7_Fadecka

Anna Fadecka

Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi

Funkcje czasownikowego przedrostka prze-

w gwarze Luboli

Niniejszy artykuł poświęcony został słowotwórczo-semantycznej analizie formacji czasownikowych z prefiksem prze-. Jej zadaniem jest wydobycie funkcji słowotwór- czych badanego prefiksu. Materiał zgromadzony został we wsi Lubola koło Sieradza. Informatorami byli mieszkańcy wsi, osoby w różnym wieku i obu płci. Materiał notuje ponad 200 derywatów.

Słowotwórstwo czasowników odczasownikowych z formantami prefiksalnymi jest „bar- dzo rozbudowane i stanowi jedną z najbardziej charakterystycznych cech słowotwórstwa polskich czasowników w ogóle”1. Zagadnieniu prefiksacji w polszczyźnie poświęcono wiele prac. Szereg artykułów szczegółowo omawiających zagadnienie postaci przedrost- ków wymieniają Materiały do bibliografii słowotwórstwa języków słowiańskich2. Jedną z najważniejszych pozycji poruszającą temat prefiksacji jest praca W. Śmiecha Derywacja prefiksalna czasowników polskich3. Klasyfikacja przedstawionego w artykule materiału opiera się właśnie na metodzie zaproponowanej przez W. Śmiecha4, uwzględniono również poglądy Z. Klemensiewicza5 i A. Krupianki6.

1 R. Grzegorczykowa, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Warszawa 1998, s. 540.

2 Materiały do bibliografii słowotwórstwa języków słowiańskich, z. 1–3, 1958–1967, (red.) W. Doroszewski,

z. 4–5, 1973–1978, (red.) J. Puzynina, z. 6–8, 1983–1994, (red.) A. Grochowska.

3 W. Śmiech, Derywacja prefiksalna czasowników polskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Łódź 1986.

4 Ponieważ słowotwórstwo gwarowe mieści się w tych samych ramach co słowotwórstwo języka ogólnego, moż- liwe jest zastosowanie klasyfikacji zaproponowanej przez W. Śmiecha.

5 Z. Klemensiewicz, Próba charakterystyki dwu naczelnych funkcji przedrostka w polskim czasowniku, „Spra- wozdania z Czynności i Posiedzenia PAU”, LII, Kraków 1951; Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński,

S. Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1981.

6 A. Krupianka, Próba logiczno-syntaktycznej klasyfikacji polskich czasowników przedrostkowych, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria 3, Językoznawstwo, Warszawa 1968; tejże, O tzw. dopełnieniowej funkcji prze- drostków czasownikowych, „Poradnik Językowy”, nr 10/1969, s. 560–570; tejże, Chwiejność normy języko-

W polszczyźnie ogólnej, podobnie jak w badanej gwarze, istnieje ogromna grupa czasowników, które zostały utworzone w wyniku derywacji prefiksalnej. Prefiksy cza- sownikowe charakteryzują się wielofunkcyjnością słowotwórczą. Derywaty prefiksalne różnią się w stosunku do wyrazu podstawowego jakąś modyfikacją semantyczną. Są to znaczenia indywidualne dla danego przedrostka. Poza tym prefiksacja czasowników łączy się z perfektywizacją7. Przedrostek czasownikowy pełni dwie istotne funkcje: 1) funkcję aspektu, która niesie znaczenie dokonaności i niedokonaności, np. przeczytam : czytam;

2) funkcję rodzaju czynności (stanu), polegającą na różnorodnych modyfikacjach przebie- gu czynności (stanu) dokonanej lub niedokonanej, która nazywa czasownik podstawowy, pod różnymi względami jakościowymi, np. skierowanie akcji w górę unieść : nieść. W przypadku czasowników dokonanych niezwykle często formant przedrostkowy łączy obie wymienione wyżej funkcje, tworząc funkcję rodzajowo-aspektową8.

Analizowany materiał, na przykładzie derywatów z prefiksem prze-, ukazuje wielość kombinacji semantycznych, wynikających z wielofunkcyjności słowotwórczej formantów czasownikowych.

Przykłady zostały przytoczone w formie podstawowej – czyli w bezokoliczniku. Za każdym razem podano kontekst, gdyż wydobycie funkcji prefiksu jest możliwe jedynie w użyciu tekstowym. Derywaty zostały pogrupowane według znaczenia nadrzędnego, jakie narzucił im formant, a następnie podzielone według podstaw słowotwórczych po- chodnych od czasowników przechodnich i nieprzechodnich.

Wśród zgromadzonych czasowników z prefiksem prze- można wyróżnić takie, w któ- rych formant pełni funkcję czysto aspektową. Są to derywaty pochodne zarówno od czasowników przechodnich, jak i nieprzechodnich.

