https://doi.org/10.25312/2391-5137.13/2019_08jk
Julia Klyus https://orcid.org/0000-0002-9257-0937
Politechnika Wrocławska
Z Maliniaka prezydenta nie będzie. Inwektywy we frazeologicznych nazwach zawodów w języku polskim i rosyjskim
Streszczenie
Niniejszy artykuł stanowi analizę frazeologizmów polskich i rosyjskich związanych z nazwami zawodów we frazeologii polskiej i rosyjskiej. Rozpatrywane są w nim frazeologizmy o wydźwięku inwektywnym zawierające nazwy zawodów bądź odwołujące się do nich znaczeniowo. Do analizy zastosowano metodę pól semantycznych. Wydzielono 7 subkategorii porównawczych stanowiących swoiste, inwektywne pola semantyczne określonych nazw zawodów. Pozostałe subkategorie (28) odnoszą się odpowiednio do języka polskiego lub rosyjskiego. Wyróżniono 52 zasadnicze znaczenia zwane dalej cechami, które są konotowane przez znaczenie badanych frazeologizmów. Cechy te tworzą swoiste mikropola semantyczne. Badany materiał przeanalizowano także pod kątem funkcji składniowych pełnionych przez frazeologizmy. Analiza ukazuje podobieństwa i różnice w badanym obszarze językowego obrazu świata Polaków i Rosjan.
Tematyka niniejszego artykułu wpisuje się w nurt badań lingwistyki antropocentrycznej i jest ukierunkowana przede wszystkim na poznanie człowieka oraz wielości jego cha- rakterystyk poprzez badanie określonego fragmentu językowego obrazu świata Polaków i Rosjan. Przedmiotem badań są polskie i rosyjskie związki frazeologiczne dotyczące nazw zawodów i będące zarazem inwektywami.
Wzrastająca popularność używania mowy potocznej oraz rosnąca częstotliwość użycia leksyki inwektywnej w dyskursie medialnym, internetowym, politycznym i publicystycz- nym są aktywnymi procesami językowymi, zwłaszcza w dwóch pierwszych dekadach
XXI wieku. Dane zjawisko jest nierozerwalnie związane nie tylko z językoznawstwem, ale i z socjologią, dlatego też niezbędne jest rozpatrywanie go przez pryzmat socjolin- gwistyczny.
Z punktu widzenia antropocentrycznego paradygmatu naukowego istotnym zagadnie- niem jest odpowiednia interpretacja przejawów destrukcyjnych realizacji językowych. Językowy obszar dotyczący konfliktowości coraz bardziej przykuwa uwagę lingwistów. Specyfika podjętego tematu obejmuje szerokie zagadnienie i stanowi zaledwie próbkę współczesnego inwektywnego frazeologicznego obrazu świata. Ukazanie większej liczby przykładów byłoby możliwe, lecz wymagałoby badań na szerzej zakrojoną skalę. Wydaje się jednak, że zebrany materiał jest na tyle obrazowy, że z jego pomocą można wytypować
poszczególne mikropola semantyczne i ukazać określone tendencje językowe.
Jako jedną z głównych metod porównawczych zastosowano opis określonych mikropól semantycznych związanych z rozmaitymi przejawami działalności człowieka. Kolejną metodą jest porównanie i interpretacja określonych komponentów językowego obrazu świata Polaków i Rosjan. W tym celu zastosowano następujące strategie: klasyfikację tematyczną frazeologizmów, analizę definicji słownikowych, analizę kontekstualną, porównanie ekwiwalentów frazeologicznych, badanie formy wewnętrznej związku fra- zeologicznego, a także badanie i porównanie struktury związków frazeologicznych oraz jej wpływu na semantykę i potencjalną illokucję wypowiedzi.
Omawiane przykłady zawierają nazwy zawodów lub odwołują się do nich seman- tycznie i są wyekscerpowane z polskich i rosyjskich słowników frazeologicznych, Narodowego Korpusu Języka Polskiego oraz Narodowego Korpusu Języka Rosyjskiego (Национальный корпус русского языка), for internetowych, komentarzy użytkowników strony gazeta.pl oraz portalu yandex.ru. Niektóre przykłady są zasłyszane. 35 przykładów to polskie frazeologizmy, a 75 – rosyjskie.
