https://doi.org/10.25312/2391-5137.14/2020_02ww
Włodzimierz Wysoczański http://orcid.org/0000-0003-3516-3240 Uniwersytet Wrocławski
e-mail: wlodzimierz.wysoczanski@uwr.edu.pl
Wśród jednostek z nazwą barwy białej w zasobie językowym wyraźną grupę stanowią złożenia. Rozpatrywany materiał języków słowiańskich poświadcza dużą liczebność kompozycji z odwołaniem do barwy białej o charakterze nieterminologicznym. W ich obrębie można wyróżnić kilka zasadniczych pól tematycznych, z których najbardziej reprezentatywne są odnoszące się do człowieka, przede wszystkim do wyglądu zewnętrznego oraz społecznego wymiaru życia, a także mieszczące się w polu tematycznym zwierzęta. Bogaty jest też zasób terminologiczny złożeń z komponentem biało, który stanowią głównie terminy biologiczne – botaniczne i zoologiczne, anatomiczno-medyczne i techniczne, w mniejszym stopniu należące do innych elementów świata.
Słowa kluczowe: barwa biała, analiza kolorystyczna, złożenia, języki słowiańskie
Zauważa się, że istnieją wielorakie sposoby wyrażania w języku informacji o kolorze:
Oprócz prymarnego wykładnika przymiotnikowego predykaty koloru mają wykład- niki rzeczownikowe, przysłówkowe i czasownikowe. Informacja o kolorze może być przekazywana także przez bardziej złożone struktury wiążące więcej wyrażeń, jak po- równania czy frazy opisowe (kolor x jest jak kolor krwi; x jest w kolorze zielonkawego likieru) (Ampel-Rudolf, 1994: 9).
W dociekaniach poświęconych semantyce barw słusznie wysuwane jest stwierdzenie o pierwszoplanowej pozycji barwy białej, por. „biały, czarny i szary w językowej kon-
ceptualizacji barw zajmują miejsce szczególne” (Tokarski, 1995: 35)1. Biały jako kolor tworzący skalę podstawową wyrażają wykładniki: biały, biel, białość, bielić się, bieleć, biało, definiowany bywa następująco: x jest biały → x ma kolor taki →, biały x → kolor x jest taki →, biały → kolor taki →, zwykle z założeniem definicyjnym – biały to ‘kolor śniegu’, zaś wśród obiektów naturalnych, o których prawdziwie orzekamy ten predykat, wymieniane są: mleko, kreda, skała wapienna, wapno, alabaster, przebiśniegi (zob. Ampel-
-Rudolf, 1994: 51, 63–64). Jednostki z nazwą barwy białej są w zasobie językowym wyraźnie widoczne, por. np. pol. biały jak gołąb, biały węgiel; słowac. biely ako sneh, biele uhlie; białorus. белы вугаль; ros. белый, как снег, белый уголь; chorw. bijeli ugljen. Poświadczają to badania utrwalonych połączeń wyrazowych, w szczególności zestawień, a także łączliwości leksykalnej (zob. np. Budniak, 1987: 93–97; Tokarski, 1995: 35–85;
Skorupska-Raczyńska, 2003: 337–356; Ignatowicz-Skowrońska, 2010: 69–80; Osuchow-
ska, 2010: 175–184; Wysoczański, 2014: 567–585).
Przedkładana analiza złożeń z segmentem biało- w językach słowiańskich pod kątem analizy kolorystycznej ma na celu odtworzenie językowych sposobów ujmowania okre- ślonego wycinka rzeczywistości. Zaprezentowane zostaną złożenia traktowane w szerokim rozumieniu jako nieterminologiczne oraz mieszczące się w sferze słownictwa profesjo- nalno-naukowego i nazw oficjalnych.
Prasłowiańskie bĕlъ bĕla bĕlo to mający barwę przeciwstawną do czarnej, właściwą śniegowi, mleku (albus), także: ‘mający barwę zbliżoną do białej’, ‘jasny; czysty’ (zob. Sławski, 1974: 238). Należy zauważyć, że „rozwój znaczeniowy przymiotnika biały idzie w dwóch kierunkach: z jednej strony wykazuje związek ze zjawiskami błyszczenia i świe- cenia, z drugiej z barwami bezpośrednio sąsiadującymi z bielą na linii barw neutralnych” (Zaręba, 1954: 11). W związku z podejmowanym zagadnieniem istotne jest zauważenie, że nadmienione odniesienia i prawidłowości poświadczają derywaty sufiksalne (< bĕlъ ‘biały’), wskazując równocześnie na wieloaspektowość znaczeniową oraz na wielorakie odwołania przedmiotowe. W języku prasłowiańskim nadmienione derywaty potwierdzają następujące znaczenia: ‘biel, białość’, por. bĕloba; ‘biel, białość; coś białego, np. biała plama, białko jajka, oka’, por. bĕlina; ‘biel, białość; to, co białe, np. biała odzież, gleba, biaława warstwa drewna pod korą’, por. bĕlȉzna; ‘albulus’, por. bĕlъkъ; ‘o barwie zbliżonej do białej’, por. psł. bĕlasъ : bĕľasъ : bĕlasъ; ‘coś białego, białawego’, por. bĕlъka; ‘coś białego, białawego, biel, bielidło’, por. bĕľь; ‘coś białego, białawego, np. ziemia, zwierzę, ryba, roślina’, por. bĕluga; ‘człowiek lub zwierzę wyróżniające się bielą’, por. bĕlochъ, bĕlocha; ‘człowiek lub zwierzę koloru białego, białawego’, por. bĕluchъ; ‘wyróżniający się bielą’, por. bĕlьša; ‘ktoś lub coś wyróżniające się bielą’, por. bĕlucha, bĕlašь, bĕlišь, bĕlošь, bĕloša, bĕlušь, bĕluša, bĕlikъ; ‘człowiek wyróżniający się bielą; zwierzę białej maści’, por. bĕlьsь; ‘środek do bielenia; miejsce, gdzie się coś bieli’, por. bĕlȉdlo (< bĕliti ‘czymś białym powlekać, bielić’) (zob. Sławski, 1994: 9–123).
1 Por. np. pol. biała kawa, czarna kawa, biały chleb, czarny chleb (razowy, żytni) – czes. bílá káva, černá káva, bílý chléb, černý chléb. Stosowane skróty nazw języków: białorus. – białoruski, bułg. – bułgarski, chorw. – chorwacki, stczes. – staroczeski, czes. – czeski, dłuż. – dolnołużycki, głuż. – górnołużycki, mac. – macedoński, stpol. – staropolski, pol. – polski, psł. – prasłowiański, ros. – rosyjski, słowac. – słowacki, słoweń. – słoweński, serb. – serbski, ukr. – ukraiński.
W prezentacji kolorystycznej bieli wyróżniają się złożenia, tj. formacje pochodne zwykle od dwóch wyrazów, oparte na dwóch tematach słowotwórczych – odpowiednio – członie A oraz członie B (zob. Grzegorczykowa, 1984: 59), por. np. pol. czarno-biały, np. telewizja czarno-biała, słowac. čierno-biely, np. žeriav čierno-biely [żuraw], čierno-biela televizia [telewizja], czes. černobílý, chorw. crno-bijel ‘koji je dijelom crn i dijelom bijel’, crno-bijelo ‘opisano samo u krajnostima’, ros. чёрно-белый2; pol. czerwono-biały, czes. červenobílý, ros. красно-белый; pol. srebrzystobiały, siwobiały, zielono-biały ‘zielony i biały’, zielonobiały ‘biały z zielonym odcieniem’, liliowobiały; czes. červenomodrobílý [czerwono-niebiesko-biały]; ros. вишнёво-белый [wiśniowo-biały]; простынно-белый [prześcieradłowo-biały], рыже-белый [rudo-biały]. Wśród złożeń ważne miejsce zajmują jednostki z komponentem biało, por. np. pol. białowłosy (wyraz pochodny od biało- i włosy)3; głuż. běłohlinjany (běło- i hlina ‘glina’, por. pol. białoglinaty ‘zielonawy’); ros. белотропье (белый + о + тропа [ścieżka; szlak] + j(е)), белокрепкий [крепкий – mocny], белотрубый [труба – rura; komin]; chorw. bjelobrad (bijel- i brada [broda]), bjelomusilo (bijel- i [włoskie] muso – ‘gubica, rilo’ [pysk, morda, ryj])4. Wybrane do szczegółowszego rozpatrzenia tego typu composita były uwzględniane w przedstawieniu historii przymiotników złożonych typu białoczerwony (Ostrowska, 1948a: 6–15, 1948b: 40–47), w związku z omówieniem złożeń rzeczownikowych współczesnego języka ro- syjskiego (Blicharski, 1973), struktury formalnej i struktury semantycznej przymiotników i rzeczowników złożonych w języku rosyjskim i polskim (Blicharski, 1977), złożeń rze- czownikowych w języku rosyjskim i polskim (zob. Blicharski, 1980: 81–88), udzielano im szczególniejszej uwagi w ramach badań złożeń imiennych we współczesnym języku polskim (Kurzowa, 1976), struktury i semantyki polskich i rosyjskich gniazd słowotwór- czych z przymiotnikami wyjściowymi biały – белый, czarny – чёрный (zob. Zych, 1999: 39–86), studium semantycznego bogactwa bieli i czerni we współczesnej polszczyźnie (zob. Tokarski, 1995: 35–60).
