.10204

Agnieszka Kijak https://orcid.org/0000-0002-4547-3798 Uniwersytet w Siedlcach

e-mail: agnieszka.kijak-mantas@uws.edu.pl

Subiektywnie–pozytywnie o psie

(na podstawie wypowiedzi respondentów – miłośników i sympatyków czworonogów)

Subjectively–positive about dogs (based on the statements of respondents – lovers and supporters of four-legged friends)

Streszczenie

Niniejszy artykuł stanowi kontynuację działań badawczych związanych z problematyką postrzegania psa. Na tym etapie dokonano eksploracji z wykorzystaniem metod, technik i narzędzi socjologicznych. Przepro-wadzono badania ankietowe, w ramach których zadano respondentom pytania o skojarzenia wyrazowe i fraze-ologiczne z leksemem pies. Ze względu na językową odrębność tych form analizowano je oddzielnie. W obu przypadkach dokonano jednak podziału na skojarzenia pozytywne, negatywne oraz neutralne (z dodatkowymi kategoriami wyrazowymi). Skojarzenia wyrazowe ponadto pogrupowano zgodnie z podziałem wprowadzo-nym przez autorów Wielkiego słownika języka polskiego PAN. W efekcie uzyskano katalog subiektywnych wskazań, na podstawie którego można stwierdzić, że osobom opiekującym się psem to zwierzę kojarzy się bardzo pozytywnie. Istotnym wnioskiem okazało się ustalenie, że obecnie odgrywa ono dużą rolę w życiu psychicznym człowieka. W związkach frazeologicznych wciąż utrwalony jest negatywny obraz psa, jednak dostrzegalne są stopniowe zmiany, polegające na nadaniu nowego znaczenia znanym połączeniom wyrazowym, a także na próbach tworzenia nowych – pozytywnie odnoszących się do psa.

Słowa kluczowe: skojarzenia, frazeologizmy, pies, obraz psa

Abstract

This article is a continuation of research activities related to the issue of the perception of dogs. At this stage, exploration was carried out using sociological methods, techniques and tools. Surveys were conducted, in which respondents were asked about word and phraseological associations with the lexeme dog. Due to the linguistic distinctiveness of these forms, they were analysed separately. In both cases, however, a division was made into positive, negative and neutral associations (with additional word categories). Word associations were also grouped in accordance with the division introduced by the authors of Wielki słownik języka polskiego PAN. As a result, we get a catalogue of subjective associations that show that for people who take care of a dog, this animal has very positive associations. An important conclusion is that dogs currently play a large role in the mental life of humans. In phraseological connections, the image of a dog is fixed negatively, but gradual changes are noticeable. New meanings are given to familiar word combinations, and new ones that are created are associated with dogs positively.

Keywords: connotations, phraseology, dog, image of dogs

Wstęp

Temat postrzegania psów przez społeczeństwo jest w ostatnich latach przedmiotem zain-teresowania wielu językoznawców. Wcześniej badano to zagadnienie, zwracając uwagę na zapisy dotyczące tych zwierząt zamieszczone w różnych tekstach historycznokulturo-wych (Mosiołek, 1992; Mosiołek-Kłosińska, 1995; Karczmarczuk, 1997; Zimnowoda, 2003; Lemański, 2011; Błajet, Błajet, 2017; Kijak, 2024). Analizowano też nowsze źródła, między innymi internetowe. Barbara Cyrek (2017) badała wizerunek psa w serwisach ogłoszeniowych, a Katarzyna Sobstyl zwróciła uwagę na przejawy negatywnego stosunku człowieka do tego zwierzęcia, ustalając przy tym, że wynika on z osobistych doświad-czeń i niechęci do przełamania lęków i wejścia w interakcje z czworonogiem (Sobstyl, 2019: 238). We wcześniej prowadzonych badaniach językoznawczych dostrzeżono także produktywność leksemu pies, który staje się podstawą dla neologizmów semantycznych w socjolekcie przestępczym (Pacuła, 2020) oraz słowotwórczych w socjolekcie młodzieżo-wym (Burkacka, 2015). Wyraz ten jest również używany do przekazywania negatywnych emocji w stosunku do odbiorcy (Sojka-Masztalerz, 2010), do którego nadawca zwraca się ty psie, ale też wykorzystując synonimiczne określenia tego zwierzęcia, takie jak: burku, kundlu czy nawet sukinsynu (Zimnowoda, 2003: 110).