Współcześnie w lingwistyce dominuje tzw. szerokie rozumienie frazeologii: za dolną granicę związku frazeologicznego przyjmuje się połączenie co najmniej dwuwyrazowe, za górną – zdanie, charakteryzujące się odtwarzalnością i utrwaleniem w języku. Takie rozumienie frazeologii przyjęto również w niniejszym artykule.
Dla wyodrębnienia niektórych nieskodyfikowanych – zasłyszanych bądź wyekscer- powanych z for – przykładów zastosowano metodę frazeologicznej identyfikacji, dzięki której można zweryfikować, czy jednostka jest frazeologizmem. Podstawowe cechy, które musi posiadać jednostka, aby można było uznać, że jest frazeologizmem to:
asumaryczność semantyczna,
upowszechnienie społeczne,
ekspresywność,
obrazowość,
odtwarzalność,
metaforyczność.
Wielu wybitnych frazeologów (np. A. Nowakowska i W.M. Mokienko) wymienia je jako cechy charakterystyczne dla frazeologizmów. Stanowią one kryterium, na podsta- wie którego można uznać, czy współczesny związek wyrazowy uległ frazeologizacji, czy też nie.
Należy stwierdzić, że (zwłaszcza na gruncie językoznawstwa i juryslingwistyki rosyjskiej) pojęcie inwektywy jest dość rozmyte, a jego znaczenie szerokie i niekiedy niejednoznaczne. Badacz inwektyw W.I. Żelwis w monografii Поле брани definiuje in- wektywę jako wyrażenie obraźliwe, a następnie używa tego terminu zamiennie z pojęciem wulgaryzmu. Często w rosyjskich tekstach naukowych określenie leksyka inwektywna funkcjonuje w znaczeniu leksyki obscenicznej.
Dla potrzeb niniejszego artykułu przychylam się do stwierdzenia polskiej badaczki inwektywy I. Kamińskiej-Szmaj, która uważa, że na omawiane pojęcie należy patrzeć przede wszystkim przez pryzmat takich aktów mowy, jak obraza, obelga i zniewaga (Kamińska-Szmaj, 2007: 54), co wcale niekoniecznie musi iść w parze z wulgarnością.
Często o illokucji decyduje sam odbiorca komunikatu i nie zawsze jest oczywiste i jednoznaczne określenie, czy potencjalny przykład należy rozpatrywać jako inwektywę. Starałam się jednak dobierać takie przykłady, które nawet bez osadzenia w określonym kontekście są inwektywami. O ich inwektywności świadczy między innymi to, że każdy z nich zawiera w sobie określone cechy formy wewnętrznej, które wpływają na użycie w związkach frazeologicznych obniżonego rejestru stylistycznego. Większość wymienio- nych frazeologizmów w oczywisty i intuicyjny sposób jest dla potencjalnego odbiorcy obraźliwa, poniżająca lub traktująca go ironicznie. W przypadkach kiedy o wydźwięku inwektywnym decyduje kontekst, przytoczono konteksty użycia określonych związków frazeologicznych.
Funkcje składniowe badanych związków frazeologicznych zostały wyodrębnione w oparciu o klasyfikację A.M. Lewickiego i A. Pajdzińskiej, zgodnie z którą wyróż- niono: frazy, wyrażenia określające (w tym porównawcze), wyrażenia rzeczownikowe oraz zwroty (Lewicki, Pajdzińska, 2001: 315–334). Każda analizowana subkategoria tematyczna jest podzielona zgodnie z powyższą klasyfikacją, a przykłady przytoczone są w kolejności alfabetycznej.
W celu zbadania podobieństw i różnic między polskimi i rosyjskimi przykładami frazeologizmów zastosowano metodę pól semantycznych (w tym przypadku są to pola odnoszące się do poszczególnych nazw zawodów). Wyróżniono także 52 zasadnicze znaczenia, zwane dalej cechami, które są konotowane przez znaczenie badanych frazeolo- gizmów. Cechy te tworzą swoiste mikropola semantyczne odwołujące się do językowego obrazu świata Polaków i Rosjan. Są one przytoczone niżej wraz z liczbą porządkową odpowiadającą każdej cesze i następnie przyporządkowaną odpowiednim związkom frazeologicznym w zależności od znaczenia.
