Julia Klyus https://orcid.org/0000-0002-9257-0937

Uniwersytet Wrocławski

Inwektywy związane z nazwami części ciała we frazeologii polskiej i rosyjskiej. Analiza leksykalno-semantyczna

Streszczenie

Niniejszy artykuł stanowi analizę inwektyw we frazeologii polskiej i rosyjskiej z komponentem somatycznym. Zawiera opis pojęcia inwektywy oraz funkcji, jakie pełni ona w komunikacji. Rozpatrywane są w nim frazeologizmy o wydźwięku inwektywnym zawierające nazwy części ciała bądź odwołujące się do nich znaczeniowo. Do analizy zastosowano metodę pól semantycznych. Wydzielono 15 subkategorii porównawczych stanowiących swoiste inwektywne pola semantyczne określonych części ciała. Wyróżniono 52 zasadnicze znaczenia, zwane dalej cechami, które są konotowane przez znaczenie badanych frazeologizmów. Cechy te tworzą swoiste mikropola semantyczne. Analiza ukazuje podobieństwa i różnice w badanym obszarze polskiego i rosyjskiego językowego obrazu świata.

Słowa kluczowe: inwektywa, związki frazeologiczne, komponenty somatyczne, językowy obraz świata, pola semantyczne

1. O rozumieniu inwektywy jako pojęcia i jej funkcjach

   Wyraz inwektywa definiowany jest we współczesnych słownikach języka polskiego jako: obelga, zniewaga słowna, obrażający, zniesławiający zarzut (Dunaj 1996; Dubisz 2006) lub bardziej opisowo: „inwektywy to obraźliwe i gwałtowne słowa, w których ktoś komuś zarzuca coś” (Bańko 2000). Według Słownika terminów literackich Sławińskiego z 1976 roku inwektywa to „wypowiedź będąca napastliwym wystąpieniem przeciw jakiejś osobie lub instytucji, operująca określeniami obraźliwymi i zniesławiającymi; stanowi instrument m.in. satyry politycznej” (Kamińska-Szmaj 2007: 54). Rosyjski słownik

   Ushakova definiuje inwektywę jako wściekłe wystąpienie przeciwko komuś, wypowiedź obraźliwą, nadużycie, atak (Ushakov b.r.), a Słownik synonimów jako naganę, wulgaryzm, ośmieszenie (Abramov 1999). Z kolei badaczka A. Krakovak w swojej rozprawie dok- torskiej wypowiada się o inwektywie w sposób następujący:

   Термин „инвектива” все чаще употребляется в научной литературе как в области лингвистики и социолингвистики, так в литературоведени. В социолингвистиче- ских и лингвистических исследованиях под инвективой понимается „разновид- ность ругательства со стилистической пометой ниского стиля”, просто „ругатель- ство”, „ненормативная лексика”, „обсценное выражение”, „слова оскорбительные или клеветнические”, „оскорбительная номинация человека” или „любое слово воспринимаемое как оскорбление (Krakovak 2010: 2).

   Pierwsze próby naukowego opisu wulgarnej i inwektywnej leksyki na gruncie języko- znawstwa rosyjskiego pojawiły się na łamach wydanego na początku XX wieku słownika

   W.I. Dala pod red. J.N. Badouina de Courtenay1, który to jest rejestracją żywego języka i kodyfikacją jednostek nieliterackich i frazeologicznych.

   Termin inwektywa jako pojęcie językoznawcze został wprowadzony do obiegu lingwi- stycznego języka rosyjskiego przez V.I. Zhelvisa (2000). To właśnie on uznał za stosowne objęcie wszelkich rodzajów agresji słownej danym określeniem. V.I. Zhelvis proponuje w pojęciu inwektywa zawrzeć wszelkie przejawy niechęci i agresji. Inwektywą jest według niego dowolny wyraz lub wyrażenie, które potencjalnie może być odebrane jako obraźliwy lub niecenzuralny i skierowany przeciw konkretnemu odbiorcy komunikat (przy czym sam nadawca może być jednocześnie odbiorcą komunikatu) (Zhelvis 2008: 75).

   Zhelvis bada strategie i taktyki budowy inwektywy w różnych językach. Zaznacza on przy tym, że jest to tematyka, do której językoznawcy i inni badacze odwołują się dość rzadko, mimo że dotyczy tak ważnego aspektu wypowiedzi, jak emocjonalność. Badacz porównuje człowieka widzianego przez pryzmat behawioryzmu do królika doświadczalne- go, a przez pryzmat kognitywizmu do komputera. W jednym i drugim badawczym punkcie widzenia emocje człowieka albo są rozpatrywane marginalnie albo wcale. Tymczasem żywe wypowiedzi pełne są emocji, a najbardziej epatują nimi wypowiedzi inwektywne, mające na celu obrazę przeciwnika (Zhelvis 2001: 6–10).

   Z kolei profesor psychologii T. Jay, badacz zajmujący się przekleństwami i leksyką inwektywną, podkreśla, że przekleństwa i inwektywy mają ogromne znaczenie w sferze emocjonalnej i że nie można pomijać czy lekceważyć tego obszaru języka, chociażby ze względu na to, by mieć świadomość, w jaki sposób możemy być obrażani:

   All adult speakers acquire curse words, which means we know what words are curse words, as well as how to use those words correctly and effectively in multiple contexts. Whether one decides to use curse words or not is a different matter. It is essential for us to know what kinds of curse words exist in our native language so that we can tell when someone is emotional or when someone is insulting us. An implicit knowledge of cursing is necessary for understanding how native speakers express emotions verbally (Jay 2000: 96).

   
   

   1 Badouin de Courtenay uzupełnił słownik Dala o tę część leksyki, ponieważ przez Dala była ona pominięta.

   V.I. Zhelvis traktuje pojęcie leksyka inwektywna jako obszar słownictwa wulgarnego i pełnego silnej ekspresji, niekoniecznie odnoszący się do konkretnego odbiorcy – cza- sami przeciwnik jest wyimaginowany. Ta zasadnicza dyferencjacja pojęciowa odróżnia jego metodologię od punktu widzenia autorki. Jednak dzieło Zhelvisa jest pierwowzorem i drogowskazem dla badaczy inwektyw, zwłaszcza w języku rosyjskim (Zhelvis 2001: 10). Należy stwierdzić, że (zwłaszcza na gruncie rosyjskiego językoznawstwa i juryslin- gwistyki) pojęcie inwektywy jest dość rozmyte, a jego znaczenie szerokie i niekiedy niejednoznaczne. Chociażby V.I. Zhelvis w monografii Pole brani definiuje inwektywę jako wyrażenie obraźliwe, ale następnie używa tego terminu zamiennie z pojęciem wulgaryzmu. Często w rosyjskich tekstach określenie leksyka inwektywna funkcjonuje

   w znaczeniu leksyki obscenicznej.

