Anna Czapla
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Katedra Języka Polskiego
Z toponimii pogranicza polsko-ruskiego:
Cucułowce i Czupernosów
Nazwa Cucułowce odnosi się do niewielkiej podżydaczowskiej miejscowości, leżącej nad potokiem Tajsarówka, dopływem pobliskiego Dniestru w powiecie żydaczowskim w województwie lwowskim. Oddalona jest od miasta powiatowego Żydaczowa o 8,5 km, natomiast od Mikołajowa o 2,5 mili. W XIX wieku żyło tam 453 mieszkańców w tym 297 grekokatolików, 150 rzymskokatolików i 6 izraelitów. Toponim Cucułowce jest dziś całkowicie zleksykalizowany o niejasnej etymologii. Badaną nazwę ilustruje następujący materiał źródłowy: Czuczulowcze 1515 ŹdźA t. 18, s. 165; Czuczołowce 1578 ŹdźA t. 18,
s. 78; Cucułowce XVI w. Jabł; wieś Czuczułowce 1661–1665 LWR, s. 77; z Cucyłowiec
1734 AGZ t. 23, s. 108; Cucułowce XVIII w. Wiz; Cucułowce 1880 SG t. 1, s. 713;
Цуцулôвцě 1882 Sch, s. 126; Cucułowce 1909 Ch, s. 129; Cucułowce 1931–1938 Skor,
s. 267; Цуцилівці 1968 IstL, s. 360.
Omawiany toponim – jak podaje Chudasz – doczekał się już wcześniejszej analizy zaproponowanej przez A. Petruszewicza, który interpretuje ją jako nazwę etniczną oznaczającą mieszkańców wsi przybyłych z miejscowości Cucyłów1. Rzeczywiście taka miejscowość istnieje do dziś w powiecie nadwórnińskim w województwie iwanof- rankowskim na Ukrainie, oddalona od Nadwórnej o 2 mile na północ, leżąca nad rzeką Bystrzycą. Takie przemieszczenie ludności mogło się więc odbyć, jednak pierwotna forma nazwy Cucułowce brzmiała Czuczułowce, toteż trudno ją odnosić do zakładanej przez Petruszewicza postaci Cucyłów.
Odpowiedź na pytanie o etymologię nazwy wiąże się z koniecznością ustalenia pier- wotnej formy fonetycznej tematu nazwy, niewykazującej w świetle dokumentacji filo-
1 М. Л. Худаш, M. O. Демчук, Походження українських прикарпатських назв населених пунктів
(відантропонімні утворення), Київ 1991, s. 46
logicznej znacznego zróżnicowania. W najstarszym zapisie Czuczulowcze odczytujemy temat Czuczuło. Przedstawiony materiał jest późny, co może wynikać z faktu, iż odnosi się do niewielkiej osady, która nie trafiła wcześniej do źródeł. Nie jest zróżnicowany pod względem fonetycznym. Naszą uwagę zwracają następujące przejścia cz > c, *e > y oraz
*y > u. Wszystkie te zjawiska wymagają szczegółowego omówienia. Ich uporządkowanie pozwoli dotrzeć do wyjściowej formy toponimu, co warunkuje ustalenie jego etymologii. Rozpocznijmy od zjawisk dotyczących systemu wokalicznego. Objaśnienia wymaga struktura fonetyczna formy Cucyłowce z y wtórnym w stosunku do e. Zmiana ta może być wynikiem zwężenia nieakcentowanego e, co tłumaczy się dobrze na gruncie gwar ukraiń- skich oraz pozostającego pod ich wpływem polskiego dialektu kresowego. Porównajmy inne nazwy leżące w historycznej ziemi lwowskiej2 Maliczkowice < Maleczkowice, pust., XV, Pikułowice < Piekułowice, pust., XV. Również w związku z zachwianiem repartycji tych głosek na gruncie ukraińskim i w polskich gwarach kresowych dość często e przecho-
dzi w y lub i, np. Berdychów < Bardechów, jaw., XV, Matyjów < *Matejów, roh., XV. Kolejna zmiana y > u znana jest gwarom ukraińskim, tyle że po spółgłoskach war-
gowych3. Ponieważ jednak zjawisko nie jest zupełnie odosobnione, można je potraktować jako proces analogiczny do zmiany y > u przed spółgłoską wargową. Identyczna zmiana zaszła w nazwie miejscowości Borusów, pierwotnie Borysów, por. ville Boryssow in distr. Leopol. Situate 1499 AGZ t. 15, s. 565; Boryszow 1515 ŹdźA t. 18, s. 152; Borisow
1578 ŹdźA t. 18, s. 73; Boruszow XVI w. Jabł; Borusów 1880 SG t. 1, s. 331.