Tabela 1. Cechy konotowane przez znaczenie inwektywnych frazeologizmów polskich i rosyjskich. Wykaz tabelaryczny
1) agresja | 2) alkoholizm | 3) bezczelność | 4) bezguście |
5) brzydota | 6) chaotyczność | 7) chudość | 8) dwulicowość |
9) dziwactwo | 10) egoizm | 11) gadulstwo | 12) głupota |
13) ignorancja | 14) irytacja | 15) kadzenie | 16) lekkomyślność |
17) lenistwo | 18) małoznaczność | 19) nadwrażliwość | 20) naiwność |
21) namolność | 22) niechlujstwo | 23) nieuczciwość | 24) niezdarność |
25) obżarstwo | 26) okrucieństwo | 27) otyłość | 28) pechowość |
29) pejoratywnie o czynności | 30) pejoratywnie o wyglądzie | 31) pejoratywnie o wykonawcy czynności | 32) pejoratywnie o zjawisku |
33) podłość | 34) pogarda | 35) poniżenie | 36) ponuractwo |
37) prymitywizm | 38) rozpusta | 39) rozrzutność | 40) skąpstwo |
41) słabość | 42) starość | 43) szaleństwo | 44) tchórzostwo |
45) upór | 46) wścibstwo | 47) zakłamanie | 48) zapominalstwo |
49) zarozumiałość | 50) zazdrość | 51) złorzeczenie | 52) żal |
W obrębie omawianej kategorii wyróżniono następujące subkategorie porównawcze, które stanowią swoiste, inwektywne pola semantyczne o określonej problematyce: adwo- kat, bokser, nauczyciel, policjant, prostytutka, szewc, wojskowy; subkategorie z polskimi przykładami: artysta, błazen, duchowieństwo, kierowca, krawiec, marynarz, ogrodnik, prezydent, stróż, szachista, świniopas; subkategorie z rosyjskimi przykładami: archiwista, aktor, biznesmen, drwal, dziennikarz, lekarz, młynarz, naukowiec, ochroniarz, polityk, psycholog, sprzątacz(ka), strażak, szatniarka, tancerz, tragarz, urzędnik.
Przyjrzyjmy się tabelarycznemu zestawieniu frazeologicznych inwektyw związanych z nazwami zawodów.
Tabela 2. Subkategoria adwokat
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenie rzeczownikowe adwokat diabła – 33 | wyrażenie rzeczownikowe aдвокат дьявола – 3 |
W językowym obrazie świata Polaków frazeologizm z leksemem adwokat konotuje
Natomiast w świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm z leksemem
adwokat odwołuje się do bezczelności.
Warto zauważyć, że w przypadku frazeologizmów adwokat diabła oraz адвокат дья- вола mamy do czynienia z homonimią międzyjęzykową, ponieważ zgodnie z definicjami słownikowymi ich znaczenie nie jest synonimiczne.
Według korpusu frazeologicznego języka polskiego jedno ze znaczeń związku fra- zeologicznego adwokat diabła oznacza kogoś złego i broniącego złych intencji. Z kolei rosyjski frazeologizm dotyczy osoby, która szuka wad u innych1.
Należy dodać, że międzyjęzykowe homonimy frazeologiczne to dość rzadko wystę- pujące zjawisko.
Tabela 3. Subkategoria bokser
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenie rzeczownikowe damski bokser – 26 | wyrażenie rzeczownikowe кухонный боксер – 26 |
W językowym obrazie świata Polaków frazeologizm z leksemem bokser konotuje
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm z leksemem bokser również odwołuje się do okrucieństwa. Mimo różnic formalnych oba frazeologizmy są synonimiczne i odwołują się do przemocy domowej oraz przemocy mężczyzny wobec kobiety.
Tabela 4. Subkategoria nauczyciel
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenia rzeczownikowe | wyrażenia rzeczownikowe |
dom wampirów – 32 | великий деспот – 1 |
izba wytrzeźwień* – 32 | Верка Сердючка – 26 |
nauczyciel z Radia Maryja – 18 | волк на псарне – 1 |
ворчащий водолаз – 1 | |
глобус на подтяжках – 31 | |
глюкоза в корсете – 5 | |
Горын Горыныч – 1 | |
даунито хромосом – 31 | |
жертва излучения – 31 | |
Обезьяна Дарвина – 31 |
* Zarówno frazeologizm dom wampirów, jak i izba wytrzeźwień odwołują się do pokoju nauczycielskiego jako
„skupiska” przedstawicieli określonego zawodu, gdzie większy akcent jest położony na to, kto przebywa w pewnym miejscu niż na samo miejsce. Z tego powodu dane przykłady zostały włączone do niniejszej klasyfikacji.