Obszernym źródłem wiedzy do badań nad obrazem psa są związki frazeologiczne. Ich wartość stanowi niewątpliwie ponadczasowość i utrwalenie prawd funkcjonujących w kulturze przez wiele lat. Można z nich czerpać wiele informacji, także dotyczących psa, który postrzegany był jako symbol negatywnych cech, takich jak: nielojalność, nieszcze-rość, interesowność czy nieczystość (Błajet, Błajet, 2017: 176–177). Ponadto kojarzył się negatywnie, głównie ze szczekaniem, gryzieniem i agresją (Mosiołek, 1992: 303). Anali-zując związki frazeologiczne, zwrócono uwagę na nieliczne, takie jak psie przywiązanie, wierny jak pies, które odnoszą się do psa pozytywnie (Mosiołek-Kłosińska, 1995: 29).

Cel, metody i narzędzia badawcze

Kolejnym – po analizie treści tekstów – etapem działań po części weryfikujących stosu-nek do psów, było zbadanie tego zagadnienia z wykorzystaniem metod i technik badań społecznych, a więc przy pomocy ankiet. Badania rozpoczęto bez założeń w stosunku do respondentów odnoszących się do tego, czy mają bądź mieli psa. Ankieta była rozsy-łana za pośrednictwem portali internetowych do różnych odbiorców. Jednak ze względu na jej dobrowolny charakter okazało się, że w badaniu wzięli udział w większości re-spondenci życzliwie nastawieni do psów. Potwierdziły to ich odpowiedzi na dwa pytania dotyczące tego, czy lubią psy oraz jakie mają skojarzenia z psami. Na oba pytania niecałe 99% badanych odpowiedziało twierdząco. Ponadto 91% respondentów ma psa (lub jak obecnie często się mówi, jest opiekunem – a nie właścicielem – psa). Oczywiście, nie można wnioskować, że brak psa wynika z negatywnego stosunku do tego zwierzęcia. Podobnie w odwrotnej sytuacji, kiedy czworonóg jest w domu, nie znaczy to, że pojawił się tam na życzenie ankietowanej osoby. Pytanie to mogło więc potwierdzić bliższy kontakt ze zwierzęciem, natomiast odpowiedzi nie uznano za bezpośrednio wskazujące na pozytywne nastawienie do psów.

Pytania zamieszczone w ankiecie badawczej:

1. Jakie ma Pani/Pan skojarzenia ze słowem pies?

   1. pozytywne

   2. negatywne

   3. neutralne

2. Proszę napisać słowa (przymiotniki lub rzeczowniki), z którymi kojarzy się Pani/Panu pies. Można podać maksymalnie 3.

3. Jakie zna Pani/Pan przysłowia/powiedzenia lub inne związki frazeologiczne ze sło-wem pies?

4. Czy ma Pani/Pan psa?

   1. tak

   2. nie

5. Jeśli tak, to jak ma imię?

6. Jakimi określeniami nazywa Pani/Pan psa?

Ankietowani, którzy zadeklarowali, że mają psa, zostali poproszeni również o wpisanie jego imienia (zawołania) oraz ewentualnych zdrobnień, którymi nazywają czworonoga. W niniejszym artykule te odpowiedzi jednak nie są analizowane, ponieważ przedmiot zainteresowania stanowią skojarzenia z psem wyrażone bezpośrednio przez leksemy, a także znane związki frazeologiczne. Te drugie badano, mając na uwadze ich rolę jako nośników poglądów na temat psów.