Natomiast nie do końca jasna wydaje się zmiana w systemie konsonantycznym cz > c, por. jednak obecne Cuniów z Czuniów w nazwie wsi w powiecie gródeckim w wojewódz- twie lwowskim, por. Czvnyow 1452 AGZ t. 14, s. 353; Czunyow 1515 ŹdźA t. 18, s. 164; Cuniów 1765 AGAD mkf. 892, s. 308; Чунів 1968 IstL, s. 260. Czunów jednak zachowało się w formie ukraińskiej, natomiast od XVIII wieku w polskich formach już z C.
W ten sposób zrekonstruowany pierwotny temat ruski brzmiałby чучело ‘strach na wróble’ SUM t. 11, s. 392 (pol. brak), a wyjściowa nazwa miejscowości *Czuczełowce. Uległ on przekształceniu fonetycznemu, którego rezultatem jest notowana w dostępnych źródłach, począwszy dopiero od XIX wieku, postać Cucyłowce < *Czuczełowce.
Jakie znaczenie należy przypisać badanemu toponimowi, w którym semantyka niesie ze sobą stracha na wróble, a formant -ce obsługuje nazwy patronimiczne oraz etniczne. Gdyby założyć znaczenie patronimiczne, podstawa Czuczeło musiałaby być przezwi- skiem i nie jest to wykluczone. W nazwach osobowych o charakterze deprecjonującym twórcy tychże odwołują się najczęściej4: do chorób oraz fizycznych ułomności, np. Chyłek
< chylić się; Huziej < ukr. huz (pol. guz); Lelech < lelejać ‘chwiać się’; Niesłuch < nie słuchać; wstrętnych czy źle odbieranych cech ludzi Dusan < dusić; Kudyn < psł. kuditi ‘niszczyć’ RNaz t. 1, s. 484; Kudoba < ts.; Ryczycha < ryczeć; Swarycz < swara; do świata roślin, np. Hrusziata < hrusza; Pniata < pen; Złocz < psł. zolkъ ‘zioło, trawa’; do
2 A. Czapla, Nazwy miejscowości historycznej ziemi lwowskiej, Lublin 2011.
3 Ю. Шевельов, Історична фонологія української мови, Харків 2002, s. 873, 891.
4 Przykłady przytoczone za A. Czapla, Nazwy osobowe o charakterze deprecjonującym ukryte w nazwach miej- scowości historycznej ziemi lwowskiej, [w:] Zjawisko nobilitacji i deprecjacji w języku. Słowa i teksty, (red.)
R. Bizior, D. Suska, t. 2, Częstochowa 2012, s. 11–23.
świata zwierząt, np. Kołbaj < kobłb; Raksza < rak, grupa imion wyrażająca właściwość wewnętrzną, np. Derż < derżaty; Kochawa < kochać; Łapsza < łapać; Sknyło < sknity; Tużan, Tużyło < tużyty; przezwiska od nawyków, np. Kroczon < kroczyć; Pomianię < po- mieniać; Strepa < strepaty; Zbada < zbadać; Zduta < zduty.
Niewykluczone jest również znaczenie etniczne nazwy Cucułowce. Oznaczałaby ludność przypominającą sąsiadom swym wyglądem strachy na wróble. Odpowiedź na to pytanie ułatwi nam pokazanie nazwy w szerszym kontekście nazw etnicznych o cha- rakterze przezwiskowym. Analogiczne toponimy mogą charakteryzować grupy ludności ze względu na wygląd, np. Wołczuchy, gród., XV ‘oznaczająca ludzi o jakichś cechach wilków’; cechy charakteru, np. Czestynie, kam., XV ‘oznaczająca ludzi zasługujących na szacunek’; Ładańce < Ledańce, przm., XVI; Neterpińce, zb., XIX ‘oznaczająca ludzi nerwowych, niecierpliwych’; Niesmiennice, nest., XV ‘oznaczająca ludzi nieśmiałych lub nigdy się nieśmiejących’; Pieczychosty, kam., XV ‘oznaczająca ludzi dbających o swój ogon, troszczących się tylko o siebie’; Turady, żyd., XVI pol. ‘oznaczająca ludzi zadowolonych z miejsca swego pobytu’, czy właśnie charakteryzująca miejsce, w któ- rym żyją, np. Czołhany, dol., XV ‘dla oznaczenia sposobu zachowania się mieszkańców ze względu na właściwości miejsca trudno dostępnego (np. stromego)’; Przedrzymiechy, nest., XIV ‘oznaczająca ludzi zamieszkałych w krzaczastym terenie narażającym męż- czyzn na uszkodzenie moszny (miechów)’, por. Tarzymiechy SG t. 12, s. 219, Trawotłoki, zb., XVI ‘oznaczająca ludzi zamieszkałych w trawach, depczących tę trawę’; Tuczępy, gród., XV ‘oznaczająca ludzi mieszkających w specyficznych warunkach terenowych, na ograniczonym obszarze’; Tuligłowy, gród., XV ‘oznaczająca ludzi skupionych wokół jakiegoś obiektu’5.