   Przychylam się jednak ku stwierdzeniu I. Kamińskiej-Szmaj i uważam, że na oma- wiane pojęcie należy patrzeć przede wszystkim przez pryzmat takich aktów mowy, jak obraza, obelga i zniewaga (Kamińska-Szmaj 2007: 54), co wcale niekoniecznie musi iść w parze z wulgarnością.

   
   

2. Frazeologia jako dyscyplina badawcza w polskiej i rosyjskiej lingwistyce

   Frazeologia uważana jest za relatywnie młodą dyscyplinę lingwistyczną. Jej po- wstawanie jako odrębnej gałęzi naukowej wiązane jest ze szwajcarskim językoznawcą Ch. Ballym, który w swojej książce Traite de stylistique francaise wydanej w 1909 roku zaprezentował pierwszą klasyfikację jednostek frazeologicznych. Natomiast w latach czterdziestych XX wieku rosyjski lingwista V.V. Vinogradov uszczegółowił tę klasy- fikację i dał podwaliny naukowego badania frazeologii jako odrębnego i szczególnego działu językoznawstwa na gruncie językoznawstwa rosyjskiego, wprowadzając do obie- gu pojęcie фразеологические единицы (Starichenok 2012: 147). W obszarze polskiej lingwistyki tradycję frazeologiczną zapoczątkował w latach sześćdziesiątych XX wieku

   S. Skorupka, a początki polskich badań frazeologicznych pokrywają się z wydaniem w 1967 roku dwutomowego Słownika frazeologicznego języka polskiego autorstwa Skorupki, który nie licząc niewielkiego Słownika frazeologicznego A. Krasnowolskiego wydanego w 1894 roku, jest pierwszym polskim słownikiem poświęconym wyłącznie frazeologizmom.

   W polskiej frazeologii dochodzi do wielu przekształceń i w związku z tym nie ma jednogłośnego stanowiska w sprawie obrębu frazeologii ani tego, co do niego należy. Postrzeganie związków frazeologicznych jako leksemów jest kryterium wyznaczonym przez takich badaczy, jak A.M. Lewicki czy A. Pajdzińska. W związku z tym ważne jest używanie związków frazeologicznych zawsze w niepodzielnej całości. Według Pajdzińskiej zjawiska frazeologiczne są na tyle złożone, że nie istnieje ogólne kryterium pozwalające wytyczyć ich granice (Lebda 2016: 13).

   Granice frazeologii jako nauki w ujęciu językoznawców rosyjskich nie są do dziś jednoznacznie określone. Rosyjska literatura lingwistyczna reprezentowana jest przez

   dwa podstawowe nurty wyznaczające podejście do tego zagadnienia. Przedstawiciele pierwszego nurtu, między innymi B.A. Larin (1997) oraz A.G. Rudnev (1963), do fra- zeologizmów zaliczają tylko jednostki semantyczne, które są ekwiwalentem leksemu i podlegają metaforyzacji. Tym samym z obszaru frazeologii wyłączone zostają przysło- wia, powiedzenia, cytaty oraz związki wyrazowe, które nie są jeszcze niepodzielnymi zwrotami, idiomami ani związkami zmetaforyzowanymi. Przedstawiciele drugiego nurtu (m.in. Bulachovskij 1953; Reformatskij 1967; Jefimov 1961; Shanskij 1996; Archangelskij 1964; Mokienko 1980) zaliczają do frazeologii przysłowia i powiedzenia, zwroty przy- słowiowe, porzekadła, cytaty, które stały się skrzydlatymi słowami oraz terminy złożone. W niniejszym artykule pojęcie frazeologii potraktowane jest w ujęciu szerokim i ujmuje także wymienione wyżej zjawiska językowe.

   1. Definicja i cechy związku frazeologicznego

      Jak wspomina językoznawczyni B. Krucka: „Badania konfrontatywne są bardzo utrud- nione ze względu na rozbieżności i niekonsekwencje dotyczące podstawowych pojęć z zakresu frazeologii” (Krucka 1996: 24). Rozbieżności te tak naprawdę zaczynają się już w momencie definicji samego pojęcia związku frazeologicznego. Zgodnie ze słowami

      W. Chlebdy:

      frazeologizmy są takie, jakie są kryteria frazeologiczności, przyjęte przez danego ba- dacza, są tym, za co uzna je dany językoznawca. Powołujemy frazeologizmy do ży- cia od nowa w analizowanych tekstach mocą tak lub inaczej sformułowanej definicji (Chlebda 2003: 39).

      Według autora jednego z najważniejszych słowników frazeologicznych w Polsce – Piotra Mueldnera-Nieckowskiego – związek frazeologiczny to:

      utrwalone połączenie co najmniej dwóch wyrazów, przy czym podstawowym wyznacz- nikiem ich powiązania jest znaczenie frazeologizmu jako całości (znaczenie frazeolo- gizmu nie wynika ze znaczeń jego składników) (Mueldner-Nieckowski 2003: 15).

      Wybitny frazeolog V.M. Mokienko w swojej książce Vglub’ pogovorki pisze, że niektó- rzy zaliczają do frazeologizmów zaledwie takie kombinacje słów, których znaczenie jest przenośne i uogólnione, niepodzielne na części. Inni uważają, że wszystkie kombinacje wyrazowe odtwarzane w gotowej formie są jednostkami frazeologicznymi (nawet takie sztampy, jak np. zwrot szanowni państwo. Jeszcze inni zaliczają do frazeologizmów przysłowia, aforyzmy i cytaty literackie (Mokienko 2005: 3).

      Najbliższa jest mi definicja V.M. Mokienki i to do niej będę się odnosić, ponieważ odwołuje się ona do ekspresywności związków frazeologicznych, która według mnie jest niezwykle istotną cechą frazeologii. W ujęciu Mokienki związek frazeologiczny to:

      „относительно устойчивое, воспроизводимое, экспрессивное сочетание лексем, обладающее (как правило) целостным значением2” (Mokienko 1989: 5).