Jak już zaznaczono wyżej, również zaprezentowane formacje kompozycyjne potwier-
dzają, że „referencją prototypową bieli jest śnieg” (Tokarski, 1995: 45), składnik biało wiąże się ze śniegiem, odwołując się do czegoś przypominającego go kolorem, czegoś bardzo białego, por. pol. białośnieżny, słowac. snehobiely, czes. bělosněžný, np. bělo- sněžné paže [ramię], białorus. беласнежны, np. беласнежная сарочка [koszula], ros. белоснежный, белоснежность, ukr. білосніжний, білосніжність, bułg. белоснежен, co potwierdza, że „śnieg jako wzorzec bieli stwarza jakość najdoskonalszą, najbliższą
2 Por. ros. чёрно-белый ‘przedstawiający tylko w czarnym i białym kolorze (o zdjęciu lub taśmie filmowej)’; ‘niekolorowy (o fotografii, filmie itd.)’; чёрно-белый ‘kategoryczny, zbytnio wyraźny, wyrażający tylko pozytywny lub tylko negatywny stosunek do czegoś’.
3 Należy zauważyć, że niektóre złożenia z biało współwystępują z obocznymi jednostkami z określeniem obiektu inną barwą, por. pol. białowłosy, siwowłosy, czarnowłosy – czes. bělovlasý, šedovlasý, černovlasý; pol. bia- łobrody, siwobrody, rudobrody – czes. bělovousý, šedovousý, rudovous; por. też: czes. modrovous – pol. sinobrody. W tym kontekście por. też: słowac. bielovlasý ‘jasnowłosy’, np. bielovlasé dievčatko [jasnowłosa dziewczynka], bielovlasý ‘siwowłosy’, np. bielovlasý dedo [siwowłosy dziadek]; czes. bělovousý ‘białobrody, siwobrody’.
4 Ekscerpcja uwzględnia jednostki powstałe w różnym czasie rozwoju słownictwa danego języka, nastawiona jest również na odnotowanie złożeń udokumentowanych w zbiorach leksyki z końca XX i początku XXI wieku. Wykaz źródeł egzemplifikacji materiałowej zawiera bibliografia, uwzględnione zostały też jednostki znane autorowi.
ideału: śnieżna biel jest najlepszą, najczystszą postacią białej barwy” (Tokarski, 1995: 52). Kompozycje odzwierciedlają też inne referencje bieli: z mlekiem, por. pol. białomlecz- ny ‘jak mleko biały’, z marmurem, por. ros. беломраморный ‘o podobnej do białego marmuru, mleczno-białej twarzy, ramionach, rękach itp.’ oraz z kością słoniową, por. głuż. běłokosć, chorw. bjelokost, bjelokostan, serb. белокост. Rozpatrywany materiał poświadcza też referencje nieprototypowe bieli, np. mąki, por. ros. бело-мучнистый (o gołębiach). Złożenia ujawniają odwołania do zjawisk błyszczenia i świecenia, por. pol. białoświetny ‘biało lśniący’, białogorejący ‘płomień biały wydający’; głuż. běłožehliwy ‘rozpalony (rozżarzony) do białości’; słowac. bieloskvúci ‘svietiaci bielosťou, čistotou, žiarivo biely’, np. bieloskvúci hrot meča [ostrze miecza]; bieloskvúce kachličky [kafelki], bieloskvúce domčeky [domki], bieloskvúce rúcho [szata], bieloskvúce štíty Vysokých Tatier [szczyty Tatr Wysokich]; czes. běloskvoucí, np. běloskvoucí říza [szata], běloskvoucí křídla [skrzydła], běloskvoucí zuby [zęby], běloskvoucí pláně [dziczka, płonka], běloskvoucí den [dzień]; běloskvělý, np. běloskvělé ruce [ręce], běloskvělý beránek [baranek]; bělosvitný ‘leskle bílý’, np bělosvitné peří [pióra]; bělolesklý ‘leskle bílý’, np. bělolesklý šat [ubranie]; bělozářný ‘bíle zařící’, np. bělozářní čelo [czoło]; běložárný ‘planoucí bílým žárem’, np. běložárné plameny [płomienie]5.
Materiał języków słowiańskich ujawnia stosunkowo bogate słownictwo z pola barw
mieszanych, por. pol. białobarwny, chorw. bjelobojan, bjelobojna, bjeloboj. Złożenia z komponentem biało i składnikiem odnoszącym do innej barwy odsyłają do różnorodnych obiektów. Odnotować można zespolenie barwy białej i żółtej, por. słowac. bieložltý ‘majúci žltú farbu dobiela’, np. bieložlté ovčie mlieko [owcze mleko]; bieložlté lesné plôdy [płody leśne]; bieložlté sfarbenie dobytka [zabarwienie bydła]; zelené kvety s bíeložltým okrajom [zielone kwiaty z białożółtym brzegiem]; czes. běložlutý ‘bílý a žlutý’, np. běložlutý prapor [chorągiew, sztandar]; czes. běložlutý ‘světle žlutý’, np. běložluté vlásky [włosy]; czes. běložlutavý, np. běložlutavá soukenná sukně [sukienna spódnica]; ros. бело-жёлтый. Integrowana jest barwa biała i złota, por. głuż. běłozłoty ‘jasnozłoty, białozłot(aw)y’; czes. bělozlatý ‘bílý a zlatý’, np. bělozlatý ornát [ornat]; czes. bělozlatý ‘světle zlatý’, np. bělozlaté sluneční paprsky [promienie słoneczne]; ros. бело-золотистый. Biel związana jest z czerwienią, por. pol. biało-czerwony, np. biało-czerwona ‘flaga, bandera polska’, biało-czerwona ‘sportsmenka, która reprezentuje Polskę’; ros. бело-красный. Leksyka ujawnia melanż barwy białej i różowej, por. pol. białoróżowy, słowac. bieloružový ‘majúci ružovú farbu dobiela’; czes. bělorůžový ‘světle růžový’, np. bělorůžové líce [lice, twarz; policzek], bělorůžový obláček [obłoczek], bělorůžová kost [kość], bělorůžový kov [metal]; czes. bělorůžový ‘bílý a růžový’, np. bělorůžový květ kamélie [kwiat kamelii]. Współwystę- puje biały i liliowy, por. pol. białoliliowy. Barwa biała łączy się z rudą, por. czes. bělorudý, bílorudý ‘bílý a rudý’, np. bělorudý praporek [proporczyk, chorągiewka]. Zespala się biały i rdzawy, por. czes. bělorezavý ‘bílorezavý’, np. bílorezavá skvrna [plama] ‘světle rezavá’. Z białym zgrywana jest barwa brunatna, por. pol. białobrunatny. Biel scala się z zielenią,
5 Por. też czes. bělořeřavý ‘řeřavý do běla’ – rozżarzony do białości, np. bělořeřavá plotna [blat kuchenny]. W odniesieniu do związku bieli z jasnością por. pol. białolicy oraz jasnolicy; czes. běloplavý ‘plavý do běla’, ros. белый ‘светлый, ясный’, chorw. bjelojasan, bjelojasna, bjelokos – svjetlokos.
por. czes. bělozelený ‘bílý a zelený’, np. bělozelený chochol [czub, kita; pióropusz]; czes. bělozelený ‘zelený do běla’, np. bělozelená barva moře [kolor morza]. Barwa biała wiąże się z niebieską, por. czes. bělomodravý ‘modravý do běla’, np. bělomodravý nádech soli [odcień soli]; czes. bělomodrý ‘modrý do běla, světle modrý’, np. bělomodrá mlha [mgła], bělomodré rty [wargi]; czes. bělomodrý ‘bílý a modrý’, np. bělomodrý chochol [czub, kita; pióropusz], bělomodré kostky [kostki; kratki]; ros. бело-голубой [błękitny]; siną, por. pol. białosiny, czes. bělosiný ‘světle siný’, np. bělosiná tvář [twarz]. Biel współwystępuje z barwą srebrną, por. czes. bělostříbrný, bělostříbrý, np. bělostříbrný opar světla [mgła światła], bělostříbrný pás potoka [pas potoku, strumienia]; ros. бело-серебристый; szarą, por. pol. białoszary, głuż. běłošěry ‘jasnoszary’, czes. bělošedý ‘světle šedý’, bělošedý ‘bílý a šedý’; szarawą, por. czes. bělošedavý, np. bělošedavá pliseň [pleśń]; siwą, por. pol. białosiwy, słowac. bielosivý ‘majúci sivú farbu dobiela’, czes. bělosivý ‘světle sivý’, np. bělosivá brada [broda]; siwą, szarą, por. czes. bělošedivý, np. bělošedivý dým [dym], bělošedivá obloha [firmament, sklepienie niebieskie], bělošedivá mlha [mgła], třtina bělošedivá [trzcina], bělošedivé proužky latky [prążki materiału, tkaniny]. Znane jest połączenie bieli i czerni, por. pol. biało-czarny, ros. бело-чёрный.