1 Серов, 2003; zgodnie z Encyklopedycznym słownikiem pedagoga (Основы духовной культуры. Энцикло- педический словарь педагога): „так называют участника беседы, спора, дискуссии, который чаще всего вы- сказывает суждения, отрицательно характеризующие явления, отвергает их позитивные качества, а также активно использует факты, предрасполагающие к негативному разрешению обсуждаемых проблем”; Безру- кова, 2000. Warto także zaznaczyć, że termin pochodzi z tradycji katolickiej, więc kontekstów w języku rosyjskim jest o wiele mniej niż w polskim.
W świadomości językowej Polaków inwektywne frazeologizmy odwołujące się do przedstawicieli zawodu nauczycielskiego konotują następujące odniesienia: pejoratywnie o zjawisku: 2 przykłady, małoznaczność: 1 przykład.
W językowym obrazie świata Rosjan frazeologizmy odwołujące się do zawodu na- uczyciel konotują następujące cechy: agresja: 4 przykłady, pejoratywnie o wykonawcy czynności: 4 przykłady, brzydota: 1 przykład, okrucieństwo: 1 przykład.
Warto zauważyć, że większość omawianych frazeologizmów pochodzi ze słowników slangów młodzieżowych. Przykłady te mają wydźwięk inwektywny, ale siła jego rażenia nie polega na wulgarności czy agresji, lecz na użyciu ironii oraz humoru.
Tabela 5. Subkategoria policjant2
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenia rzeczownikowe | wyrażenia rzeczownikowe |
czarny chuj – 31 | ваня алюминиевый – 12 |
niebieski idiota / obywatel / pająk / piesek / miś – 31 | волк / волчара позорный – 31 |
гад лягавый – 31 | |
дурак в портупее – 31, 12 | |
серая банда – 31 | |
серый баран – 31 | |
цветная вошь – 31 | |
цветной бык – 31 |
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy odnoszące się do
policjanta konotują pejoratywne wypowiedzi o wykonawcy czynności: 2 przykłady.
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odnoszące się do poli- cjanta odwołują się do pejoratywnych wypowiedzi o wykonawcy czynności: 7 przykładów oraz do głupoty: 2 przykłady.
Interesujące wydaje się, że zarówno polskie, jak i rosyjskie przykłady określające przedstawicieli służb porządkowych zawierają w swoim opisie liczne nazwy zwierząt (polski: pająk, piesek, miś; rosyjski: wilk, gad, baran, wesz, byk) oraz odwołują się często do kolorów (polski: czarny, niebieski; rosyjski: szary, kolorowy).
Jak podają badania przeprowadzone w postaci wywiadów swobodnych przez J. Waw- rzyniak, ze wszystkich służb mundurowych to właśnie przedstawiciele policji podlegają największej krytyce werbalnej. Częstą opinią jest, że policja zamiast kierować się zdrowym rozsądkiem, realizuje jedynie procedury i jest bezduszna (Wawrzyniak, 2008: 392). Z tego powodu, mimo że są najbliżej obywateli, paradoksalnie to właśnie te służby obarczone są największym dystansem i nieufnością społeczną.
2 Interesujące dane podaje artykuł pt. Jak obrazić policjanta? Agresja słowna przybiera na sile w „Dzienniku Zachodnim” z 26 października 2012 roku (Toros, 2012).
Tabela 6. Subkategoria prostytutka
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenie określające | fraza |
dająca ciało – 38 | на бэ начинается, мягким знаком кончается – 38 |
wyrażenia rzeczownikowe | wyrażenie określające, porównawcze |
pogotowie seksualne – 38 | как у старой проститутки – 40 |
panienka z ulicy taniej – 38 | wyrażenia rzeczownikowe |
zwroty | бардашная девка – 38 |
stać pod latarnią – 29 | бичиха трассовая – 38 |
блядоебина хуеротая – 38 | |
блядомудина пиздокрылая – 38 | |
блядь полосатая – 38 | |
валька – гибкая спинка – 38 | |
группа риска – 38 | |
дама полусвета – 38 | |
женщина с натруженными губами – 38 | |
жрица любви – 38 | |
звезда балета – 38 | |
золотая вошь – 38 | |
легкая девочка – 38 | |
майданная бикса – 38 | |
ночная бабочка – 38 | |
падшая женщина – 38 | |
эстафетная палочка – 38 | |
zwroty | |
выйти на панель – 38 | |
Служить у графа Панельского – 38 | |
торговать пиздой – 38 |
W świadomości językowej Polaków inwektywne frazeologizmy odwołujące się do zawodu prostytutka konotują następujące cechy: rozpusta: 3 przykłady, pejoratywnie o czynności: 1 przykład.