      
      

      2 Szerzej definicja ta została omówiona w innej pozycji bibliograficznej, którą zacytuję: „под фразеологизмом понимается такое сочетание, которое может воспроизводится в готовом виде, обладает слитностью значения составляющих его слов и экспрессивностью […]. Воспроизводимость в готовом виде – это регулярность

3. Frazeologizmy o wydźwięku inwektywnym

   Związki frazeologiczne charakteryzują się tym, że częściej opisują negatywne sytuacje i z tego powodu (tak samo zresztą jak przysłowia i powiedzenia) mają „w rezerwuarze” więcej jednostek nacechowanych pejoratywnie niż pozytywnie czy neutralnie. Natomiast analizując obszary, na których skupia się frazeologia, można wnioskować na temat tego, co jest istotne dla przedstawicieli określonego narodu czy społeczności językowej, także na temat ich bolączek i miejsc zapalnych. Frazeologia jest nie tylko zwierciadłem mentalności i tendencji, ale dzięki swojej obrazowości, ekspresywności oraz nierzadko humorowi – swoistym „lekiem na całe zło”.

   A.M. Lewicki i A. Pajdzińska piszą, że „w zasobie frazeologicznym współczesnej polszczyzny możemy znaleźć wiele […] wskazówek, jakie postępowanie jest dobre, a jakie złe” (Lewicki, Pajdzińska 2001: 333), dodając przy tym: „wszystko, co odbiega od porządku przyrodniczego lub społecznego, od przyjętych zwyczajów, jest wartościowane zdecydowanie negatywnie” (Lewicki, Pajdzińska 2001: 331).

   Zgodnie ze słowami V.M. Mokienki: „экспрессивный характер фразеологии заставляет „фонтанировать” и качественно, и количественно такие концепты, которые характеризуют не положительные, а отрицательные понятия – Глупость, Пьянство, Лень и т.п.” (Mokienko 2016: 142). Między innymi dlatego tak powszechne we frazeologii jest zjawisko inwektywizacji.

   Dzieje się tak, ponieważ:

   każda próba mówienia o uczuciach bardzo szybko uświadamia fakt jak niewieloma wyrazami o nieograniczonej łączliwości dysponujemy w tym zakresie. Posługujemy się frazeologizmami i połączeniami pozornie swobodnymi, a jednak nieswobodnymi, ciągle sięgamy po metafory językowe i – rzadziej – metonimie (Pajdzińska 1999: 99).

   Autorka dodaje, że często kiedy mówimy o uczuciach, elementami wiążącymi skład- niki wypowiedzi są presupozycje, czyli zbiory informacji, które wypowiedź w pewnym kontekście zawiera jedynie implicytnie, ale nie wyraża ich eksplicytnie (Wilkoń 2002: 99).

   K. Kusal twierdzi, że:

   […] русский и польский языки […] богаты субстандардными лексическими и фразеологическими единицами […] близкими по форме, но различными по содержанию, которые, вступая в омонимические отношения3, создают иллюзию взаимопонимания при фактическом отсутствии такого (Kusal 2012: 38).

   
   

   употребления такого сочетания […]. Слитность значения – способность сочетанием нескольких слов вы- ражать одно неделимое понятие или тесная «привязка» значения одного из слов сочетания к другому. Экс- прессивность – выразительность, эмоциональная окрашенность фразеологизмов, во многом обусловленная их образностью (Mokienko, Vglub’ pogovorki b.r.: 3–4).

   3 K. Kusal wyróżnia dwa rodzaje relacji homonimicznych dotyczących polsko-rosyjskich frazeologizmów i ich ekwiwalentów. Jest to homonimia wewnątrzpoziomowa (внутриуровневая) – frazeologizmy są tożsame formalnie, ale ich znaczenie się różni; oraz międzypoziomowa (межуровневая) – relacja, w której jednostce frazeologicznej w jednym języku odpowiada dopuszczalne przez gramatykę, aczkolwiek luźne połączenie wyrazów w drugim (Ku- sal 2005: 52).

   Podkreśla on też, że relacja typu frazeologizm z zakresu leksyki nienormatywnej (substandardowej) i odpowiadający mu frazeologizm z tegoż zakresu w drugim języku (w przeciwieństwie do licznych takich par z obszaru leksyki normatywnej) zdarza się niezmiernie rzadko (Kusal 2012: 41). Z tego powodu badania kontrastywne w języko- znawstwie są zasadne i ważne, stanowią bowiem nie tylko próbę określenia specyfiki pewnego językowego obrazu świata danej społeczności językowej, ale i zapobiegają błędom i faux pas w komunikacji międzyjęzykowej.

   Jakie obszary najczęściej ulegają inwektywizacji? Często są to dziedziny związane z tabu oraz stereotypami, charakterystycznymi dla określonej społeczności językowej. Bartmiński i Panasiuk twierdzą, że:

   wiele frazeologizmów i przysłów wskazuje na treści stereotypowe. […] Wykładniki językowe (takie jak chociażby frazeologizmy) stanowią bez wątpienia ważniejszą pod- stawę identyfikacji stereotypów, to bowiem, co utrwalone zostało w języku, jest (było) także utrwalone w społecznej świadomości w jej określonym historycznym okresie (Panasiuk 2001: 381).

   Do tych najstarszych i zarazem wywołujących najwięcej konotacji należą stereoty- py ze świata zwierząt i roślin, a także te określające relacje rodzinne i powinowactwa. W ostatnich latach na nowo zaktywizowała się we frazeologii sfera stereotypów naro- dowych. Również nazwy części ciała w określonych kulturach i tradycjach językowych należą do elementów podlegających stereotypizacji, tabuizowanych i często używanych w charakterze inwektywnym.

   Zarówno w polskiej, jak i w rosyjskiej frazeologii istnieje uwarunkowana stereotypowo opozycja mężczyzna–kobieta. A. Pajdzińska twierdzi, że polega ona na „przeciwstawianiu odwagi, śmiałości, zdecydowania, mądrości, precyzji myślenia – tchórzliwości, niezde- cydowaniu, głupocie, nielogiczności.

   V.N. Telia ma hipotezę, że idiomy obrazowe charakteryzuje moc illokucyjna zawar- tego w nich jako uczucie określonego spektrum. Użycie frazeologizmu w wypowiedzi jest równoznaczne z celowym aktem mowy służącym wywołaniu określonych uczuć lub chęci zmiany opinii czy zachowania odbiorcy (Telia 1996: 213). Funkcja ta (illokucja) realizuje się w dużej mierze przez użycie idiomów w znaczeniu inwektywnym.