Celem nie była jednak analiza istniejących zwrotów, wyrazów czy fraz, lecz tych wskazanych przez respondentów – i to na ich podstawie postanowiono ustalić wyłaniający się z nich obraz psa, a także zestawić go z wizerunkiem wynikającym ze skojarzeń wy-razowych. Obie formy skojarzeń przeanalizowano pod względem wartości pejoratywnej w stosunku do psa. Pojedyncze słowa natomiast zbadano także, wykorzystując klasyfikację

semantyczną uwzględniającą kategorie tematyczne ważne w życiu człowieka. Uzyskane wyniki były podstawą do sformułowania odpowiedzi na pytania badawcze:

1. Czy zadeklarowana sympatia w stosunku do psów potwierdzi się w wymienionych skojarzeniach wyrazowych i frazeologicznych?

2. Czy obraz psa wynikający ze skojarzeń wyrazowych jest odmienny niż wizerunek utrwalony w związkach frazeologicznych?

3. W której sferze życia plasują się relacje człowieka z psem?

Skojarzenia wyrazowe z leksemem pies

W pytaniu o skojarzenia z psem respondenci zostali poproszeni o podanie pojedynczych słów oraz ograniczenie ich do trzech. W związku z tym uzyskano 450 leksemów, które pogrupowano tematycznie. Najwięcej zaklasyfikowano do grupy określonej jako pozy-tywne cechy, w której znalazły się przymiotniki charakteryzujące zwierzę lub rzeczowniki nazywające właściwość przypisywaną mu przez ankietowanych. Takich niebudzących wątpliwości przy klasyfikacji jednostek odnotowano aż 325. Wśród nich najczęściej wystąpiły leksemy przyjaciel (w kilku przypadkach wzbogacony określeniem najlepszy) oraz przyjacielski. Wystąpiły one w sumie 57 razy. Niewiele mniej notowań liczyły wyrazy wierny oraz wierność – łącznie odnotowano je 54 razy. Kolejne miejsca zajęły uczucie miłości – 34 notowania, stan radości – oraz więź przyjaźni – wystąpienia odpowiednio 22 i 14 razy. Wśród skojarzeń pojawiły się także związane z innym pozytywnym stanem, takim jak szczęście – 8 notowań.

Za pozytywne uznano także określenia wyrażone przez przymiotniki. Wśród wystę-pujących najczęściej znalazły się między innymi: kochany i oddany – po 13 notowań, lojalny – 11 notowań, przyjazny – 7 wystąpień, mądry – 4 skojarzenia, bezinteresowny – 3 wystąpienia. W gronie pozostałych skojarzeń wskazanych przez ankietowanych wy-różniono jeszcze następujące grupy: leksemy określające aktywności, wyrazy odnoszące się do wyglądu, słownictwo związane z funkcją obronną psa oraz inne, które dotyczą różnej tematyki, więc trudno je jednoznacznie pogrupować. W pierwszej z nich znalazły się skojarzenia, takie jak: spacer (10 wystąpień), zabawa (6 notowań), sport i trening (po 3 wystąpienia). Z wyglądem wiążą się natomiast wymienione przez ankietowanych wyrazy: nos (2 wystąpienia), a także pojedynczo odnotowane: sierść, włochaty oraz zęby.

Oddzielnie wyróżniono kategorię tematyczną dotyczącą użyteczności psa, która zgodnie z obecnym postrzeganiem psa – jak wskazują przywołane wyżej badania – wydawała się raczej historyczna. Jednak zapisane przez badanych skojarzenia, takie jak: obrona, ochro-na, bezpieczeństwo, policjant i silny, chociaż występujące nielicznie, pozwalają sądzić, że obraz psa w kulturze wciąż uwzględnia jego funkcjonalność nie tylko jako zwierzęcia do towarzystwa czy członka rodziny.

W grupie „pozostałe” znalazły się różne określenia związane między innymi z zacho-waniem psa: szczekający, pewny siebie, rekwizytami kojarzonymi z psem: buda, kość, a także neologizmy: psiość czy psie dziecko. Ankietowani wymieniali również połączenia wyrazowe z leksemem pies: bezpański pies, psi żywot. Do tej grupy zaklasyfikowano także

zapisaną przez nich cechę troski oraz określenie odpowiedzialność, które nie znalazło się w grupie pozytywnych skojarzeń, ponieważ raczej nie odnosi się do cechy psa, lecz jego opiekuna/właściciela.