Reasumując powyższe obserwacje, należy zauważyć, że „u przeciętnego użytkownika języka różnice między ilością światła w kolorze (jasno-), intensywnością koloru (blado-) i pomniejszaniem z bielą (biało-) są często utożsamiane i realizowane wymiennie tylko z uwzględnieniem opozycji mało/dużo” (Ampel-Rudolf, 1994: 35). W odniesieniu do rozpatrywanych złożeń ma zastosowanie spostrzeżenie, że „jednym z ważniejszych kryte- riów wydzielania podstawowych nazw barw jest właściwy im zakres łączliwości – każda z nich wchodzi w związki z nazwami obiektów naturalnych” (Waszakowa, 2003: 99).
Rozpatrywany materiał poświadcza dużą liczebność kompozycji o charakterze nietermi- nologicznym, pozwala też wyróżnić w ich obrębie kilka zasadniczych pól tematycznych.
Zauważalne jest wyraziście odwołanie do barwy białej w obszarze odnoszącym się do człowieka.
Bogate i rozbudowane jest pole wyglądu zewnętrznego człowieka. Chodzi tu najpierw o wskazania na ludzi mających białą, jasną skórę6, białe ciało, por. pol. białoskóry, bia- łociały, białorus. белацелы, ros. белокожий, np. белокожее тело, белотелый, czes. bělokožec, chorw. bjelokožan, bjelokožnost, bjeloputan, bjeloputna, bjeloput (bijele puti [cera], bijela tijela [ciało], bijele kože [skóra]), serb. белопут, bułg. белокож, zwłaszcza odznaczających się białym, jasnym obliczem, por. pol. białogęby, białorus. бeлaтвары, np. белатварая паненка [panienka], ros. белокожее лицо, ukr. біловидий, o białych li- cach, posiadających białą, jasną cerę twarzy, jasnolicy, bladolicy7, por. pol. białolicy, głuż. běłoličkaty, czes. bělolíci, np. bělolící ženštiny [kobiety], słowac. bielolíci, np. bielolíca
6 Także ludzi należących do białej rasy, por. pol. białoskóry; serb. белокожац; bułg. белокож ‘białoskóry; człowiek rasy białej’.
7 Por. też ros. беломраморный – o mleczno-białej twarzy, ramionach, rękach itp.
dievčina [dziewczę; pannica], bielolíce dievča [dziewczyna], białorus. белатвары, ros. белоликий, белолицый, ukr. білолиций, chorw. bjelolik, bjeloličan, bjelolikost, bjelo- brazan, bjelobrazna, serb. белолик, bułg. белолик, np. белолико момиче [dziewczyna]. Utrwalona została białość czoła, por. ukr. білолобий, a także białość szyi, por. pol. biało- szyi, np. szyja białosmukła8, głuż. běłošijny, serb. беловрат, беловрати. Wskazuje się na białość warg, por. ros. белогубый. Odnotowywany jest człowiek o białych zębach, mający bardzo białe zęby, por. pol. białoząb, białozęby, słowac. bielozubý, np. bielozubý spevák [śpiewak], krásna bielozubá modelka [modelka], czes. bělozubý, białorus. белазубы, ros. белозубый, np. белозубый рот [usta], белозубая улыбка [uśmiech]9, ukr. білозубий, serb. беозуб, белозуби. Rozpatrywany materiał uwidacznia białe ramiona i ręce, por. pol. białoramienny, białoręki, głuż. běłoručkaty, słowac. bieloruký, czes. běloramenný, běloruký, np. běloruké děvče [dziewczyna], běloruké panské dítě [pańskie dziecko], ros. белорукий, ukr. білорукий, chorw. bjeloruk, serb. белорук. Uchwycona została białość kobiecych nóg, por. serb. белонога.
Charakterystyka człowieka obejmuje jasne, prawie białe włosy, brwi i rzęsy, por. stpol. białobrysy; czes. bělořasý, np. bělořasé oči [oczy]; białorus. белабрысы10, np. белабрысы хлопец [chłopiec, chłopak], белабрысасць; ros. белобрысый, белобрысость11, np. белобрысая голова [głowa], белобрысое лицо [twarz], белобрысенький. Utrwalone zostało subtelne wyspecyfikowanie białych włosów: bardzo jasne, niemal białe kę- dziory, włosy jasny blond, por. pol. białokurowaty, czes. bělokadeřný, np. bělokadeřné hlavinky, białorus. бeлaкypы, np. белакурая дзяўчынка, ros. белокурый, белокудрый, белокуренький12; bardzo jasne włosy, białe lub siwe włosy, por. pol. białowłosy, głuż. běło- włosaty, słowac. bielovlasý, np. bielovlasá babička [babcia], czes. bělovlasý, np. bělovlasí stařenky [staruszki], białorus. белавалосы, ros. беловолосый, np. беловолосая голова [głowa], ukr. біловолосий, chorw. bjelovlas, bjelovlasac, bułg. беловлас, np. беловлас старец [starzec]; psł. bĕlokosъ ‘wyróżniający się białymi, jasnymi włosami’, chorw. bjelo- kos, bjelokosast, serb. белокос, белокоси, bułg. белокос, np. белокоса бабичка [staruszka, babcia], maced. белокос; białe, siwe włosy na głowie, człowiek szpakowaty, przyprószony siwizną, por. psł. bĕlogolvъ ‘wyróżniający się białą, siwą głową, czy też jasnymi, siwymi włosami’, pol. białogłowy, czes. bělohlavý, np. bělohlavý stařec, słowac. bielohlavý, np. bielohlavý starec, ros. белоголовый, białorus. белагаловы, ukr. бiлоголовий, chorw. bjeloglav, słoweń. beloglav, serb. белоглав, bułg. белоглав, mac. белоглав. Uwyraźnione są białe, siwe wąsy, biała, siwa broda, por. psł. bĕloϙsъ ‘wyróżniający się białym, jasnym zarostem’, pol. białowąsy, białobrody, głuż. běłowusaty, słowac. bielofúzy, np. bielofúzy deduško [dziadek], belofúzy, bielobradý starec [starzec], czes. bělovousý, np. bělovousý stařec [starzec], bělovous, bělobradý, białorus. белавусы, белабароды, np. белабароды дзед [dziadek], ros, белобородый, ukr. біловус, білоус, біловусий, бiлобородий, chorw. bjelobrk, bjelobrad, serb. белобрк, белобрад, mac. белобрад, bułg. белобрад старец
8 Por. pol. białosmukły ‘wysmukły i biały’.
9 Por. też ros. белозубо ‘pokazując, obnażając białe zęby podczas uśmiechu, śmiechu’.
10 Por. białorus. белабрысы – ‘płowy, jasnoblond (o włosach)’, белабрысы – ‘płowowłosy (o człowieku)’.
11 Белобрысый – potoczne określenie człowieka „o bardzo jasnych, płowych włosach” (Kulpina, 1998: 211).
12 Odnośnie do „poetycko czułego określenia blondyna” белокурый, zob. Kulpina, 1998: 211.
[starzec]. Złożenia rejestrują bardzo jasne rzęsy, por. pol. białorzęsy; jasne, prawie białe brwi, por. pol. białobrwi, czes. bělobrvý, ros. белобровый, ukr. білобровий, chorw. bje- lobrvast (bijelijeh obrva), bjelotrepast, bjelotrep, bjelotrepa, serb. белотреп.