   Warto zaznaczyć, że charakterystyczne dla związków frazeologicznych o wydźwięku inwektywnym jest użycie ich z podmiotem wyrażonym w 3 osobie (oн-подлежащее), np. obraz nędzy i rozpaczy, szajba komuś odbiła. Umiejscowienie podmiotu w 2 osobie (ty) miałoby wydźwięk zbyt brutalny i nieprzyzwoity, natomiast w 1 osobie (ja) wszystko to, co byłoby podane w gamie relacji negatywnych, odbierane jest jako chwalenie się, skarga lub ironia (Telia 1996: 212).

   Frazeologizmy o wydźwięku negatywnym, w tym inwektywy we frazeologii, często wyróżniają się obniżonym rejestrem stylistycznym oraz należą do szeroko pojętej leksyki substandardu4.

   
   

   4 A. Birih podaje następującą definicję tego zjawiska: „Под субстандардом в настоящей работе понимаются все разновидности языка, которые не кодифицированы […] и не являются вариантами литературного язы- ка (как например русская разговорная речь […] Таким образом в русском языке к субстандарту относятся

   Forma wewnętrzna to obraz utrwalony w treści frazeologizmu, a także wyczuwana intuicyjnie przez nosicieli określonego języka obrazowa motywacja znaczenia związku frazeologicznego i jego komponentów – słów i morfemów. Gry językowe z użyciem idiomów często wymagają od nadawcy komunikatu wyczucia wewnętrznej formy jako części semantyki określonego idiomu (Baranov, Dobrovolskij 2013: 102–130).

   Za A. Baranovem i D. Dobrovolskim wyróżnia się następujące cechy formy wewnętrz- nej, które wpływają na użycie w idiomach obniżonego rejestru stylistycznego:

   • obecność koncepcji brutalności – gwałtownych działań fizycznych, np. хоть за лоб тяни; skoczyć komuś na głowę;

   • obecność w formie wewnętrznej odniesienia do działań, gestów itp., które są postrze- gane jako nieprzyzwoite, naruszające normy zachowań przyjęte w społeczeństwie, np. на хуй нитки мотать; całować kogoś po dupie;

   • opis w formie wewnętrznej niektórych przejawów fizjologii, np. насрать в руки, чтобы прилипало!; mózg ci się poci;

   • zawarte w formie wewnętrznej poniżające albo niewłaściwe użycie (skryte bądź jaw- ne), np. блин с ушами; rzucić się komuś na mózg;

   • absurdalność (która często jest osiągana przez zastosowanie hiperbolizacji albo kon- taminacji idiomów), np. жопа с глазами на колесиках;

   • obecność w formie wewnętrznej symboli i quasi-symboli, kojarzących się w okre- ślonej społeczności językowej z negatywną sferą, np. в голове тараканы; świńskie oczka.

   Jeśli wśród komponentów frazeologizmu są leksemy o obniżonym rejestrze styli- stycznym, to cały związek frazeologiczny nabiera takiego wydźwięku. Istotnym czyn- nikiem obniżenia rejestru stylistycznego frazeologizmu jest obecność w nim elementów podobnych fonetycznie (np. rymów). Jest to typowe dla prostorechia oraz dla slangu młodzieżowego, np. башка овечья, попа человечья; nogi jak u świni, a spódniczka mini (Baranov, Dobrovolskij 2013: 182–184).

   Pochodzenie i granice jednostek frazeologicznych o wymowie inwektywnej są płynne i często trudne do wyznaczenia. Do ich powstawania przyczynia się zarówno normatyw- na baza leksykalna, jak i ta o substandardowym podłożu. Tym samym analizowanie ich często pozostawia wiele pytań i kwestii spornych, a nawet sprzecznych. Nie zmienia to jednak zasadności tych badań, zwłaszcza w aspekcie konfrontatywnym.

   Ciało ludzkie i jego poszczególne elementy są jedną z podstawowych kategorii języ- kowych, które są eufemizowane lub inwektywizowane. Następna część stanowi szereg przykładów frazeologizmów polskich i rosyjskich zawierających nazwy części ciała bądź określających części ciała o wydźwięku inwektywnym, jak również ich semantyczną, pragmatyczną i językową analizę.

   
   

   просторечие, жаргоны, aрго, сленг и мат, которые чрезвычайно богаты фразеологией” (Birih 2017: 54). Autor zaznacza też, że pojęcia argo, żargon i slang w języku rosyjskim coraz częściej używane są synonimicznie. Moja obserwacja polskiego dyskursu naukowego prowadzi do podobnych wniosków.

4. Inwektywy we frazeologii związane z nazwami części ciała

   Analizie poddano 474 frazeologizmy z komponentem somatycznym wyekscerpowane z polskich i rosyjskich słowników frazeologicznych, Narodowego Korpusu Języka Pol- skiego, oraz Narodowego Korpusu Języka Rosyjskiego (Национальный корпус русского языка), for internetowych, komentarzy użytkowników strony gazeta.pl oraz portalu yandex.ru. Niektóre przykłady są zasłyszane. 166 przykładów to polskie frazeologizmy, a 308 – rosyjskie. Wydzielono 15 subkategorii porównawczych stanowiących swoiste, inwektywne pola semantyczne określonych części ciała.

   Często o illokucji decyduje sam odbiorca komunikatu i nie zawsze jest oczywiste i jed- noznaczne, że określenie, czy potencjalny przykład należy rozpatrywać jako inwektywę. Starałam się jednak wybrać takie przykłady, które nawet bez osadzenia w określonym kontekście są inwektywami. O inwektywności wybranych przykładów świadczy między innymi to, że każdy zawiera w sobie określone cechy formy wewnętrznej, które wpływają na użycie w związkach frazeologicznych obniżonego rejestru stylistycznego. Większość wymienionych przykładów w oczywisty i intuicyjny sposób jest dla potencjalnego odbior- cy obraźliwa, obelżywa lub poniżająca. W przypadkach kiedy o wydźwięku inwektywnym decyduje kontekst, przytoczono konteksty użycia określonych związków frazeologicznych. Aby wyodrębnić funkcje składniowe badanych związków frazeologicznych, zastosowa- no klasyfikację Lewickiego i Pajdzińskiej, zgodnie z którą wyróżniono: frazy, wyrażenia określające, wyrażenia rzeczownikowe oraz zwroty (Lewicki, Pajdzińska 2001: 315–334). W celu zbadania podobieństw i różnic między polskimi i rosyjskimi przykładami frazeologizmów zastosowano metodę pól semantycznych. Frazeologizmy o podobnym znaczeniu zostały przyporządkowane do określonych pól semantycznych. Wyróżniono 52 zasadnicze znaczenia, zwane dalej cechami, które są konotowane przez znaczenie badanych frazeologizmów. Cechy te tworzą swoiste mikropola semantyczne odwołujące się do polskiego i rosyjskiego językowego obrazu świata. Są one przytoczone niżej wraz z liczbą porządkową odpowiadającą każdej cesze i następnie przyporządkowaną odpo-

   wiednim związkom frazeologicznym w zależności od znaczenia.