Wstępne obserwacje pod względem tematycznym skłoniły do bardziej pogłębionych analiz, pozwalających uzyskać więcej informacji na temat obrazu psa wyłaniającego się z odpowiedzi ankietowanych. Jak wskazują powyższe rozważania, trudno jednoznacznie zaklasyfikować podane przez badanych skojarzenia, opierając się jedynie na luźnym związku tematycznym. Dokonano zatem ich podziału, wykorzystując kategorie podzia-łu tematycznego użyte przez autorów Wielkiego słownika języka polskiego PAN. Jest to pierwszy polski elektroniczny słownik współczesnego języka polskiego, w którym hasła są klasyfikowane tematycznie. Zgodnie z założeniem autorki schematu klasyfikacyjnego Barbary Batko-Tokarz odzwierciedla on „naiwnosemantyczny stosunek do rzeczywistości językowej przeciętnego użytkownika języka i jego zdroworozsądkowe, potoczne widzenie świata” (Batko-Tokarz, 2018: 80). Ponadto ma on charakter antropocentryczny, dzięki czemu z powodzeniem można go zastosować do badań postrzegania psa właśnie przez człowieka. W ich toku każdemu skojarzeniu przypisano odpowiednią kategorię. Ponieważ w WSJP PAN zdecydowano o możliwości kilkakrotnego zaklasyfikowania poszczegól-nych znaczeń, również w opisywanych w niniejszym artykule dociekaniach zastosowano tę zasadę. Spowodowało to uzyskanie większej liczby kategorii tematycznych, a zarazem rozwiązało problem wyznaczenia granicy pól semantycznych pomiędzy poszczególnymi hasłami – skojarzeniami. W badaniach wykorzystano podział trzeciego stopnia, czyli najbardziej szczegółowy – na podpola1, oraz pierwszego stopnia, czyli najbardziej ogól-ny – na sfery. Następnie analizowane hasła stosownie pogrupowano.

Tab. 1. Kategorie tematyczne (podpola, pola i sfery) skojarzeń z psem na podstawie odpowiedzi respondentów

1 W przypadku niektórych haseł słownikowych kwalifikacja tematyczna zawierała wskazanie pola tematycz-nego bez podania podpola.

a Zapis wielką lub małą literą jest zależny od tego, czy dotyczy pola, czy podpola, i zgodny jest z zapisem stosowanym przez autorów słownika WSJP PAN.

Źródło: opracowanie własne na podstawie kwalifikacji tematycznej w WSJP PAN.

Wśród grup tematycznych występujących we wspomnianym słowniku znajdują się główne kategorie nazwane sferami:

• człowiek jako istota fizyczna,

• człowiek jako istota psychiczna,

• codzienne życie człowieka,

• człowiek w społeczeństwie,

• człowiek i technika,

• człowiek i przyroda,

• kategorie fizyczne.

W związku z badaną tematyką można było przypuszczać, że w ankietach będą odno-towane skojarzenia dotyczące tematyki człowieka i przyrody. Jednak, mając na uwadze obecną rolę psa w życiu człowieka, należało także spodziewać się, że pojawi się kwali-fikacja odmienna.

Korzystając ze słownika oraz podanej w nim szczegółowej kwalifikacji, zgodnie z którą hasłom przypisano podpola, stwierdzono, że najwięcej konotacji to określenia relacji międzyludzkich. Poza wspomnianym wyżej bardzo licznym skojarzeniem psa z przyjaźnią wymieniano także: opiekę, partnerstwo, troskę, wspólnotę oraz zaufanie, które również można zakwalifikować do tej grupy tematycznej. Drugą pozycję pod względem liczebności zajmują skojarzenia z podpola związanego ze zwierzętami, a mianowicie hodowla i opieka nad zwierzętami; człowiek wobec zwierząt. Do tej grupy zakwalifikowano między innymi leksemy: bezpański, buda, słodziak. Wska-zane przykłady pokazują, że zbiory semantyczne abstrahują od wartościowania i gromadzą konotacje niezależnie od nastawienia ich autora. Na trzecim miejscu znalazły się skojarzenia z grupy emocje i uczucia, takie jak: miłość, przywiązanie, radość czy spokój.