W zebranym materiale można odnaleźć odniesienia do stanu człowieka, a konkretnie do będących w stanie białej gorączki (delirium tremens − majaczenie alkoholowe, maja- czenie drżenne; szał, amok), por. ros. белогорячечник, белогорячечник, белогорячечник, a także w stanie wycofania, zamknięcia, por. chorw. kula bjelokosna – zamknięty świat, w którym chowa się ten, który unika ingerencji w sprawy publiczne i nie chce uczestni- czyć w wydarzeniach ogólnych.
W obszarze odwołań do bieli w złożeniach przejrzyście zaznacza się społeczny wymiar życia człowieka.
Barwa biała wykorzystywana jest w charakterystyce aktywności, zachowania, postę- powania, zwyczajach i obyczajach, stylu bycia ludzi. Uchwytne są odniesienia do cudzo- ziemskości, do osób z daleka, z obcych stron, por. serb. белосветски, do osób z szerokiego świata, wszędobylskich, szukających przygód, a także ze sfery półświatka, por. chorw. bjelosvjetski, np. bjelosvjetska dama [dama], serb. белосветски. Uwydatniony został stosunek do pracy fizycznej, a ściślej unikania wysiłku fizycznego, brudnej i prostej pracy, por. białorus. беларучка [paniątko, laluś], ros. белоручка, ukr. білоручка. Są złożenia odnoszące do osób mających białe konie, por. pol. białokonny. Wyjaskrawia się sposób ubierania się, ubiór w odniesieniach: do kobiety, por. pol. białogłowa ‘kobieta, od białego głowy zawicia, czyli podwiki’13, chodzących w bieli, por. pol. białonoszy; ubranych w białe szaty, suknie, por. pol. białoszaty, czes. bělorouchý, np. bělorouché vily [nimfy, rusałki], bułg. белодрешковец – człowiek noszący biały strój ludowy (z północno-zachodniej Bułgarii); noszących białe koszule – o schludnie i nienagannie ubranych, por. ros. белосорочечник; noszących białe pończochy, por. chorw. bjeločarapaš; noszących białe czapki, por. serb. белокапа, белокапић14; noszących białe spodnie, por. serb. белогаћа. Zarejestrowane są odniesienia do sfery wojskowej, por. ros. белобандит – członek kontrrewolucyjnego zbrojnego ugrupowania (w czasie wojny domowej w Rosji), ros. белоказак – Kozak, walczący w czasie wojny domowej w Rosji po stronie białych, tj. przeciw bolszewikom, czes. bělokozacký, bělokozacká vzpoura [bunt, rebelia], ros. белопогонник – pogardliwe ‘służący w białej armii’, ukr. білополяки, білополяк, біло- польський – w określeniach wojska i żołnierzy polskich z lat 1919–1920, chorw. bjelo- pernik – żołnierz noszący białe pióra na znak władzy, bjeloperjanik – żołnierz z białym pióropuszem. Odnotowywane są też określenia osób niezdolnych do służby wojskowej,
por. białorus. белабілетнік15, ros. белобилетник, белобилетчик.
13 Tak więc: białogłowa ‘kobieta, zwłaszcza zamężna’, białogłowki (zdrobnienie), białogłowski ‘kobiecy, nie- wieści’, białogłowy ‘taki, który dotyczy białogłowy – kobiety, zwłaszcza zamężnej’.
14 Por. serb. белокапац – epitet stosowany w odniesieniu do Albańczyków ze względu na noszone przez nich białe nakrycie głowy.
15 Mający biały bilet, tj. zaświadczenie o zwolnieniu z obowiązkowej służby wojskowej ze względu na stan zdrowia.
Do bieli nawiązują nazwy zwolenników opcji politycznych, por. ros. pogardliwe бело- подкладочник16, określenia obrońców Białego Domu (grupy deputowanych parlamentu Federacji Rosyjskiej) we wrześniu – październiku 1993 roku przed wojskami rządowymi, por. ros. белодомовец, белодомовцы17.
Złożenia wskazują na stosunki oraz określone procesy polityczno-społeczne, por. ros. беломестцы, беломестец18, pol. białorusinizacja ‘upodobnianie się do Białorusi w jakichś dziedzinach’, białorutenizacja19, białorus. беларусізацыя, ros. белорусизация. Mieszczą się tu nominacje reprezentantów uchodźstwa, fal emigracyjnych – osób, które wyemigrowały z Rosji w pierwszych latach porewolucyjnych, por. ros. белоэмигрант, белоэмигрантка, белоэмигрантский, ukr. білоемігрант, білоемігрантський. Odzwier- ciedlona jest też sfera gospodarczo-finansowa, akcentuje się w jej obszarze przedsiębior- ców, urzędników, bankowców, maklerów giełdowych nastawionych na jak najszybsze osiągnięcie korzyści materialnych, a także szybkie zrobienie kariery zawodowej, por. pol. białokołnierzykowiec, a także na nielegalną działalność, pol. białoskarpetkowy, np. białoskarpetkowy biznes20.
Znane są odniesienia do barwy białej w grze w szachy, do białego pola oraz określo- nych figur mogących poruszać się po białych polach, por. pol. białopolowy, np. goniec białopolowy, słowac. bielopoľný strelec, serb. белопољни ловац/лауфер.
W obrębie budowli odnotować trzeba wskazania na: budynki z białymi murami, ścianami, por. pol. białościenny; czes. bělozděný, np. bělozděný dvůr [dwór]; białorus. бeлaсценны, np. бeлaсценны палац [pałac]; ros. белостенный; ukr. білостінний; ros. белодомовка (asocjacja do Białego Domu – siedziby władzy Federacji Rosyjskiej); wykonanie, wybudowanie z białego kamienia bądź białej cegły, o białych murach, por. czes. bělokámen, bělokamenný, np. bělokamenný palác [pałac], słowac. bielokamenný, białorus. белакаменны, ros. белокаменный, np. Москва белокаменная [Moskwa], ukr. білокамінний, білокам’яний, chorw. bjelokam – gypsum, bjelokamenast – gypso opple- tus, serb. белокамен; budowle mające białe wieże, por. ros. белоколонный; wykonanie z białego marmuru, oblicowanie białym marmurem, por. ros. беломраморный; wyłoże- nie białymi kaflami, por. ros. белокафельный; wykonane z kości słoniowej, por. chorw. bjelokostan, np. kula bjelokosna – wieża z kości słoniowej.
Do barwy białej odsyła materiał, z którego wytworzone zostały określone wyroby, do niej mają odwołania konkretne wyroby, por. głuż. běłokosćany – ‘z kości słoniowej’; czes. běloplachetný ‘białożaglowy’, np. běloplachetná loď [statek; łódź]; ros. беломорина –
16 W Rosji przedrewolucyjnej – student z bogatej rodziny wrogo nastawiony do ruchu rewolucyjnego i tzw. demokratycznej części studentów.
17 Por. też: белодомский, белодомовский − związany z konfliktem między opozycyjnie nastawionymi deputo- wanymi (Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej), znajdującymi się w Białym Domu a władzą wykonawczą i prezy- dentem; znajdujący się w Białym Domu; pracujący tam; będący członkami rządu FR, mieszczącego się w Białym Domu.
18 W państwie rosyjskim XVI–XVII wieku – ludność zwolniona od powinności (za zasługi dla państwa, zgod- nie z przywilejami stanowymi itp.).
19 Por. w tym kontekście: białorus. беларускi, np. беларуская мова [język]; беларусазнаўства [białoru- soznawstwo]; беларусіст [białorutenista]; беларусізм [białorutenizm].
20 Tj. przedsiębiorstwo powstałe po 1990 roku z kapitału zgromadzonego niezgodnie z prawem.
jedna sztuka papierosów „Беломорканал” (od „Беломорканал” – Białomorski Ka- nał), белоглавка, белоголовка, белоголовая – butelka wódki według starego wzoru, tj. zalakowana białym lakiem; chorw. bjelokorac, bjelosapac – nóż z białą rękojeścią; serb. белокор, np. белокорац нож, јатаган, револвер [nóż, jatagan, rewolwer]; bułg. беломорски вина – egejskie wina. W sferze kucharskiej są odwołania do gotowania: białej piany podczas wrzenia, por. ros. белокипенный; produktów, potraw i napojów: oślepiającej bieli białorybicy, por. ros. белорыбий; przygotowanego z niej dania, por. ros. белорыбий балык [bałyk (wędzony grzbiet ryb jesiotrowatych)]; regionalnej potra- wy przyrządzonej z pieczonych gonad barana lub byka, por. chorw. bijeli bubrezi; rakiji ze specjalnej odmiany śliwek (bjelošlive), por chorw. bjelošlivaca; wody z gotowanych liści białej morwy, por. pol. białomorwonka.