   
   

   Tabela 1. Cechy konotowane w znaczeniu rozpatrywanych związków frazeologicznych

   Lp.	Cecha	Lp.	Cecha	Lp.	Cecha
   1	agresja	18	małoznaczność	35	poniżenie
   2	alkoholizm (pijaństwo)	19	nadwrażliwość	36	ponuractwo
   3	bezczelność	20	naiwność	37	prymitywizm
   4	bezguście	21	namolność	38	rozrzutność
   5	brzydota	22	niechlujstwo	39	skąpstwo
   6	chaotyczność	23	nieuczciwość	40	słabość
   7	chudość	24	niezdarność	41	starość
   8	dwulicowość	25	obżarstwo	42	szaleństwo
   9	dziwactwo	26	okrucieństwo	43	tchórzostwo

   
   

   Lp.	Cecha	Lp.	Cecha	Lp.	Cecha
   10	egoizm	27	otyłość	44	upór
   11	gadulstwo	38	pechowość	45	wścibstwo
   12	głupota	29	pejoratywnie o czynności	46	zakłamanie
   13	ignorancja	30	pejoratywnie o wyglądzie	47	zapominalstwo
   14	irytacja	31	pejoratywnie o wyko- nawcy czynności	48	zarozumiałość
   15	kadzenie	32	pejoratywnie o zjawisku	49	zazdrość
   16	lekkomyślność	33	podłość	50	złorzeczenie
   17	lenistwo	34	pogarda	51	żal

   
   

   Komponenty badanych związków frazeologicznych łączą się ze sobą w określony sposób. Starano się wyodrębnić pewne prawidłowości, zależności i relacje zachodzące w przytoczonych niżej frazeologizmach zarówno polskich, jak i rosyjskich, rozpatrując je nie tylko od strony semantycznej, ale też syntaktycznej, morfologicznej i prozodycznej.

   
   

   1. Tabele porównawcze – nazwy części ciała

Kolejność poszczególnych subkategorii jest zgodna z kolejnością liter alfabetu pol- skiego.

Tabela 2. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: głowa

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy z leksemem głowa konotują takie cechy, jak: głupota: 20 przykładów, szaleństwo: 7 przykładów, na- molność: 3 przykłady, zarozumiałość: 1 przykład, tchórzostwo: 1 przykład, niechlujstwo: 1 przykład. W 18 przypadkach głowa występuje jako ontologiczna metafora pojemnika. W językowym obrazie świata języka rosyjskiego inwektywne frazeologizmy z lek- semem głowa często odwołują się do świata zwierząt poprzez porównanie: (9 przykładów wobec braku tego typu frazeologizmów wśród polskich). Konotują takie cechy, jak: głu- pota: 32 przykłady, dwulicowość: 4 przykłady, szaleństwo: 3 przykłady, pejoratywnie o wyglądzie: 3 przykłady, namolność: 3 przykłady, zapominalstwo: 2 przykłady, słabość: 2 przykłady, pijaństwo: 2 przykłady, bezczelność: 1 przykład, pechowość: 1 przykład, nieuczciwość: 1 przykład, zarozumiałość: 1 przykład, zapominalstwo: 1 przykład, upór: 1 przykład, egoizm: 1 przykład, irytacja: 1 przykład. Głowa jest metaforą pojemnika

w 11 przykładach.

Tabela 3. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: jądra

Według przykładów z języka polskiego frazeologizmy mające semantykę związaną z jądrami wyrażają nieuczciwość, natomiast kiedy mówimy o ich braku, konotuje to słabość i brak własnego zdania. Przykłady z języka rosyjskiego odwołują się do pola semantycznego lekkomyślności, konotują brak odpowiedzialności. Баба с яйцами to kobieta z wyglądu i zachowania przypominająca mężczyznę. Przeciwne znaczenie ma podobny polski frazeologizm baba z jajami, określający kobietę silną oraz zdecydowaną i niemający inwektywnego wydźwięku.

Tabela 4. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: język

Przykłady polskie konotują takie cechy, jak gadulstwo: 3 przykłady oraz pejoratywne postrzeganie czynności: 1 przykład. Rosyjskie frazeologizmy także konotują gadulstwo: 2 przykłady, pejoratywną wypowiedź o wykonawcy czynności: 1 przykład, a także dwulicowość: 2 przykłady.

Tabela 5. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: nogi

Przykłady odwołujące się do językowego obrazu świata języka polskiego konotują następujące cechy: tchórzostwo: 2 przykłady, namolność: 1 przykład, pogarda: 1 przy- kład, słabość: 1 przykład, otyłość: 1 przykład.

Z kolei przykłady odnoszące się do rosyjskiego językowego obrazu świata konotują: pejo- ratywne wypowiedzi o wyglądzie: 3 przykłady, głupota: 2 przykłady, słabość: 2 przykłady, irytacja: 1 przykład, otyłość: 1 przykład, brzydota: 1 przykład, poniżenie: 1 przykład.

Tabela 6. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: nos

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy z leksemem nos konotują takie cechy, jak: pejoratywne wypowiedzi o wyglądzie nosa: 4 przykłady, zarozumiałość: 2 przykłady, irytacja: 1 przykład, kadzenie: 1 przykład, ignorancja: 1 przykład.

W języku rosyjskim przykład С мухами в носу konotuje dziwactwo w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie pozorny ekwiwalent Mieć muchy w nosie oznacza irytację i rozdrażnienie.

Przykłady w języku rosyjskim konotują: wścibstwo: 3 przykłady, zakłamanie: 2 przy- kłady, zarozumiałość: 2 przykłady, dwulicowość: 1 przykład, dziwactwo: 1 przykład, pijaństwo: 1 przykład, upór: 1 przykład, irytacja: 1 przykład, chudość: 1 przykład,

głupota: 1 przykład.