Dalsze miejsca w hierarchii tematycznej zajęły podpola: cechy charakteru, tem-peramentu, zdolności i umiejętności oraz określenia osób wchodzących w relacje międzyludzkie, które podobnie jak pierwsze i drugie przyporządkowane są do sfery człowiek jako istota psychiczna. Kwalifikacje tematyczne przypisane podanym przez badanych skojarzeniom dotyczą grup tematycznych związanych z jeszcze kilkoma in-nymi kategoriami: codzienne życie człowieka oraz kategorie fizyczne, a także człowiek w społeczeństwie.

Kolejny etap badań stanowiło przeanalizowanie wskazanych przez respondentów konotacji z wykorzystaniem sfer tematycznych wyróżnionych przez autorów Wielkiego słownika języka polskiego PAN. Na ich podstawie dokonano podziału wymienionych skojarzeń na siedem kategorii tematycznych i określono, która z nich tworzy najwięk-szy zbiór.

Rys. 1. Sfery tematyczne skojarzeń z psami (na podstawie odpowiedzi respondentów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie WSJP PAN.

W odpowiedziach respondentów wystąpiły skojarzenia, które zgodnie z kwalifikacją tematyczną zostały przypisane jedynie do sześciu sfer tematycznych. Nie odnotowano skojarzeń powiązanych z grupą człowiek i technika, co w przypadku skojarzeń z psa-mi nie zaskakuje. Najwięcej badanych leksemów (sporo ponad 50%) związanych jest z tematem człowiek jako istota psychiczna, co potwierdza emocjonalny stosunek ludzi do tych zwierząt. Oczywiste wydają się skojarzenia, które znalazły się na drugim miejscu pod względem frekwencji i dotyczą zagadnienia człowiek i przyroda. Natomiast mniej analizowanych leksemów wiąże się tematycznie z pozostałymi sferami. Zatem – według odpowiedzi respondentów – pies nie odgrywa tak dużej roli w codziennym życiu czło-wieka, a tym bardziej więź z nim nie kojarzy się z relacją społeczną. Skojarzenia z psem w minimalnym stopniu (po około 2% i niecałe 3%) wiążą się z cechami fizycznymi człowieka czy jakimikolwiek kategoriami fizycznymi.

Związki frazeologiczne kojarzone z psem

Respondenci w ankiecie badawczej zostali także poproszeni o podanie znanych im związków frazeologicznych, zawierających słowo pies. Zapytano przy tym oddzielnie o przysłowia i powiedzenia, żeby łatwiej można było skojarzyć odpowiednie połączenia wyrazowe. Każdy z badanych podał po kilka. Uzyskano łącznie 484 przykłady, z któ-rych – co oczywiste – sporo się powtarzało. Ankietowani wymienili 90 różnych połączeń wyrazowych, a wśród nich najczęściej wystąpiły: wierny jak pies (62 notowania), pogoda pod psem (47 wystąpień)2, pieskie życie (46 notowań). Ze względu na założenia badawcze

2 W tabeli zamieszczono razem ze związkiem o podobnym znaczeniu: psia pogoda, który respondenci wymie-nili 15 razy.

nie dokonano strukturalnego podziału wymienionych związków, lecz skupiono się na ich znaczeniu i wartości pejoratywnej, a następnie podjęto próbę ich interpretacji pod kątem stosunku ludzi do psów. Związki frazeologiczne natomiast podzielono, podobnie jak w przypadku skojarzeń wyrazowych, na pozytywne i negatywne. Dodano także kategorię neutralne. W przypadku badanych połączeń wyrazowych wartość pejoratywną określano w odniesieniu do psa, nie zaś do wydźwięku całości. Na przykład zgodnie z Wielkim słownikiem języka polskiego PAN związek ktoś/coś schodzi na psy oznacza, że ktoś lub coś traci dotychczasową pozycję, renomę lub status, a w związku z tym sugeruje niski poziom psów, dlatego to połączenie zostało uznane za negatywne. Pozytywny wydźwięk w kon-tekście psa ma między innymi związek wierny jak pies odnoszący się do przywiązania i lojalności ze strony zwierzęcia wobec człowieka. Za frazeologizm neutralny w stosunku do psów uznano związek jak rzep psiego ogona oznaczony wprawdzie w Wielkim słow-niku̇ języka polskiego PAN kwalifikatorem pejorat. ze znaczeniem ‘natrętnie, uporczywie i nieustannie’, jednak odnoszącym się do słowa rzep, a nie pies, który w tym wypadku nie jest w żaden sposób oceniany.