Jednostki złożeniowe ze składnikiem biało występują licznie w rozbudowanym polu tematycznym zwierzęta. Zasadniczy blok konstytuują odwołania do wyglądu zewnętrznego zwierząt, np. maści, por. chorw. bjelomast, w tym szczególnie ptaków. Charakterystyka obejmuje: białą głowę, por. pol. białogłowy, słowac. bielohlavý, ros. белоголовый, np. белоголовая утка, белоголовый овод [giez], ukr. білоголовий, serb. белоглав, bułg. белоглав, np. белоглав кон [koń]; białe, jasne czoło, por. pol. białoczelny, słowac. bie- ločelý, ros. белолобый; bardzo jasne, niemal białe oczy, por. pol. białooki, ros. белоглазый, белоглазка, ukr. білозорий, chorw. bjelook, bjelookast, serb. белоок, белоокаст, белоока; białe uszy, por. chorw. bjelouhast; serb. белоушка (o owcy); białą, jasną, siwą grzywę, zwłaszcza konia, por. pol. białogrzywy, np. białogrzywe konie, czes. bělohřívý, np. bělohřívý kůň [koń], ros. белогривый, białorus. белагрывы, np. белагрывыя кoнi [konie], ukr. білогривий, chorw. bjelògriv, słowac. bielohrivý, np. bielohrivý kôň [koń], serb. беогрив, белогрив; białą mordę, por. czes. bělohubý, ros. беломордый; biały dziób, por. czes. bělozobý, np. bělozobý stehlík [szczygieł]; białe kły, por. pol. białokływy; białe pióra, białą sierść lub białą plamkę na policzkach, por. ros. белощёкий, np. белощекий сапсан [Falco peregrinus, sokół wędrowny], белощекая крачка [Sterna, rybitwa]. W roz- patrywanych złożeniach wyraźnie zaznaczona jest: biała szyja, por. pol. białoszyjka ‘zwie- rzę, które cechuje się białą szyją, koń, klacz, krowa’; białe gardło, por. pol. białogardł, chorw. bjelogrli, bjelogrlast, serb. беогрл, белогрли, беогрласт; biały kark, por. czes. bělokrký, np. bělokrká koza [koza]. Z innych części ciała zwierząt odnotować można: biały grzbiet, por. pol. białogrzbiety, bydło białogrzbiete, czes. bělohřbetý, np. bělohřbetý dobytek [bydło, zwierzęta domowe]; biały brzuch, białe pióra lub sierść na brzuchu, por. pol. białobrzuszek, ros. белобрюхий; biały bok, białe, jasne boki, por. ros. белобокий, białorus. белабокi, np. белабокая сарока [sroka]; białą pierś, białe pióra, białą sierść lub białą plamkę na piersi, por. ros. белогрудый, np. белогрудый медведь [niedźwiedź]; białorus. белагруды, np. белагрудыя ластаўкi [jaskółki]; ukr. білогрудий; chorw. bje- logrud. Kolejną grupę tworzą wskazania na: białe skrzydła, por. pol. białoskrzydły, głuż. běłokřidłaty, słowac. bielokrídly vták [ptak], czes. bělokřídlý, np. bělokřídlý pták [ptak]; běloperutný, np. běloperutná havěť [drób, ptactwo] (o mewach); białorus. белакрылы, ros. белокрылый, ukr. білокрилий, chorw. bjelokril, np. bjelokrili galeb [mewa], serb. белокрил, белокрили, bułg. белокрил; białą rękę, por. słowac. bieloruký, np. bieloruký gibon [gibon]; białe, jasne nogi, por. psł. bĕlonogъ ‘wyróżniający się białymi nogami’,
pol. białonogi, np. białonogie zwierzę, białonogi koń21, głuż. bĕlonohi, bělknohaty, czes. bĕlonohý, słowac. bielonohý, belonohý, ros. белоногий, ukr. бiлоногий, białorus. беланогi, chorw. bjelonog, chorw. bjelonog, słoweń. belonog, serb. белоног, bułg. белоног, mac. белоног; białe kopyta lub nogi poniżej kolan, por. ukr. білокопитий; biały ogon, por. psł. bĕloritъ ‘ptak wyróżniający się białym, jasnym ogonem’, pol. białogony, białoogonny, ros. белохвостый, chorw. bjelorepi, serb. белореп.
Do bieli odsyła wyraźnie uwłosienie, upierzenie oraz inne pokrycie powierzchni ciała zwierząt. Chodzi w szczególności o: białą lub bardzo jasną sierść, por. czes. bělosrstý, np. bělosrstá laň [łania], ros. белошёрстый, белошёрстный; białe runo (wełnę), por. czes. bělorouný, np. bělorouné ovce [owca], chorw. bjelorunost, bjelorun, np. bjeloruna ovca [owca], serb. белорун, ros. белорунный; białe pióra w kolorze śniegu, białe upierzenie, por. pol. białopióry, np. białopióry ptak, głuż. běłopjeraty, czes. běloperý, np. běloperé labutě [łabędzie], ros. белопёрый, ukr. білоперий, chorw. bjeloperan, bjeloperna, serb. белопер(ан); biały puch, por. pol. białopuchy; białe łuski, skorupę, por. chorw. bjelolju- sak, bjeloljuska, bjeloljuskav.
W budowie złożeń, które mogą być uznane za nieterminologiczne, zauważalnie wykorzystywana jest barwa biała w sferze roślinnej. Utrwalona została biel, białość kwitnących drzew, krzewów, kwiatów, por. głuż. běłokćějny, ukr. білоцвіт, білоцвіття; białość podobna do białej piany, zwykle obficie kwitnących drzew i krzewów, por. ros. белопенный; miejsce, w którym ziemia pokryta jest białym mchem, por. ros. беломошный; drzew liściastych, por. chorw. bjelogorično drvo [drzewo liściaste], bjelogorica, bjelogo- ričan, bjelogoroični, serb. белогорица, белогорични; białość wielu pni brzozy, por. ros. белостволье; chorw. bjelojabuka [gatunek jabłoni, jabłek w dzielnicy Šumadija]. Z innych nazw przywołać można: rosnący na glebie pokrytej jasnym mchem bór sosnowy, por. ros. беломошник; biały pień drzew, por. pol. białopienny, czes. bělokmenný, bělokmenná bříza [brzoza], ros. белоствольный, białorus. беластволы, np. беластволыя бярозы [brzozy]; jasną, białą korę, por. pol. białokory, słowac. bielokôrový, np. bielokôrova lipa [lipa], czes. bělokorý, bělokorá bříza [brzoza], ros. белокорый, ukr. білокорий, chorw. bjelokoran, serb. белокор, bułg. белокор, белокож, белокора липа; białe pędy, por. pol. białopędny, chorw. bjeloloza (bijela loza [winorośl]), bjeloružina, bjelolijeska [winorośl białych winogron uprawianych w Dalmacji]; białe liście, por. pol. białolistny, czes. bělolistý, serb. белолист, białorus. белалісты; białe kwiaty, por. czes. bělokvětý, np. bělokvětý jasmín [jaśmin], šafrán bělokvětý [szfran], serb. белоцветни, bułg. белоцветен; białoskóre owoce: serb. белокорка ‘бундева [dynia]’; białe nasiona, białe ziarno, por. czes. bělosemenný, np. bělosemenný mák [mak], głuż. běłozornity, ukr. білозерний, np. білозерна пшениця [pszenica]; białe kłosy, por. czes. běloklasý, por. běloklasá vouska [wąsatka (pszenica)]; biały głąb, por. białorus. белакачанны, np. белакачанная капуста [kapusta], ros. белокочанный, np. белокочанная капуста [kapusta]; biały miąższ, por. czes. bělomasý, np. bělomasé brambore [ziemiaki].
21 Por. też nazwy białego konia, por. pol. białosz, serb. белац; konia lub klaczy o białych, jasnych nogach, por. pol. białonóżka, głuż. np. běłonohač.
Barwa biała utrwalona została w odniesieniach do nieba, ściślej – do białych chmu- rek, którymi przesłonięte jest niebo, por. chorw. bjelovedrina, wiązana jest ona z wodą w odniesieniu do spienionego wierzchołka (grzebienia) fali zaginającego się w kierunku wiatru, por. ros. белогривый oraz bardzo obficie spienionej białą pianą fali, por. pol. biało- pienny, czes. bělopěnný, np. bělopěnné proudy, ros. белопенный. Barwa biała ujawnia się w określeniach opadów i zjawisk atmosferycznych: opadu śniegu, por. pol. białonapadły; deszczu ze śniegiem, por. chorw. bjelokapac; czegoś pokrytego białym śniegiem, por. ros. белоснежный; zaśnieżonej przestrzeni, por. ros. белоснежье; pory i zjawiska białych nocy, por. ros. белоночье; wiatru południowego bez deszczu, por. chorw. bjelojug, bjelo- jugovina, bjelojužina; wiatru południowego od Morza Egejskiego, por. bułg. беломорец; odzwierciedla się w nazwach określonego rodzaju ziemi, gleby, por. bułg. белозем oraz kruszcu koloru podobnego do ołowiu, por. pol. białokrusz.