Oficjalna międzywojenna nazwa pol. Czupernosów (ukr. współczesna Czupernosiw)
sygnuje osadę położoną w powiecie przemyślańskim w województwie lwowskim na za- chodniej Ukrainie. Położona jest nad potoczkiem Dychtarka, dopływem pobliskiej Lipy Przemyślańskiej, o 3 km na południowy zachód od Przemyślan, a o ćwierć mili na północ od Uszkowic. Okolica tam jest górzysta (góry przemyślańskie) i leśna. W XIX wieku wieś zamieszkiwało 248 mieszkańców, w tym 122 grekokatolików, 112 rzymskokatolików i 12 izraelitów. Czupernosów jest dziś toponimem zleksykalizowanym. W opracowa- niu poświęconym nazwom województwa tarnopolskiego6 Zaleski potraktował nazwę Czupernosy jako „zapewne od n. os. typu przezwiskowego, por. ukr. czuper ‘chochoł’ od n. os. typu przezw”7. Również Chudasz założył odantroponimiczny charakter nazwy8 od *Чуперносъ ‘ten, kto nosił długi czub’.
Pełniejsza dokumentacja filologiczna zachęca do podjęcia analizy tego toponimu na nowo. Oto materiał źródłowy: de Schczuczenosi 1446 AGZ t. 14, s. 200; Szczuczeno- sy 1469 ŹdźB t. 18, s. 163; Sczvczenossy 1472 AGZ t. 15, s. 146; bona Czupernozow
1478 AGZ t. 15, s. 493; villa Czupernossow 1488 AGZ t. 15, s. 257; Czupernoszow
5 W. Makarski, Nazwy miejscowości dawnej ziemi przemyskiej, Lublin 1999, s. 281.
6 W pracy tej zebrano nazwy miejscowe z obszaru byłego województwa tarnopolskiego (tylko częściowo jest to dziś Ternopil’ska Obłast’).
7 J. Zaleski, Nazwy województwa tarnopolskiego, „Prace Onomastyczne”, 31/1987, s. 29.
8 М. Л. Худаш, M. O. Демчук, Походження…, dz. cyt., s. 95.
1500 AGZ t. 15, s. 404; Czupernosy XVI w. Jabł; Czupernosy 1649 Żer t. 5, s. 195;
Czupernosów 1785–1788 JM, s. 331; Czupernosów, Czupernosy 1880 SG t. 1, s. 881;
Czupernosów 1909 Ch, s. 145; Czupernosów 1931–1938 Skor, s. 298; Чуперносів
1968 IstL, s. 573.
Z dokumentacji wynika, że pierwotnie nazwa tej miejscowości brzmiała Szczuczenosy, w której można się dopatrzeć dwóch składników, podobnie jak w jej formie późniejszej. Pierwszy człon Szczucze- pochodzi od ukr. szczuka ‘nazwa ryby’ BrSE, s. 545, pol. szczu- pak, ukr. щука SUM t. 609 oraz nos. Byłaby to więc nazwa etniczna o charakterze przezwiskowym Szczuczenosy. Przedstawioną interpretację umacnia fakt, że pierwotna nazwa Szczuczenosy nie jest odosobniona na terenie ziemi lwowskiej, była też dawną nazwą Kiernicy, wsi w powiecie gródeckim. Podobne onimy istnieją również na terenie Polski, np. Mokronosy9.
Następnie Czupernosy w wyniku adideacji od ukr. чупер ‘chochoł, strach na wróble’. W języku polskim forma występuje jako pożyczka z języka ukr. w wyrazach czuper ‘czupryna’ SW t. 1, s. 405, i gwarowe czupir ‘o kobiecie przesadnie się czeszącej’ SGP
t. 5, s. 214, również czupiradło ‘o osobie, która wygląda dziwacznie, nieporządnie, często też zachowuje się odstraszająco’. Wyrazy bliskoznaczne dla czupiradła to straszydło, koczkodan, strach na wróble, cudak, dziwak, dziwadło, potwór, brzydal, brzydula PSWP
t. 8, s. 51.
Następnie forma Czpernosy w wyniku wyrównania do typu na -ów przybrała postać
Czupernosów.