W językowym obrazie świata Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do zawodu prostytutka konotują następujące cechy: rozpusta: 21 przykładów, skąpstwo i chciwość: 1 przykład.
Nie sposób nie zwrócić uwagi na bogactwo formalne i mnogość rosyjskich związków frazeologicznych określających najstarszy zawód świata.
Tabela 7. Subkategoria szewc
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
fraza Szewc bez butów chodzi – 18 wyrażenia określające, porównawcze ciągnąć jak szewc skórę – 29 kląć jak szewc/dorożkarz/furman – 51 pić jak szewc – 2 wyrażenie rzeczownikowe szewska pasja – 1 | wyrażenie rzeczownikowe девушка-сапожница – 37 |
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy zawierające leksem szewc lub odnoszące się do szewca konotują następujące cechy: agresja: 1 przykład, zło- rzeczenie: 1 przykład, pijaństwo: 1 przykład, małoznaczność: 1 przykład, pejoratywnie o czynności: 1 przykład.
Natomiast w świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odnoszący się do szewca konotuje prymitywizm. Polskich przykładów negatywnie konotujących profesję szewca jest znacznie więcej (5) niż rosyjskich (1).
Tabela 8. Subkategoria wojskowy
Przykłady inwektyw polskich | Przykłady inwektyw rosyjskich |
wyrażenie określające, porównawcze | fraza |
kląć jak pułkownik – 51 | Не бойся – солдат ребёнка не обидит – 51 |
wyrażenia rzeczownikowe | |
бритоголовый еж – 31 | |
майорское брюхо – 27 | |
свадебный генерал – 8 | |
серое горе – 36 |
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm odwołujący się do
wojskowego konotuje złorzeczenie.
W świadomości językowej Rosjan frazeologizmy odnoszące się do wojskowych kono- tują następujące cechy: złorzeczenie: 1 przykład, ponuractwo: 1 przykład, dwulicowość: 1 przykład, otyłość: 1 przykład, pejoratywnie o wykonawcy czynności: 1 przykład.
Przykład серое горе nie odnosi się do konkretnego adresata, ale można powiedzieć, że jest inwektywą wobec często ciężkiego losu, który jest udziałem żołnierzy, dlatego też został włączony do niniejszej klasyfikacji.
Pozostałe przykłady wyekscerpowanych polskich inwektyw frazeologicznych w ob- rębie kategorii semantycznej: nazwy zawodów.
Subkategoria artysta
wyrażenia rzeczownikowe artysta/poeta itp. z bożej łaski – 18
chudy literat – 18 zawiedziony artysta – 18
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy odwołujące się do zawodu artysty konotują małoznaczność: 3 przykłady.
Subkategoria błazen
zwrot
robić z siebie błazna – 12
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm z leksemem błazen
konotuje głupotę.
Subkategoria duchowieństwo
wyrażenie określające w kółko golony – 12
wyrażenia rzeczownikowe cichy ksiądz – 18
kapucyn bosy – 12 święta inkwizycja – 31 zwrot
być bardziej papieskim niż sam papież – 8
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy odwołujące się do duchowieństwa konotują następujące cechy: głupota: 2 przykłady, dwulicowość: 1 przy- kład, małoznaczność: 1 przykład, pejoratywnie o wykonawcy czynności: 1 przykład.
Subkategoria kierowca wyrażenie rzeczownikowe niedzielny kierowca – 24
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm odwołujący się do
kierowcy konotuje niezdarność.
Subkategoria krawiec wyrażenie rzeczownikowe damski krawiec – 18
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm odwołujący się do
krawca oznacza ojca samych córek i konotuje małoznaczność.