Białość odnoszona jest do istot nieba – aniołów z białymi skrzydłami, por. czes. bělo- křídlý anděl. Złożenia z komponentem biało widoczne są w sferze religijnej w odniesieniu do Wielkiej Soboty, por. czes. bělosobotní ‘bílosobotní, rel. Bílá Sobota’, np. bělosobotní zvonění [dzwonienie, dzwony], bělosobotní vajíčka [jajka, jajeczka].
W analizowanym materiale są złożenia, w których precyzowane jest występowanie białych elementów na jakimś tle, w jakimś ułożeniu, mianowicie: pstrość, barwność, por. pol. białopstry, głuż. běłokrjepjeny, czes. bělopruhý, np. bělopruzí holubi [gołębie], běloplstnatý; chorw. bjelošaran, bjelošarna, bjeloštrampan; pstrokatość, srokatość, por. czes. bělostrakatý, np. bělostrakatý kůň [koń]; pręgowatość, por. pol. biało-pręgowany. Odrębnego przedstawienia wymagają wysublimowane złożenia z komponentem biało kwalifikowane jako podniosłe, książkowe, często jako stałe epitety, pojawiające się zwłasz- cza w poezji i w folklorze, por. pol. białowonny ‘biały, a przy tym przyjemnie pachnący, np. kwiat’; czes. bělotřpytný ‘bíle se třpytíci’, np. bělotřpytná tunika [tunika], bělotřpytná hvězda [gwiazda]; ros. белоярый ‘белояровый’, белояровый ‘в сказках, былинах и т. п. – яровой, лучший из его сортов (о пшенице, просе и т. п.)’, np. белояровая пшеница [pszenica], белояровое пшено [jagły, kasza jaglana]; белоствольная берёза [brzoza]; ukr. білозір ‘постійний епітет назв білозорих, яснооких людей, тварин, птахів, а також місяця’; chorw. bjelodan ‘koji ne ostavlja mjesta sumnji, jasan, očigledan’, np. bjelodan dokaz [dowód], bjeločano ‘javno, očito’; serb. беодан; mac. белоденски; bułg.
белоствол, np. белостволa бреза [brzoza]; белокрили чайки [mewy].
Bogaty jest zasób terminologiczny złożeń z komponentem biały, który stanowią głównie terminy biologiczne, anatomiczno-medyczne i techniczne.
Reprezentatywny zbiór terminów botanicznych obejmuje przede wszystkim byliny (rośliny zielne), w szczególności z odwołaniem do bieli kwiatów i liści: słowac. bielo- kvet, por. bielokvet močiarny, Parnassio palustris, dziewięciornik błotny; bielokvetovité, Parnassiaceae, dziewięciornikowate; bieloprst, por. bieloprst belavý, Pseudorchis albida, gołek białawy; bielokvetý, tradeskancia bielokvetá, Tradescantia albiflora, trzykrotka
wężykowata, šafran bielokvetý, Crocus albiflorus, szafran wiosenny; bielolist, por. bielolist poľný, Filago arvensis, nicennica polna; czes. bělolistý, por. dřišťál bělolistý, Berberis candidula, berberys sinawy; bělotrn, Echinops, przegorzan; bělozárka, Anthe- ricum, pajęcznica, np. bělozárka liliovitá, bělozárka větvovitá; białorus. белакапытнік, Petasites, lepiężnik; белакудранік, Ballota nigra, mierznica czarna; ros. белокопытник, Petasites, lepiężnik; белоус, Nardus, bliźniaczka; белокрыльник, Calla, czermień; белозор, Parnassia, dziewięciornik; ukr. білозір, por. білозір болотяний, Parnassia palustris, dziewięciornik błotny; chorw. bjeloglavica, Dorycnium germanicum, szyplin jedwabisty; bjelolist, Filago germanica, Filago arvensis, nicennica polna; bjeloglavica, bjeloglavka, Dorycnium tourn, komonica; bjelonoga, Saponaria, mydlnica; bjeloperka, Verbascum thapsus, dziewanna drobnokwiatowa; bjelozrnac, Lithospermum officinale, nawrot lekarski; bjelozrno, Lithospermum purpureo-coeruleum, nawrot czerwonobłękitny; bjelotrn, Echinops, przegorzan; bjelotrava, Convallaria polygonatum, kokoryczka wonna; bjelokopitnak, Tussilago farfara, podbiał pospolity; bjelodulija, Hyacinthus orientalis, hiacynt wschodni; bjelobrada, Helichrysum stoechas, kocanka (nieśmiertelnik); bjelob- rada, Helichrysum angustifolium, kocanka włoska; serb. белонога, Saponaria, mydlnica; беодун, белодун, Anthyllis vulneraria, przelot pospolity.
Wśród terminów botanicznych są też nazwy drzew: pol. białodrzew, Populus alba, topo-
la biała; białodrzewo; ros. белолистка, ukr. білолистка; chorw. bjelošljiva, bjelopandara, białucha, śliwa lubaszka; bjelograb, Carpinus betulus, grab; bjelobor, Pinus sylvestris, sosna pospolita; chorw, bjelolipa, Tilia tomentosa, lipa srebrzysta; serb. белошљива, Prunus institia, śliwa lubaszka; београб, grab; белолипа, Tilia tomentosa, lipa srebrzysta, белобор, sosna pospolita; mchów: słowac. bielomach, por. bielomach sivý, Leucobryum glaucum, bielistka siwa; czes. bělomech, np. bělomech sívy; grzybów: słowac. bielohľu- zovka, por. bielohľuzovka obyčajná, Cholromyces venosus, piestrak jadalny. Spotykane są odniesienia do białego koloru warzyw, por. chorw. bjelorepast (bijela repa – biała rzepa). Kolejną grupę formułują terminy zoologiczne. Bogato reprezentowane są terminy ornitologiczne, por. stpol. białorzyt, Strigiceps cineraceus; białorzytka zwyczajna, Oenan- the oenanthe; pol. białoczółka, gęś białoczelna, Anser albifrons; białogon, Haliaeetus albicilla, bielik; białogon, Saxicola oenanthe, opocznik; białosęp, Nephron peneropterus; białozór, Falco rusticolus; białoszpon; pliszka białogardła; głuż. běłozor, Falco articus; běłoražk, biegus, brodziec; dłuż. bĕoritk, Oenanthe oenanthe; słowac. beloritka, Delichon urbica, oknówka zwyczajna; sup bielohlavý, Gyps fulvus, sęp płowy; muchárik bielokrký, Muscicapa albicollis, muchołówka białoszyja; datel bělohřbetý; hus bieločelá; strnádka bielohlavá, Emberiza leucocephala, trznadel białogłowy; strnádka roľná, Emberiza rustica, trznadel czubaty; stczes. bĕlořit, Calidris, bekasowate; bĕlořitka, Oenanthe oenanthe; czes. bĕlořit, Oenanthe oenanthe; bělozor; sup bělohlavý; ros. белоглазка; chorw. bjelozor, Falco rusticolus, białozór; bjeloglavi sup; bjelogrli sup, Nephron pere- nopterus, białosęp; bjelorepka; bjelorepi štekavac; bjelonokta vjetrusa, Falco naumanni, pustułeczka, białoszpon; bjelovrati kos, białobrąż, drozd obrożny; lasta bjelogrla, ja- skółka oknówka; modrovoljka bjelogrla, bjelokrpica, gajówka modra; chorw. muharica bjelokrilica, bjelovrata, Ficedula albicollis, muchołówka białoszyja; bjelobrada čigra, Chlidonias hybrida, rybitwa białowąsa; bjelokrila čigra, Chlidonias leucopterus, rybitwa
białoskrzydła; bjeloglava patka, Oxyura leucocephala, sterniczka, sterniczka białogłowa; bjelokrila ševa, Alauda arvensis, kalandra białoskrzydła, skowronek białoskrzydły; bjelo- lika guska, Branta leucopsis, bernikla białolica; bjelouška, Notiomystis cincta, miodnik, białouszka; bjelobrada burnica, Procellaria aequinoctialis, burzyk białobrody; serb. белорепа; beloglavi kraguj; белоглави суп, Gyps fulvus, sęp płowy; белоглави орао, Haliaeetus leucocephalus, bielik amerykański; беловрана, Corvus cornix, wrona siwa; беловрати гавран, Corvus albicollis, kruk wielkodzioby; белоглава патка, Oxyura leucocephala, sterniczka, sterniczka białogłowa; белокрила шева, Alauda arvensis, ka- landra białoskrzydła, skowronek białoskrzydły; белогрли славуј, Irania gutturalis, iranka; ветрушка белонокта, Falco naumanni; беловрати врабац, Zonotrichia albicollis, pasówka białogardła; słoweń. dial. beloritka, Oenanthe oenanthe; beloritec, por. lunj beloritec, Circeus pygargus, błotniak łąkowy, błotniak popielaty; bułg. белоглав орел; белоглав лешояд; белоопашат мишелов; беловрата мухоловка; белоглава овесарка, Emberiza leucocephala; bułg. белогуша овесарка, Emberiza rustica.