Dwie nazwy z terenu pogranicza polsko-ruskiego Cucułowce i Czupernosów z pozoru niemające ze sobą cech wspólnych kryją w swym znaczeniu stracha na wróble ‘stare ubranie (czasem i kapelusz) rozpięte na kijach, ustawione w ogrodzie lub polu dla odstra- szenia ptaków wyrządzających szkody’ oraz wyglądać jak strach na wróble ‘wyglądać dziwacznie’ PSWP t. 40, s. 314. Cucułowce w swoim pierwotnym znaczeniu, natomiast Czupernosów w znaczeniu wtórnym w wyniku adideacji.
Źródła
AGAD – Inwentarze królewszczyzn województwa ruskiego, 1765 r. (AGAD ASK dz. 46 nr mkf. 892, syg. 27).
AGZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernar- dyńskiego we Lwowie, wyd. L. Tatomir, F. K. Liske, A. Prochaska, t. 1–24, Lwów 1868–1931.
BrSE – A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957.
Ch – Kompletny skorowidz miejscowości w Galicji i Bukowinie, ustawiony przez S. Chande- rysa, Lwów 1909.
IstL – Історія міст і сіл української РСР, Львівська область, під ред. I. П. Kpип’якевича, Київ 1968.
Jabł – Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Epoka przełomu z w. XVI na w. XVII. Dział II: Ziemie Ruskie Rzeczypospolitej, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1899–1904.
9 J. Domański, Nazwy miejscowości dawnego Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Warszawa 1967.
JM – Йосифінська (1785–1788) i Франтиськанська (1819–1820) метрики. Перші поземельні кадастри Галичини. Покажник населених пунктів, Kyjiw 1965.
LWR – Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, wyd. K. Arłamowski i W. Karput, t. 2, Wrocław 1974.
PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 8, 40, Poznań 1996 i 2003.
Sch – Шематизмъ Митропол. Архiдiецезиi греко-католической Львовской на рокъ 1882, 1908, Львовъ.
SG – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Suli- mierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1–15, Warszawa 1880–1902.
SGP – J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków 1900–1911.
Skor – Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz […], Przemyśl–Warszawa 1931–1938.
SUM – Словник української мови, red. I. K. Бiлoдіда, т. 1–11, Kиїв 1970–1980.
SW – Słownik języka polskiego (tzw. warszawski), red. J. Karłowicz, W. Niedźwiedzki,
A. Kryński, t. 1–8, Warszawa 1907–1927.
Wiz – Akta i dekrety wizytacyjne parafii archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego z czasów abpa W. H. Sieradzkiego, O. F. Klickiego z lat: 1775–1783, (ABMK mkf. 3067).
ŹdźA – Regestra poborowe, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym,
t. 7, cz. 1: Ruś Czerwona opisana przez A. Jabłonowskiego, Warszawa 1902, Źródła dziejowe,
t. 18, cz. 1.
ŹdźB – Bona regalia Onerata, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym,
t. 7, cz. 1: Ruś Czerwona opisana przez A. Jabłonowskiego,Warszawa 1902, Źródła dziejowe,
t. 18, cz. 1.
Żer – Жерела до історії України-Руси, Львів 1895–1897, 1900, 1901, 1903, т. 1–3, 5, 7.
Bibliografia
Chudasz М. Ł., Demczuk M. O., Pochodżennia ukrajinśkych prykarpatśkych nazw nasełenych punktiw (widantroponimni utworennia), Kyjiw 1991.
Czapla A., Nazwy miejscowości historycznej ziemi lwowskiej, Lublin 2011.
Czapla A., Nazwy osobowe o charakterze deprecjonującym ukryte w nazwach miejscowości historycznej ziemi lwowskiej, [w:] Zjawisko nobilitacji i deprecjacji w języku. Słowa i teksty, (red.) R. Bizior, D. Suska, t. 2, Częstochowa 2012.
Domański J., Nazwy miejscowości dawnego Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Warszawa 1967.
Makarski W., Nazwy miejscowości dawnej ziemi przemyskiej, Lublin 1999. Szewelow J., Іstoryczna fоnоłоhija ukrajins’koj mowy, Charkiw 2002.
Zaleski J., Nazwy województwa tarnopolskiego, „Prace Onomastyczne”, 31/1987.
Abstract
From the place names of the Poland-Russia borderline: Cucułowce and Czupernosów
In the article entitled From the place names of the Poland-Russia borderline: Cucułowce and Czupernosów the author is trying to explain the etymology and further transformation of two place names from the area of the historical Lviv land. In the studies on the area of the former Republic of Poland they occur as completely or partly ambiguous, therefore it is attempted to authenticate the proposed clarification.