Tabela 7. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: oczy

Polskie przykłady konotują cechy, takie jak: głupota: 6 przykładów, złorzeczenie: 3 przykłady, brzydota: 2 przykłady, pejoratywnie o wyglądzie oczu: 1 przykład, pogar- da: 1 przykład, okrucieństwo: 1 przykład, szaleństwo: 1 przykład, irytacja: 1 przykład. W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy z leksemem oczy konotują takie cechy, jak: bezczelność: 5 przykładów, irytacja: 5 przykładów, głupo- ta: 4 przykłady, zakłamanie: 3 przykłady, słabość: 2 przykłady, skąpstwo: 2 przykłady, pejoratywnie o wyglądzie: 2 przykłady, pijaństwo: 2 przykłady, namolność: 1 przykład, dwulicowość: 1 przykład, podłość: 1 przykład, złorzeczenie: 1 przykład, kadzenie: 1 przykład, brzydota: 1 przykład, rozpusta: 1 przykład, lenistwo: 1 przykład, pogarda:

1 przykład, agresja: 1 przykład, niezdarność: 1 przykład, starość: 1 przykład.

Tabela 8. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: palce

Polskie przykłady inwektyw ze słowem palec zawierają znaczenie zakłamania oraz nieuczciwości, natomiast rosyjskie – lenistwa i pijaństwa. Przykład Пробовать пальчик stanowi pejoratywne, prześmiewcze określenie seksu lesbijskiego.

Tabela 9. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: penis

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy odwołują- ce się znaczeniowo do męskiego organu płciowego konotują takie cechy, jak: pogarda: 5 przykładów, głupota: 3 przykłady, zakłamanie: 1 przykład, pejoratywnie o zjawisku takim, jak zły gust muzyczny: 1 przykład, pejoratywnie o policjancie: 1 przykład. Wśród polskich przykładów – w przeciwieństwie do rosyjskich – można wyróżnić sub- kategorię penis jako narzędzie.

Z kolei w językowym obrazie świata języka rosyjskiego konotują następujące cechy: pejoratywnie o zjawiskach (bieda, wulgarnie o stosunku płciowym): 3 przykłady, podłość: 2 przykłady, zakłamanie: 2 przykłady, lenistwo: 2 przykłady, pejoratywnie o wyglądzie: 2 przykłady, pogarda: 2 przykłady, poniżenie: 1 przykład, małoznaczność: 1 przykład, złorzeczenie: 1 przykład, pejoratywnie o czynności: 1 przykład, pejoratyw- nie o wykonawcy czynności: 1 przykład, zazdrość: 1 przykład, głupota: 1 przykład, starość: 1 przykład, brzydota: 1 przykład, dwulicowość: 1 przykład, agresja: 1 przykład,

dziwactwo: 1 przykład, zazdrość: 1 przykład, rozpusta: 1 przykład.

Dodatkowo wśród rosyjskich przykładów chciałabym wyróżnić 10 ostatnich (nie są one oznaczone numerami konotacyjnymi cech), które mogą, ale nie muszą być inwekty- wami; jest to bowiem uwarunkowane kontekstualnie. Stanowią one swoiste eufemizmy zastępujące użycie wulgaryzmu chuj, jednak często stosowane są prześmiewczo lub ironicznie, co nadaje im już charakter inwektywy. Ich specyfika polega na tym, że ule- gły substandardowej deonimizacji, czyli nie są już typowymi nazwami własnymi, a nie przeszły do kategorii nazw pospolitych.

Tabela 10. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: piersi

Polski przykład konotuje zakłamanie, a rosyjskie gadulstwo, brzydotę, starość

i rozpustę.

Tabela 11. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała.

Subkategoria: pośladki

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy o znaczeniu pośladki konotują takie cechy, jak: małoznaczność: 5 przykładów, kadzenie: 4 przykłady, chaotyczność: 2 przykłady, namolność: 2 przykłady, niezdarność: 2 przykłady, brzydota: 2 przykłady, zakłamanie: 1 przykład, pijaństwo: 1 przykład, żal: 1 przykład, głupota:

1 przykład, ignorancja: 1 przykład, dwulicowość: 1 przykład, dziwactwo: 1 przykład,

podłość: 1 przykład, zarozumiałość: 1 przykład.

Z kolei w językowym obrazie świata języka rosyjskiego konotują następujące cechy: lenistwo: 10 przykładów, głupota: 8 przykładów, kadzenie: 6 przykładów, pijaństwo: 3 przykłady, lekkomyślność: 3 przykłady, pejoratywnie o czynnościach, takich jak nie- wyraźne mówienie, seks homoseksualny, oddawanie gazów: 3 przykłady, małoznaczność: 3 przykłady, niechlujstwo: 2 przykłady, dwulicowość: 2 przykłady, starość: 2 przy- kłady, zarozumiałość: 2 przykłady, pejoratywnie o zjawisku typu bieda: 2 przykłady, niezdarność: 1 przykład, niechlujstwo: 1 przykład, pejoratywne określenie wyglądu (prześmiewcza nazwa pośladków): 1 przykład, naiwność: 1 przykład, upór: 1 przykład, zakłamanie: 1 przykład, irytacja: 1 przykład, namolność: 1 przykład, gadulstwo: 1 przykład, rozpusta: 1 przykład, obżarstwo: 1 przykład, otyłość: 1 przykład, brzydota:

1 przykład, chaotyczność: 1 przykład.

Frazeologizmy często charakteryzują się ograniczeniami gramatycznymi w wykształ- ceniu różnych form (np. formy 1 os.). Zjawisko to nazywa się morfologiczną defektyw- nością idiomu (Baranov, Dobrovolskij 2013: 62). Frazeologizmy mają wówczas zwykle formę zapytań lub wykrzyknień. Możemy to zaobserwować w powyższych przykładach rosyjskich: Жопа не слипнется?, Oтвались говно от жопы!.

Tabela 12. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: ręce

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy o znaczeniu ręce konotują takie cechy, jak: nieuczciwość: 11 przykładów, niezdarność: 11 przykładów, okrucieństwo: 1 przykład, złorzeczenie: 1 przykład, rozrzutność: 1 przykład, naiwność: 1 przykład, bezczelność: 1 przykład.

Z kolei w językowym obrazie świata języka rosyjskiego konotują następujące cechy: niezdarność: 3 przykłady, małoznaczność: 2 przykłady, brzydota: 1 przykład, zazdrość: 1 przykład, lenistwo: 2 przykłady, skąpstwo: 1 przykład.

W przykładzie За сиську и за письку одной рукой хватать ręka ma znaczenie in- wektywne oraz metonimiczne.

Należy podkreślić, że w przypadku danego mikropola wbrew ogólnej tendencji o wiele więcej jest polskich (28) niż rosyjskich (10) przykładów.

Tabela 13. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała.

Subkategoria: usta/wargi

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy o znaczeniu usta/wargi konotują takie cechy, jak: gadulstwo: 3 przykłady, dwulicowość: 1 przykład, agresja: 1 przykład, zazdrość: 1 przykład.