Po dokonaniu podziału ustalono, że psy wartościowane są negatywnie w 252 wpisach respondentów, czyli aż w 60% wszystkich. Pozytywne przykłady stanowiły 93 wypo-wiedzi, czyli 22%. Za neutralne uznano 78, czyli 18% podanych przez respondentów odpowiedzi3.

Tab. 2. Związki frazeologiczne z leksemem pies najczęściej wymieniane przez respondentów

3 Dokonując podziału pod względem wartości pejoratywnej badanych frazeologizmów, liczono odpowiedzi respondentów, nawet jeśli podane związki frazeologiczne się powtarzały. Takie podejście miało uwzględnić zna-jomość frazeologizmów, ale także ich popularność wśród badanych i powiązać je ze skojarzeniami wyrazowymi.

a W przypadkach, w których danego związku nie odnotowano w WSJP PAN, korzystano z innych źródeł frazeologicznych, takich jak Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki (2002) oraz Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Pomoc dla piszących Piotra Müldnera-Nieckowskiego oraz Łukasza Müldnera-Nieckowskiego (2022).

Źródło: opracowanie własne.

Zakończenie

Opisane w niniejszym artykule badania nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaki jest obraz psa. Głównym powodem jest fakt, że przeprowadzono je na wybranej grupie osób, które w większości zadeklarowały sympatię w stosunku do tego zwierzęcia. Ich odpowiedzi wskazują na to, że pies w jakiś sposób jest w ich życiu obecny. A wymienione skojarzenia słowne potwierdzają pozytywny stosunek do tego czworonoga.

Skojarzenia wyrazowe podane przez ankietowanych mają charakter subiektywny i mogą odzwierciedlać współczesny stosunek człowieka do czworonoga. Przejawem tego jest też tworzenie indywidualnych połączeń wyrazowych, takich jak: pies jest jedyną istotą na świe-cie, która kocha ciebie bardziej niż siebie” czy bogaci lu̇dzie mają na u̇braniach metki, szczęśliwi mają na nich sierść, które jednak nie są jeszcze utrwalone w systemie kulturowym. Inny obraz psa wyłania się z historycznie i kulturowo utrwalonych związków frazeolo-gicznych, w których zawarto sporo negatywnych cech, podkreślających przede wszystkim,

że pies to istota znajdująca się na dużo niższym poziomie niż człowiek.

Frazeologizmy jednak ze względu na swoje specyficzne cechy stanowią nośnik wie-dzy o obyczajach i sposobie myślenia danego społeczeństwa. Ich rolę należy rozpatry-wać na gruncie historycznym, nie zaś współczesnym. Z tego powodu nie można na ich podstawie wnioskować o wizerunku psa w ostatnich latach. Bardziej pomocne w tym względzie było wskazanie wybranych przez respondentów związków frazeologicznych, które w tym celu przeanalizowano. Powszechnie znane połączenie pieskie życie, które zostało wielokrotnie odnotowane w ankietach, można uznać za przykład pokazujący zmianę nastawienia do psa, bo właścicielom czy opiekunom tych zwierząt może się ono obecnie bardzo dobrze kojarzyć. Natomiast w słownikach występuje ono – podobnie jak psia dola czy psi los – w znaczeniu ‘bardzo zły, ciężki los, trudna sytuacja życiowa, nie-szczęście’. Wydaje się więc, że kolejny etap badań tego materiału źródłowego mogłaby stanowić analiza sposobów interpretacji wybranych związków wyrazowych. Być może

dziś frazeologizmy odnoszące się do egzystencji psów, takie jak pieskie życie, wcale nie kojarzą się z czymś złym, tylko mają znaczenie podobne do rymującego się z nim połą-czenia wyrazowego rajskie życie.