O tym, że dane wyrażenie jest wartościowane pejoratywnie, świadczą liczne przykłady znalezione w internecie: „[…] na razie w rodzinie brakuje męskiego potomka i cały czas słyszymy przytyki, żebyśmy się wzięli do roboty i spłodzili syna, że córka będzie bez sensu, że mój mąż ma nie być damskim krawcem, a dziadek chce być dziadkiem, a nie mężem babci […]” (DobraMama/DobryTata, 2014); „Coś ten książę Filip to «damski krawiec». Trzeba w trakcie – nałożyć czapkę i gwizdać – to będzie chłopak” (Odwiedziny u króla w szpitalu, 2013); „[…] spotkałam się z wyrażeniem damski krawiec jako określe- nie mężczyzny, który ma same córki. Jest ironiczne i pogardliwe niestety” (Jolbi, 2018).
Subkategoria marynarz wyrażenie rzeczownikowe marynarz słodkich wódek – 2
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm odwołujący się do
marynarza konotuje pijaństwo.
Subkategoria ogrodnik wyrażenie rzeczownikowe cap-ogrodnik – 12
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm odwołujący się do
ogrodnika konotuje głupotę.
Subkategoria prezydent
fraza
Z gówna bata nie ukręcisz jak i z Maliniaka prezydenta nie będzie3 – 18 wyrażenie określające, porównawcze
pisać jak prezydent4 – 12
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy z leksemem pre- zydent konotują małoznaczność: 1 przykład oraz głupotę: 1 przykład.
Subkategoria stróż
wyrażenia określające, porównawcze odwalić się jak stróż w Boże Ciało – 4
odpieprzyć się jak woźny w Dzień Nauczyciela – 4 wyrażenie rzeczownikowe
cieć malinowy – 12
W językowym obrazie świata Polaków inwektywne frazeologizmy odwołujące się do zawodu stróża konotują bezguście: 2 przykłady oraz głupotę: 1 przykład.
Subkategoria szachista wyrażenie rzeczownikowe refleks szachisty – 24
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm z leksemem szachista
konotuje niezdarność.
Subkategoria świniopas wyrażenie rzeczownikowe parskający świniopas – 25
3 Nawiązanie do fizycznego podobieństwa prezydenta Dudy i postaci Maliniaka z kultowego serialu Czterdzie- stolatek.
4 Nawiązanie do błędów ortograficznych popełnianych przez Bronisława Komorowskiego (Dwa błędy Ko- morowskiego we wpisie z kondolencjami, 2011).
W językowym obrazie świata Polaków inwektywny frazeologizm z leksemem świnio- pas odwołuje się do obżarstwa.
Pozostałe przykłady wyekscerpowanych rosyjskich inwektyw frazeologicznych w ob- rębie kategorii semantycznej: nazwy zawodów.
Subkategoria archiwista wyrażenie rzeczownikowe aрхивная крыса – 18
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odnoszący się do archi-
wisty odwołuje się do małoznaczności.
Subkategoria aktor wyrażenie rzeczownikowe при пизде кувшинчик – 18
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odnoszący się do aktora
odwołuje się do małoznaczności.
Subkategoria biznesmen wyrażenie rzeczownikowe рыжий понт – 23
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odnoszący się do biz- nesmena odwołuje się do nieuczciwości.
Subkategoria drwal wyrażenie rzeczownikowe железный дровосек – 12
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm z leksemem drwal od- wołuje się do głupoty.
Subkategoria dziennikarz wyrażenie rzeczownikowe сливной бачок – 23
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do dzien- nikarza konotuje nieuczciwość.
Subkategoria lekarz
fraza
Одно лечат, а другое калечат – 24 wyrażenia rzeczownikowe
белая крыса – 23 писькин врач – 31
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do lekarza konotują: nieuczciwość: 1 przykład, niezdarność: 1 przykład oraz pejoratywną wypowiedź o wykonawcy czynności: 1 przykład.
Subkategoria młynarz
fraza
мельник нашел – 43 wyrażenie rzeczownikowe глупый мельник – 12
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do
młynarza konotują: głupotę: 1 przykład i szaleństwo: 1 przykład.
Subkategoria naukowiec wyrażenia rzeczownikowe профессор хуев – 18 профессор кислых щей – 49 доцент тупой – 12
инженер бараньих душ – 31
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do naukowców konotują: głupotę: 1 przykład, zarozumiałość: 1 przykład, małoznaczność: 1 przykład, pejoratywnie o wykonawcy czynności: 1 przykład.
Subkategoria ochroniarz wyrażenie rzeczownikowe кожаный затылок – 31
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odnoszący się do ochro- niarza konotuje pejoratywną wypowiedź o wykonawcy czynności.