Z kolei w językowym obrazie świata języka rosyjskiego konotują następujące cechy: ponuractwo: 5 przykładów, pijaństwo: 4 przykłady, zakłamanie: 3 przykłady, zazdrość: 2 przykłady, brzydota: 2 przykłady, skąpstwo: 2 przykłady, dwulicowość: 1 przykład, chaotyczność: 1 przykład, gadulstwo: 1 przykład, agresja: 1 przykład, pejoratywnie o zjawisku – ktoś niewyraźnie mówi: 1 przykład, poniżenie: 1 przykład, zarozumiałość: 1 przykład.

W przykładzie Вода в роте не удержится celowo jest użyta forma niepoprawna

роте zamiast рте. Podkreśla to niski rejestr związku wyrazowego.

Tabela 14. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: uszy

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy o znaczeniu uszy konotują takie cechy, jak: nieuczciwość: 4 przykłady, pejoratywnie o zjawisku, jakim jest zły słuch muzyczny: 2 przykłady, głupota: 2 przykłady, brzydota: 2 przy- kłady, chaotyczność: 1 przykład, tchórzostwo: 1 przykład, niezdarność: 1 przykład. W przykładzie Słoń nadepnął komuś na ucho zachodzi zjawisko defektywności idiomu, ponieważ forma czasownika występuje tam jedynie w czasie przeszłym.

Z kolei w językowym obrazie świata języka rosyjskiego konotują następujące cechy: głupota: 4 przykłady, pejoratywnie o zjawisku, jakim jest słaby słuch: 3 przykłady, lenistwo: 1 przykład, irytacja: 1 przykład, zakłamanie: 1 przykład, otyłość: 1 przykład.

Tabela 15. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: wagina

W językowym obrazie świata języka polskiego inwektywne frazeologizmy dotyczące żeńskich narządów płciowych konotują takie cechy, jak: głupota: 3 przykłady, agresja: 1 przykład, namolność: 1 przykład, nadwrażliwość: 1 przykład. Frazeologizmu Oczy komuś pizdą zarosły używa się tylko w czasie przeszłym (defektywność idiomu).

Z kolei w rosyjskich przykładach odzwierciedlają się następujące cechy: agresja: 4 przykłady, głupota: 2 przykłady, pejoratywnie o czynności (pogardliwie o uprawianiu seksu i prostytuowaniu się): 2 przykłady, pejoratywnie o wykonawcy czynności (kobieta-

-kierowca, zły aktor): 2 przykłady, pejoratywnie o zjawisku (cienki głos): 1 przykład, małoznaczność: 1 przykład, pejoratywnie o wyglądzie (prześmiewczo o żeńskich na- rządach płciowych): 3 przykłady, niechlujstwo: 1 przykład, niezdarność: 1 przykład, okrucieństwo: 1 przykład, tchórzostwo: 1 przykład, lekkomyślność: 1 przykład, brzy- dota: 1 przykład.

Tabela 16. Zestawienie inwektyw związanych z nazwami części ciała. Subkategoria: zęby

Przykłady polskie konotują następujące cechy: brzydota: 2 przykłady, agresja: 1 przykład.

W przeciwieństwie do nich rosyjskie konotują: starość: 2 przykłady, zakłamanie: 2 przykłady, gadulstwo: 2 przykłady, zarozumiałość: 1 przykład, skąpstwo: 1 przykład,

głupota: 1 przykład.

Podsumowanie

Analizowane przykłady często dotyczą cech zewnętrznych człowieka, związanych z wyglądem, ale nie tylko. Najczęściej odzwierciedlają cechy ludzkiego charakteru, konotując w sobie znaczenie tych cech.

Różne nazwy części ciała wywołują różne konotacje w zależności od języka. We- dług pól semantycznych wykształconych na podstawie omówionych frazeologizmów w inwektywnym obrazie świata języka polskiego usta konotują przede wszystkim gadulstwo, a w rosyjskim jest to głównie ponuractwo. Z kolei ręce według polskich przykładów najbardziej implikują nieuczciwość, a zgodnie z rosyjskimi – niezdarność. (Pozostałe najbardziej zasadnicze różnice w najczęściej konotowanych cechach to: nogi: polski – tchórzostwo, rosyjski – głupota, słabość; nos: polski – zarozumiałość, rosyjski – wścibstwo; oczy: polski – głupota, rosyjski – bezczelność; palce: polski – zakłamanie, rosyjski – lenistwo; penis: polski – pogarda, rosyjski – podłość, lenistwo; pośladki: polski – małoznaczność, rosyjski – lenistwo, głupota; uszy: polski – nieuczciwość, rosyjski – głupota, zęby: polski – brzydota, rosyjski – starość).

Na podstawie powyższych przykładów można zauważyć, że językowy inwektywny obraz świata języka polskiego związany z nazwami części ciała we frazeologii szczególnie implikuje takie cechy, jak nieuczciwość i zakłamanie, natomiast języka rosyjskiego – lenistwo i głupotę.

W wielu przypadkach związki frazeologiczne zawierające w sobie nazwy części ciała lub odnoszące się do nich są ontologicznymi metaforami pojemnika. Zjawisko to polega na nadaniu czemuś abstrakcyjnemu statusu czegoś konkretnego, np. wnętrze głowy to POJEMNIK (Lakoff, Johnson 1988); (niektóre z omawianych przykładów to: mieć trociny w głowie, człowiek z drewnem w głowie, иди в пизду, шило в жопе).

Warto także podkreślić, że poszczególne inwektywne pola frazeologizmów przypo- rządkowanych do określonych części ciała zawierają w sobie wręcz antonimiczne cechy, które są w opozycji względem siebie i można umieścić je w dwóch skrajnych punktach osi, np. lenistwo–upór, rozrzutność–skąpstwo, otyłość–chudość.

W pewnych przykładach występują rymy, co wraz z połączeniem z ironiczną, obelżywą lub wulgarną treścią jest charakterystycznym zabiegiem prozodycznym odwołującym się do poetyki niskiej i prymitywizmu.

Rosyjski – 11 przykładów: Ни зуба во рте, ни глаза во лбе, Башка овечья, попа человечья, Я не я – жопа не, Руки крюки, На губках мед, а на сердце лед, Губа до пола, играет в поло, Междуножное пирожное, Смех смехом, а пизда кверху мехом, Всё не как у людей: ни пизды и ни грудей, На животе кайтан, а на душе шайтан, Любопытной Варваре нос оторвали.