Wykorzystanie kategorii tematycznych użytych w Wielkim słowniku̇ języka polskiego PAN pozwoliło na pokazanie, że współczesne relacje z psem dotyczą w dużej mierze sfery psychicznej człowieka. Pies nie jest już postrzegany (tak jak niegdyś) jako stróż czy obrońca, lecz towarzysz, przyjaciel, a nawet członek rodziny, na co wskazują odczuwane w stosunku do niego emocje. Uczucia przypisywane są też samemu psu. Człowiek wyko-nuje na co dzień z psem różne aktywności, na przykład sportowe, co również dowodzi, że między człowiekiem a psem istnieje szczególna więź.

Bibliografia

Batko-Tokarz B. (2018), Klasyfikacja tematyczna w WSJP PAN, [w:] P. Żmigrodzki, M. Bań-ko, B. Batko-Tokarz (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, s. 79–92.

Błajet P., Błajet Z. (2017), Metafora z motywem psa, czyli o bliskości odległych ku̇ltu̇r, „Edu-kacja Międzykulturowa”, vol. 1(6), s. 163–181.

Burkacka I. (2015), Dlaczego pieseł i koteł są lepsze od psa i kota, a nieogar jest nie halo? Uwagi o nowszych neologizmach występu̇jących w słownictwie młodzieżowym, [w:] U. So-kólska (red.), Odkrywanie słowa – historia i współczesność, Białystok: Wydawnictwo Uni-wersytetu w Białymstoku, s. 395–408.

Cyrek B. (2017), Uprzedmiotowienie i u̇człowieczenie – wizeru̇nek psa w serwisach ogłosze-niowych, „Maska. Magazyn społeczno-kulturowo-antropologiczny”, vol. 4, s. 91–102.

Karczmarczuk R. (1997), Pies i człowiek w ciągu̇ stu̇leci, „Kosmos. Problemy nauk biolo-gicznych”, vol. 46, s. 301–312.

Kijak A. (2024), Towarzysz, przyjaciel, wróg… – postrzeganie psa na przykładzie wybranych

tekstów, „Językoznawstwo”, nr 1, s. 152–160.

Lemański J. (2011), Negatywny obraz psa w Biblii: przyczyny i konsekwencje, „Colloquia Theologica Ottoniana”, nr 1, s. 51–96.

Mosiołek K. (1992), Stereotypy psa zawarte w języku̇ polskim, „Poradnik Językowy”, vol. 4,

s. 301–304.

Mosiołek-Kłosińska K. (1995), Motywacja związków frazeologicznych zawierających wyrazy

„pies” i „kot”, „Etnolingwistyka”, vol. 7, s. 21–31.

Müldner-Nieckowski P., Müldner-Nieckowski Ł. (2022), Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego. Pomoc dla piszących, Warszawa: Wydawnictwo Aula.

Pacuła J. (2020), Not only the pies [dog] – on several animalistic names of prison officers in the history of Polish criminal Jargon, „Jazykovedný časopis (Journal of Linguistics)”, vol. 71(1), s. 91–108.

Skorupka S. (2002), Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wiedza Powszechna.

Sobstyl K. (2019), „Bydlę mnie chapsnęło” – negatywny obraz psa w komu̇nikacji interneto-wej, [w:] E. Borkowska, A. Borkowski, M. Długołęcka-Pietrzak, B. Stelingowska, E. Kozak (red.), Pies w literatu̇rze, ku̇ltu̇rze, języku̇ i mediach, Siedlce: iWN Wydawnictwo Naukowe IKRiBL, s. 227–238.

Sojka-Masztalerz H. (2010), O inwektywach zwierzęcych w języku̇ polskim, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Kształcenie”, vol. 8(18), s. 11–24.

WSJP PAN: Wielki słownik języka polskiego PAN, https://wsjp.pl/ [dostęp: 20.11.2025].

Zimnowoda J. (2003), Opozycja homo–animal w ekspresywnych zwrotach językowych, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Język a Kultura”, vol. 15, s. 103–115.

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.