W rozpatrywanym materiale odnaleźć można nazwy ssaków: słowac. bielozúbka, por. bielozúbka najmenšia, Suncusetruscus, ryjówek etruski; czes. bělozubka, ukr. білозубка, Crocidura, zębiełek; ros. белодушка (каменная куница), Martes foina, kuna domowa, kuna kamienna; ros. белобочка, Delphinus delphis, delfin zwyczajny; ukr. бiлобочка; chorw. bjeloglavi nakari, Cacajo/Uacarta alvux; chorw. bjelorepi jelen, Odocoileus vir- ginianus, mulak białoogonowy; kandžaš bjelouhi, krętogon; majmun bjelouhi, krętogon, skomlik; bjeloruki gibon, rodzina Hylobatidae, gibon białoręki; serb. белорепи гну, Connochaetes gnou, gnu brunatne. Biel akcentowana jest w nazwach płazów i gadów: chorw. bjelouška, Natrix natrix, zaskroniec zwyczajny; serb. белоушка, Tropidonotus natrix, wąż z rodziny połozowatych. Badany materiał odzwierciedla nazwy owadów: słowac. bielopásovec, bielopásovec topoľový, Limenitis papuli, pokłonnik osinowiec; bielopásovec zemolezový, Limenitis camilla, pokłonnik kamilla; trúdovka bielofúza, Eristalis arbustorum, gnojka bajorowa; czes. bělopásek, Limenitis, np. bělopásek zimo- lezový; chorw. bjelonog, np. gnojolub bjelonogi, Philonthus albipes, nawozak. Odno- towywane są nazwy ryb: pol. białorybica, Stenodus leucichthys; białorus. беларыбіца, Stenodus leucichthys, białorybica; ros. белорыбица, Stenodus leucichthys, białorybica; ukr. білорибиця; білоочка, chorw. bjeloperka, Leuciseus rutilus, płoć; serb. белоперка, bułg. белоперка; serb. белорибе – ogólna nazwa większości ryb z rodziny karpiowatych. Kolejną kategorię wyznaczają złożenia będące terminami medycznymi i anatomicz- nymi, w szczególności nazwami chorób: por. pol. białopłynnie – upław biały kobiecy; czes. bělotok – upławy; chorw. bjeloočnica – twardówka, białkówka; bjelokožnica, bje- lopjegavost – bielactwo, bezbarwność skóry; bjelopjegava koža – bialica; bjelopjegavost usmena – łuszczyca jamy ustnej, bjelopjegav – pokryty białymi plamami, znamionami; bjelozrnik – guz limfatyczny; mac. 6елодробен – płucny; bułg. белодробен – płuc- ny; белодробни болести – choroby płuc; белодробна туберкулоза – tuberkuloza; белодробна емфизема – rozedma płuc. Wyraźnie zaznacza się terminologia związana z krwinkami białymi, komórkami krwi i limfy: pol. białokrwinkowy, por. układ bia- łokrwinkowy, ukr. білокрівці; słowac. bielokrvnosť ‒ białaczka, czes. bělokrevnost, chorw. bjelokrvnost, serb. белокрвност, białorus. белакроўе, ros. белокровие, ukr. білокрів'я.
Terminy techniczne reprezentowane są przez nazwy rzemiosł (zawodów) i wykonawców zawodów, por. pol. białoskórnictwo ‘dział garbarstwa, rzemiosło lub przemysł, który zajmuje się wyprawianiem miękkich skór na rękawiczki i odzież’, białoskórniczy ‘taki, który dotyczy białoskórnictwa’, por. garbarnia białoskórnicza, rzemiosło białoskórnicze, przemysł biało- skórniczy, białoskórnik ‘garbarz, co białe skóry wyrabia’, ‘garbarz, który zajmuje się wypra- wianiem miękkich skór na rękawiczki i odzież’, białoskorniczyk ‘czeladnik białoskórniczy’; białorus. бeлaшвейны ‘związany z szyciem bielizny, bieliźniarski’, por. белашвейнае атэлье [pracownia bieliźniarska]; белашвачка ‘kobieta, która szyje bieliznę’, ‘bieliźniarka (szwacz- ka)’, ros. белошвейный ‘związany z szyciem bielizny (przeważnie delikatnej)’, белошвейка ‘kobieta, która zajmuje się szyciem bielizny (przeważnie delikatnej)’; białorus. беладрэўшчык, ros. белодеревец, белодеревщик ‘stolarz, wytwarzający proste, niepolerowane wyroby’, ‘stolarz, wytwarzający meble z białych gatunków drzewa, bez sklejkowego wykończenia’.
Ze sfery społecznej życia człowieka wymienić można oficjalne nazwy odnoszące się do konkretnych formacji i ugrupowań wojskowych, por. pol. białogwardzista, białogwar- dyjski, np. białogwardyjska konnica, białogwardyjscy żołnierze; słowac. bielogvardejec, bielogvardejský; czes. bělogvardějec, bělogvardějský; białorus. белагвардзеец; ros. белогвардеец, белогвардейский; ukr. білогвардієць, білогвардійський, білогвардій- щина; chorw. bjelogardijac; bułg. белогвардеец, белогвардейски. Złożenia wskazują na przynależność herbową, por. pol. Białokurowicz.
Złożenia z komponentem biały dokumentują niektóre onimy. Są wśród nich: nazwy państw, por. Беларусь [Białoruś]; chorw. Obala Bjelokosti (Bjelokosna Obala) [Wybrzeże Kości Słoniowej]; nazwy narodowości, plemion, por. białorus. беларусы [Białorusini]; chorw. Bjelopavlići – plemię w Czarnogórze; nazwy miejscowe22, por. pol. Białogród; chorw. Bjelovar – miasto u podnóża Bilogore, Bjelograd; serb. Beograd; nazwy miesz- kańców, por. chorw. Bjelopoljac – człowiek z Białego Pola; bułg. беломорец [Egejczyk (mieszkaniec wybrzeża Morza Egejskiego)], беломорка [Egejka]; nazwy wodne, por. ros. Беломорканал [Białomorski Kanał]23; imiona, por. chorw. Bjeloslav – imię męskie.
Zbiór rozpatrzonego materiału języków słowiańskich (konstrukcji regularnych typu białoczerwony oraz innych typów kompozycyjnych) jest bogaty. Pod względem chro- nologicznym obejmuje liczne złożenia utrwalone w języku od dawna oraz dość liczebne jednostki nowsze lub nowe, w szczególności powstałe w trzech ostatnich dziesięcioleciach, co świadczy o żywotności tego sposobu słowotwórczego24.
22 Poprzez odwołania do nazw miejscowych wskazywane są miejsca bitew, określone wydarzenia itp., por. czes.
bělohorský [od Bílá hora – Biała Góra], np. bělohorská bitva [bitwa], pobělohorský doba [okres, epoka (po bitwie)].
23 Por. w tym kontekście pol. białomorski, ros. беломорный, czes. bělomorský, od Morze Białe.
24 Istotnie rola tworzenia złożeń jest obecnie wciąż znacząca, mianowicie „po roku 1989 można zaobserwo- wać przyśpieszone zmiany w słowotwórstwie języka polskiego, a także innych języków słowiańskich”, przy czym chodzi tu przede wszystkim o ekspansję struktur złożeniowych, tj. niemających typowych wykładników morfolo- gicznych (słowotwórczych), złożeń bezafiksalnych, które można „traktować oddzielnie od «tradycyjnych» złożeń na gruncie słowiańskim” (Rudnik-Karwatowa, 2007: 157).