Subkategoria polityk
wyrażenie rzeczownikowe
вторая древнейшая профессия – 23
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do polityka konotuje nieuczciwość. Aluzyjne porównanie polityki do prostytucji sugeruje sprzedajność przedstawicieli tego zawodu.
Subkategoria psycholog wyrażenia rzeczownikowe бред в тапочках – 31 носитель психоза – 31
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do psy- chologa konotują pejoratywne wypowiedzi o wykonawcy czynności: 2 przykłady. Oba przykłady niosą podtekst, że psycholodzy sami mają zaburzoną psychikę.
Subkategoria sprzątacz(ka) wyrażenia rzeczownikowe Просто Мария – 18
зам по половым вопросам – 18 ловец жемчуга – 18
zwrot
быть дворником – 18
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do
sprzątacza konotują małoznaczność: 4 przykłady.
Subkategoria strażak
wyrażenie określające, porównawcze спать как пожарному – 17
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do stra-
żaka konotuje lenistwo.
Subkategoria szatniarka wyrażenie rzeczownikowe жрица раздевалки – 18
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do szat- niarki konotuje małoznaczność.
Subkategoria tancerz
fraza
Плохому танцору яйца мешают – 51
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do tan- cerza konotuje złorzeczenie.
Subkategoria tragarz
wyrażenie określające, porównawcze матюгаться как грузчик – 51
W świadomości językowej Rosjan inwektywny frazeologizm odwołujący się do tra- garza konotuje złorzeczenie.
Subkategoria urzędnik/urząd wyrażenia rzeczownikowe глиста канцелярская – 18 шарашкина контора – 23
W świadomości językowej Rosjan inwektywne frazeologizmy odwołujące się do urzędu
i urzędników konotują małoznaczność oraz nieuczciwość.
W tabeli 9 jest przedstawione podsumowanie zgodnie z podziałem frazeologizmów na funkcje składniowe według A.M. Lewickiego i A. Pajdzińskiej.
Tabela 9. Rozkład inwektywnych frazeologizmów z nazwami zawodów ze względu na funkcje składniowe
Funkcje składniowe | Frazeologizmy polskie | Frazeologizmy rosyjskie |
frazy | 2 | 5 |
wyrażenia określające, w tym porównawcze | 9 | 3 |
wyrażenia rzeczownikowe | 22 | 63 |
zwroty | 2 | 4 |
Konkludując, warto odnotować zdecydowaną przewagę ilościową wyrażeń rzeczow- nikowych w danej kategorii semantycznej: 86 wyrażeń rzeczownikowych (22 polskie i 64 rosyjskie) wobec 12 wyrażeń określających, w tym porównawczych (9 polskich i 3 rosyjskie), 7 fraz (2 polskie i 5 rosyjskich) oraz 7 zwrotów (3 polskie i 4 rosyjskie).
Inwektywny i prześmiewczy wydźwięk niektórych rosyjskich przykładów jest do- datkowo wzmocniony dzięki zastosowaniu rymu (на бэ начинается, мягким знаком кончается – prostytutka, блять; одно лечат, а другое калечат – lekarze, Валька – гибкая спинка – prostytutka), zagadek językowych i aluzji (зам по половым вопро- сам – sprzątaczka, вторая древнейшая профессия – polityk, женщина с натружен- ными губами – prostytutka) czy form imitujących imiona i nazwiska lub patronimika (Верка Сердючка – złośliwa nauczycielka, Горын Горыныч – wredny nauczyciel). Jeden z członów takiego frazeologizmu ma wydźwięk inwektywny (Сердючка – ktoś złośliwy, Горыныч – Змей Горыныч), a dodanie do tego drugiego członu, na przykład typowego imienia lub rosyjskiego imienia odojcowskiego wywołuje efekt komiczny i prześmiewczy.
Warto odnotować ironiczność potencjalnego przekazu zawartego w większości przed- stawionych przykładów. Ironia wynosi inwektywę na inny poziom, sprawiając poniekąd, że potencjalny odbiorca ma wrażenie zdystansowania nadawcy do własnego komunikatu i jego istoty. Przy zastosowaniu ironii, która jest bardzo częstym zabiegiem stylistycznym wśród analizowanych frazeologizmów, potencjalny poziom wulgarności inwektywy spada, ale nie zmniejsza się przez to siła jej szydzącego przekazu.