Polski – 5 przykładów: Łeb zryty jak meteoryty, Nogi jak u świni a spódniczka mini, Jedno oko na Maroko, a drugie na Kaukaz, Ktoś wyżej sra niż dupę ma, Świnia świni dupę ślini.

Zjawisko to dodatkowo podkreśla prześmiewczość i inwektywny wydźwięk określo- nych frazeologizmów.

Badanie podobieństw i różnic w inwektywnym postrzeganiu świata, którego szeroki wachlarz widzimy zwłaszcza we frazeologii, jest zasadne, ponieważ może przyczynić się do poprawy wzajemnego zrozumienia i usprawnienia komunikacji między użytkownikami języka polskiego i rosyjskiego.

Bibliografia

Abramov N. (1999), Slovar russkih sinonimov i skhodnyh po smyslu vyrazhenij, Moskwa. Bańko M. (red.) (2000), Inny słownik języka polskiego, Warszawa.

Baranov А., Dobrovolskij D. (2013), Osnovy frazeologii, Moskwa.

Birih А. (2017), Russkaja substandardnaja frazeologija v sovremennyh, [w:] H. Walter,

V.M. Mokienko, Zh. Fink (red.), Slavanskaja frazeologgija v sovremennyh SMI (publicistiche- skij diskurs), Greifswald–Sankt Petersburg–Zagrzeb.

Chlebda W. (2003), Elementy frazematyki: wprowadzenie do frazeologii nadawcy, Łask. Dubisz S. (red.) (2006), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa.

Dunaj B. (red.) (1996), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa.

Jay T. (2000), Why we curse. A neuro-psycho-social theory of speech, Massachusetts.

Kamińska-Szmaj I. (2007), Agresja językowa w życiu publicznym. Leksykon inwektyw poli- tycznych 1918–2000, Wrocław.

Krakovak А.S. (2010), Invektiva kak literaturnyj zhanr: problemy struktury i genesisa: na materiale russkoj i polskoj poezii XIX i XX w.: avtoreferat dis.

Krucka B. (1996), Związki frazeologiczne z czasownikiem „robić” i ich ekwiwalenty w języku

rosyjskim, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców”, z. 6.

Kusal K. (2005), Tipy semanticheskih otnoshenij v sfere russko-polskoj mezhjazykovoj omo-

nimii, „Žmogus ir žodis. Svetimosios kalbos. Mokslo darbai”, t. 7, nr 3.

Kusal K. (2012), Russko-polskije semanticheskije sblizhenija v sfere substandardnoj frazeologii,

„Anuari de filologia. Llengües i literatures modernes”, nr 2.

Lakoff G., Johnson M. (1988), Metafory w naszym życiu, Warszawa.

Lebda R. (2016), Wstęp, [w:] A. Latusek (red.), Wielki słownik frazeologiczny, Kraków. Lewicki A.M., Pajdzińska A. (2001), Frazeologia, [w:] J. Bartmiński, Współczesny język

polski, Lublin.

Mokienko V.M. (1989), Slavanskaja frazeologia, Moskwа.

Mokienko V.М. (2016), Mirolubie v dialoge kultur: muha, kurica ili muravej?, [w:] B. Afelto- wicz, J. Miturska-Bojanowska, H. Walter (red.) (2005), Dialog kultur i obshchestv, Szczecin.

Mokienko V.М. (b.r.), Vglub’ pogovorki, Sankt-Petersburg.

Mueldner-Nieckowski P. (2003), Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa.

Pajdzińska A. (1991), Wartościowanie we frazeologii, [w:] J. Puzynina, J. Anusiewicz, War- tości w języku i tekście, Wrocław.

Pajdzińska A. (1999), Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do języko- wego obrazu świata, [w:] J. Bartmiński, Językowy obraz świata, Lublin.

Panasiuk J. (2001), Stereotypy językowe, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin.

Reformatskij А.А. (1967), Vvedenije v jazykovedenije, Moskwa. Starichenok V.D. (2012), Sovremennyj russkij literaturnyj jazyk, Mińsk.

Telia V.N. (1996), Russkaja frazeologia. Semanticheskij, pragmaticheskij i lingvokulturolo-

gicheskij aspekty, Moskwa.

Ushakov D.N. (red.) (b.r.), Tolkovyj Slovar’ Ushakova, http://ushakovdictionary.ru/ [dostęp: 20.05.2018].

Wilkoń A. (2002), Spójność i struktura tekstu: wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków.

Zhelvis V.I. (2000), Slovo i delo: juridicheskij aspekt skvernoslovija, [w:] N.D. Golov (red.),

Jurislingvistika – 2: Russkij jazyk v ego jestestvennom i juridicheskom bytii, Barnauł. Zhelvis V.I. (2001), Pole brani. Skvernoslovije kak socialnaja problema, Moskwa.

Zhelvis V.I. (2008), „Grubost”: Problemy klassifikacii leksiki, [w:] Frazeologizm i slovo v nacionalno-kulturnom diskurse (lingvisticheskij i lingvometodicheskij aspekt), Моskwa.

Literatura zalecana

Archangelskij V.L. (1964), Ustojchivye frazy v sovremennom russkom jazyke, Rostów nad Donem.

Bulachovskij L.А. (1953), Vvedenije v jazykoznanije, Моskwа. Jefimov А.I. (1961), Stilistika hudozhestvennoj rechi, Моskwа.

Larin B.А. (1997), Ocherki po frazeologii, [w:] B.А. Larin, Istorija rrusskogo jazyka i ob- shcheje jazykoznnanije, Моskwа.

Mokienko V.М. (1980), Slavanskaja frazeologia, Моskwа.

Rudnev А.G. (1963), Sintaksis sovremennogo russkogo jazyka, Moskwa.

Shanskij N.М. (1996), Frazeologija sovremennogo russkogo jazyka, Sankt-Petersburg.

Abstract

Invectives with somatic components in Polish and Russian phraseology. Lexical- semantic analysis

The article provides an analysis of invectives in Polish and Russian phraseology with a somatic component. It contains a definition of invective and describes the functions it performs in communication. In this article, phraseological phrases with an invective, containing the names of parts of the body, are considered. The semantic field approach was used for analysis. 15 comparative subcategories were identified as specific, invective semantic fields of specific parts of the body. There are 52 essential meanings, hereinafter called traits, which are connotated by the meaning of the analysed phrasemes. These traits create specific semantic micro-fields. The analysis shows the similarities and differences in the studied area of the Polish and Russian linguistic worldview.

Keywords: invective, idioms, somatic components, linguistic worldview, semantic fields