W zasobach leksykalnych wyraźnie zauważalne są odwołania do różnorodnych obiek- tów o barwie białej. Spektrum wyznaczane przez analizowane złożenia obejmuje kilka zasadniczych wycinków rzeczywistości, w szczególności uchwytne są odniesienia do człowieka w wymiarze indywidualno-jednostkowym oraz życia społecznego, zwierząt oraz roślin, w mniejszym stopniu do innych elementów świata. Niektóre człony złożenia występują w jednostkach mających więcej niż jedno odniesienie z różnymi znaczeniami25. Wiele złożeń ma swoje odpowiedniki w kilku lub we wszystkich analizowanych językach słowiańskich, oczywiście są też specyficznojęzykowe połączenia z biało. Wiele złożeń występuje w roli komponentu połączeń wielowyrazowych.
Dokonane dociekania umiejscawiają rozpatrywane jednostki złożeniowe z komponen- tem kolorystycznym biało w polu możliwości derywacyjnych, naświetlają ich specyfikę pod względem łączliwości tego składnika, a tym samym osadzają rezultaty dociekań w szerszej płaszczyźnie poszukiwań odniesień obiektowych barwy białej w konfrontacji międzyjęzykowej (por. Wysoczański, 2014: 567–585), a także w sferze odniesień podsta- wowych nazw barw, żeby „pokazać, do jakich klas nazw obiektów i zjawisk naturalnych bywa odnoszona dana nazwa w określonym języku” (Waszakowa, 2000: 61).
Anić V. (1991), Rječnik hrvatskoga jezika, Zagreb.
Anić V., Matasović R., Pranjković I., Brozović Rončević D., Goldstein I., Goldstein S., Jojić L., Cikota L. (2003), Hrvatski enciklopedijski rječnik, Zagreb.
Bělič J. (1989), Slovník spisovného jazyka českého, t. 1, Praha.
Brodnjak V. (1998), Razlikovni rječnik srpskog i hrvatskog jezika, Zagreb.
Buceva T.N. (red.) (2009), Novye slova i značeniâ. Slovarʹ-spravočnik po materialam pressy i literatury 90-h godov XX veka, t. 1, Sankt-Peterburg.
Busel V.T. (red.) (2003), Velikij tlumačnij slovnik sučasnoï ukraïnsʹkoïmovi, Kiïv.
Buzássyová K., Jarošová A. (red.) (2006), Slovník súčasného slovenského jazyka, t. I–II, Bratislava.
Chylak-Schroeder T., Głuszkowska-Babicka J., Jasińska-Socha T. (red.) (2012), Słownik białorusko-polski, Warszawa.
Daničić Đ. (1880–1882), Rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. I, Zagreb.
Denisenko Û.F. (red.) (2005), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 1991, Sankt-
-Peterburg.
Denisenko Û.F. (red.) (2006), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 1994, Moskva. Dunaj B. (1996), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa.
Frančić V. (1987), Słownik serbsko-chorwacko-polski, t. I–II, Warszawa.
25 Por. np. pol. białogłowy, ros. белоголовый – o człowieku oraz o zwierzęciu.
Gorbačevič K.S. (red.) (2004), Bolʹšoj akademičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. 1, Moskva – Sankt-Peterburg.
Košková M. (2013), Bulharsko-slovenský slovník, t. II, Bratislava.
Košková M., Dobríková M., Ďulgerova G., Nikolova N. (2004), Bulharsko-slovenský slovník,
t. I, Bratislava.
Kotelova N.Z. (red.) (1984), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 80, Moskva. Kotelova N.Z. (red.) (1986), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 81, Moskva. Kotelova N.Z. (red.) (1986), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 82, Moskva. Kotelova N.Z. (red.) (1989), Novoe v russkoj leksike. Slovarnye materialy – 84, Moskva.
Kotelova N.Z. (red.) (1995), Slovarʹ novyh slov russkogo âzyka (seredina 50-h – seredina 80-h godov), Sankt-Peterburg.
Linde S.B. (1807), Słownik języka polskiego, t. I, cz. 1, Warszawa. Moguš M., Pintarić N. (2002), Poljsko-hrvatski rječnik, Zagreb.
Moskovl̂ević M.S. (2000), Rečnik savremenog srpskog kn̂iževnog ǰezika s ǰezičkim savetnikom, Belgrad.
Pianka W., Topolińska Z., Vidoeski B. (1990), Słownik macedońsko-polski i polsko-mace- doński, Warszawa.
Sklârevskaâ G.N. (1998), Tolkovyj slovarʹ russkogo âzyka konca XX veka. Âzykovye izmeneniâ, Sankt-Peterburg.
Sławski F. (red.) (1974), Słownik prasłowiański, t. I, Wrocław‒Warszawa‒Kraków‒Gdańsk.
Smółkowa T. (2010), Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 2001–2005, cz. I: A‒D, Kraków.
Smółkowa T. (red.) (2004), Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993–2000, cz. I, Kraków.
Sudnik M.R., Kryuko M.N. (2005), Tlumačalʹny slounik belaruskaj litaraturnaj movy, Minsk. Zeman H. (1967), Słownik górnołużycko-polski, Warszawa.
Zgółkowa H. (1995), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. IV, Poznań. Živanović Đ. (red.) (1999), Pol̂sko-srpskirečnik u dva toma, t. 1–2, Beograd.
Ampel-Rudolf M. (1994), Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego, Rzeszów.
Blicharski M. (1973), Złożenia rzeczownikowe współczesnego języka rosyjskiego, Opole.
Blicharski M. (1977), Złożenia imienne w języku rosyjskim i polskim. Studium kontrastywne, Warszawa–Wrocław.
Blicharski M. (1980), Struktura semantyczna rzeczowników złożonych z odrzeczownikowym tematem w drugim członie w języku rosyjskim i polskim, [w:] M. Blicharski (red.), Semantyka w badaniach konfrontatywnych języka rosyjskiego i polskiego, Katowice.
Budniak D. (1987), Studium konfrontatywne łączliwości leksykalnej rosyjskich i polskich leksemów oznaczających kolor, Opole.
Grzegorczykowa R. (1984), Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, War- szawa.
Ignatowicz-Skowrońska J. (2010), Wyrażenie „biały kruk” w dziejach języka polskiego,
„Studia Językoznawcze”, t. 9.
Kulpina W. (1998), Określenia koloru włosów w języku polskim i rosyjskim, „Studia Rossica”,
t. VI.
Kurzowa Z. (1976), Złożenia imienne we współczesnym języku polskim, Warszawa–Kraków.
Ostrowska Е. (1948a), Z historii przymiotników złożonych typu „biało-czerwony” i „jasno- niebieski”, „Język Polski”, nr XXVIII, z. 1.
Ostrowska Е. (1948b), Z historii przymiotników złożonych typu „biało-czerwony” i „jasno- niebieski”, „Język Polski”, nr XXVIII, z. 2.
Osuchowska D. (2010), Łączliwość leksykalna przymiotnika biały w ujęciu diachronicznym,
„Podkarpackie Forum Filologiczne. Seria Językoznawstwo”.
Rudnik-Karwatowa Z. (2007), Ekspansja struktur złożeniowych w językach słowiańskich. Diagnoza i rokowania, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, LXIII.
Skorupska-Raczyńska E. (2003), Frazeologizmy z komponentem czarny, biały, szary w pol- szczyźnie historycznej, „Studia Językoznawcze”, t. 2, Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny.
Tokarski R. (1995), Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin.
Waszakowa K. (2000), Struktura znaczeniowa podstawowych nazw barw. Założenia opisu porównawczego, [w:] R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Studia z semantyki porów- nawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. 1, Warszawa.
Waszakowa K. (2003), Językowe i kulturowe odniesienia nazwy barwy żółtej we współczesnej polszczyźnie, [w:] R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa (red.), Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. 2, Warszawa.
Wysoczański W. (2014), Nowe (na tle dawniejszych) zestawienia i niektóre połączenia wy- razowe z komponentem-nazwą barwy białej, [w:] D. Dziadosz, A. Krzanowska, A. Szlachta (red.), Stałość i zmienność w językach i kulturach świata, t. I, Szczecin.
Zaręba A. (1954), Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego, Wrocław.
Zych A. (1999), Struktura i semantyka polskich i rosyjskich gniazd słowotwórczych z przy- miotnikami wyjściowymi nazywającymi barwę, Katowice.
Among compound units with the name of white (biało) in linguistic resources compound units, in particular, clearly constitute a group. The material of Slavic languages under consideration confirms a large number of compound units with reference to the white color of non-terminological character. Within them one can distinguish several basic thematic fields, the most representative of which are referring to a human being, first of all to the external appearance and social dimension of life, as well as animals located in the subject area. The terminological resource of compounds with the “white” component is also rich, which are mainly biological terms ‒ botanical and zoological, anatomical-medical and technical, to a lesser extent belonging to other elements of the world.
Keywords: white color (biały); color analysis; compound units; Slavic languages