Analiza frazeologizmów odnoszących się do poszczególnych profesji ukazuje spe- cyficzny przegląd opinii obywatelskich i nastrojów panujących w polskim i rosyjskim społeczeństwie Na przykład rosyjskie związki frazeologiczne dotyczące zawodów poli- tyka, prezydenta, urzędnika i dziennikarza konotują nieuczciwość, a naukowca – głupotę i małoznaczność. Natomiast polskie przykłady odwołujące się do zawodu prezydenta konotują głupotę i małoznaczność, a duchowieństwa – głupotę oraz dwulicowość.
Trudno powiedzieć, na ile są to opinie sprawiedliwe, pewne jest jednak, że skoro wyrażone są poprzez upowszechnione społecznie i odtwarzalne związki wyrazowe, nie możemy mówić o ich jednostkowości.
Według A. Baranowa i D. Dobrowolskiego: „Фразеологизмы (и идиомы, в частности) регулярно оказываются предметом спора в судебных делах по статье 152 ГК РФ – защита чести и достоинства, а также по статье об оскорблении” (Баранов, Добро- вольский, 2013: 144).
Wskazuje to na zasadność analizowania podobieństw i różnic w inwektywnym postrze- ganiu świata, którego szeroki wachlarz widzimy we frazeologii. Badanie inwektywnego obszaru języka niewątpliwie może przyczynić się do poprawy wzajemnego zrozumienia i usprawnienia komunikacji między użytkownikami języka polskiego i rosyjskiego.
Bibliografia
DobraMama/DobryTata (2014), https://www.dobramama.pl/pokaz/604353/damski_kraw-
iec_czyli_problem_z_plcia [dostęp: 10.04.2019].
Dwa błędy Komorowskiego we wpisie z kondolencjami (2011), https://wiadomosci.wp.pl/ dwa-bledy-komorowskiego-we-wpisie-z-kondolencjami-6031965926199937a [dostęp: 9.01.2019].
Jolbi (2018), „Dobry fachura, wychodzi córa”. Co słyszą kobiety, które spodziewają się drugiego dziecka? [WASZYM ZDANIEM], http://www.edziecko.pl/ciaza_i_porod/7,79309,21042600,do- bry-fachura-wychodzi-cora-co-slysza-kobiety-ktore-spodziewaja.html [dostęp: 10.04.2019].
Kamińska-Szmaj I. (2007), Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw poli- tycznych 1918–2000, Wrocław.
Lewicki A.M., Pajdzińska A. (2001), Frazeologia, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin.
Odwiedziny u króla w szpitalu (2013), https://fakty.interia.pl/galerie/swiat/zdjecie,i- Id,1077703,iAId,76444 [dostęp: 10.04.2019].
Toros J. (2012), Jak obrazić policjanta? Agresja słowna przybiera na sile, „Dziennik Zachodni”, 26.10, https://dziennikzachodni.pl/jak-obrazic-policjanta-agresja-slowna-przybiera-na-sile-
lista-wyzwisk/ar/685935 [dostęp: 8.06.2019].
Wawrzyniak J. (2008), Wizerunek służb mundurowych a poczucie bezpieczeństwa, [w:] T. Ko- łodziejczyk, D. Kozerawski, J. Maciejewski (red.), Socjologia XLIV, Wrocław.
Баранов А., Добровольский Д. (2013), Основы фразеологии, Москва.
Безрукова Е.С. (2000), Основы духовной культуры (энциклопедический словарь педагога), http://didacts.ru/termin/advokat-djavola.html [dostęp: 3.05.2019].
Серов В. (2003), Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений, https://dic. academic.ru/dic.nsf/dic_wingwords/52/%D0%90%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D0%BA% D0%B0%D1%82 [dostęp: 18.05.2019].
Abstract
Z Maliniaka prezydenta nie będzie. Invectives in phraseological names of professions in Polish and Russian languages
The article provides an analysis of Polish and Russian phraseologisms related to the person’s designation by profession. The article discusses phraseological expressions with an invective overtone containing names of professions, or referring to them semantically. The semantic field approach was used for analysis. 7 comparative subcategories were identified as specific, invective semantic fields of specific names of professions. Other subcategories (28) refer to Polish or Russian There are 52 essential meanings hereinafter later called traits, which are connotated by the meaning of the analyzed phraseologisms. These traits create specific semantic micropoles. The analyzed material was also considered in terms of syntactic functions performed by phraseological expressions. The analysis shows the similarities and differences in the studied area of the linguistic worldview of Poles and Russians.