Pochodne od czasowników przechodnich: przegłosić : głosić ‘ts.’ – luve śe zebraCi i pRegWośiCi | _e zro‚om to i to; przekoślawić : koślawić ‘ts.’ – buty mo_na pRekośla1ić; przeskrobać : skrobać ‘ts.’ – pReskroboW | to dostoW f skure; przestrzec : strzec ‘ts.’ – pRypuśćmy stozi poCicza | to dru)i Aerofca go pResURega | tag mruga śwatWaH; przeszyć : szyć ‘ts.’ - zakomź zasWoKke to zeRle lasem pReRyze; prześwięcić : święcić ‘ts.’ – ‘rozra‚a

| to mu Wozćec skure pReśweńćiW; przewiązać : wiązać ‘ts.’ – pRe1Mzać śe farty,ym; prze- wietrzyć : wietrzyć ‘ts.’ – pRe1eURyć pośćel. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przedzwonić : dzwonić ‘ts.’ – pRervońe do ńiez ńe, pRyzeve; przekurzyć : kurzyć ‘ts.’ – zak ktoź Hi bruźvi abo zez natarlyvy dez to dez tamto abo Wobma1a kogoś to | URa pReku_yv go i końec; przepierzyć się : pierzyć się ‘ts.’ – g6śi śe pRe@e_azom i vyrastazom im dru)e @ura; przewietrzyć się : wietrzyć się ‘ts.’ – vyńiś pośćel i pRe1eź bes pWot | ńe, śe pRe1eURy; ide śe pRe1eURyć.

Druga grupa czasowników z omawianym formantem tworzy derywaty informujące o ‘przebyciu jakiegoś odcinka przestrzennego, przemieszczeniu czegoś’. Pochodne od przechodnich czasowników: przearfować: arfować ‘ts.’ – pRearfuz źemńaAi z voza do @evńicy; przeciągnąć : ciągnąć ‘ts.’ – tyn kavoW o_eva UReba tam pot pWot pRećoKgnońć;

wej w zakresie użycia przedrostków czasownikowych we współczesnym języku polskim, „Studia Polonistyczne” 1981, t. 9, s. 127–134.

7 R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1974, s. 161–166.

8 Z. Klemensiewicz, Próba charakterystyki…, dz. cyt., s. 651–654.

przedźwignąć : dźwignąć ‘ts.’ – URa te skRyńe pRev1ignońć tam pot śćane; przegnać : gnać ‘ts.’ – pRegnaW curke z domu | bo f ćM_y bywa; przegonić : gonić ‘ts.’ – pRguń vada

| ńe, śe ńe kreńći koWo domu; przenieść : nieść ‘ts.’ – URa te palAi pReńeś tam pot śćane; przeprowadzić : prowadzić ‘ts.’ – pReprovaviW go na drugom strone; przetoczyć : toczyć ‘ts.’ – byWy taAe beAi du_e na źime kapuste śe AiśiWo | a potem zag zu_ WuAisWa | to zom UReba

byWo pRetolyv do ,Wodnygo i zuR tam stoWa; przewieźć : wieźć ‘ts.’ – vnuleg lu‚i | _eby go kuńem pRe1eś. Pochodne od nieprzechodnich czasowników: przebyć : być ‘ts.’ – poRed do RkoWy elektrylnez i pRebyW tam URy lata; przechodzić : chodzić ‘ts.’ – a to zeRle byWy taAe vorAi | co byWy taAe ˆaWe ńitAi pRe,oviWy | pruCi my te vorAi zi śe na druta. roˆiWo skarpetAi; przejechać : jechać ‘ts.’ – pole bronaHi pReze,av zi porazovać ; Wozćer zez kota

pReze,oW ćoKgńiAim | Woz co vykRylaWa; przeleźć : leźć ‘ts.’ – tam zez deska poWo_ona bez ruf | to po ńez mo_eR pReleś; przepłynąć : płynąć ‘ts.’ – tako maWo voda | a Wun śe bozi bez ńom pRepWynońć; pRepWynońv z zednygo b_ygu na dru)i; przeprowadzić się : prowadzić się ‘ts.’ – zak śe o_eńiWem | to śe s somśedńez fśi tu do _ony pReprovaviWem; przeskoczyć : skoczyć ‘ts.’ – pReskolyć to raz | na pRykWad bes pWot.

Czasowniki z formantem prze- mogą również informować o ‘przebyciu jakiegoś od- cinka czasowego, wykonując jakąś czynność’. Pochodne od czasowników przechodnich: przebajdurzyć : bajdurzyć ‘ts.’ – pRebazdu_yWy Wo‚e caWy 1elur; przechować : chować ‘ts.’ - Wu nos to ńe | ale zuR tu na ¤ad1i,ńe doWuzom | bo Wu nos to ńe mo_no potkopać śe | bo zaroz zez voda | ko@om doWy | _eby pRe,ovav źemńaAi; przegadać : gadać ‘ts.’ –

pRegadaWy caWy 1elur; gWośńez mu1iW | _eby go pRegadać; przekulać : kulać ‘ts.’ – belke mom du_om | ńi moge uńiś to pRekulam | popResuvom | zak ,ce; prześpiewać : śpiewać ‘ts.’ – caWe vesele pReś@evoW; przewdziać : wdziać ‘ts.’ – zmokWem i muśoWem pRevvav

Wubrańe. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przebiadolić : biadolić ‘ts.’ – zaHas

co zro‚ić | to WuHe ino pRe‚adoCić caWy viń; przebiedować : biedować ‘ts.’ – ńir ńi mo zi tag zeden viń dru)i zakoś pRe‚iduze; przeczekać : czekać ‘ts.’ – muśoWem pRelekać | zag deR pRestańe padać; przegwarować : gwarować ‘gwarzyć, rozmawiać’ – zagby mogWa

| toby pRegvarovaWa caWy veń; przemarudzić : marudzić ‘ts.’ – caWy 1elur pRemaruviW; przemordować się : mordować się ‘ts.’ – pRemorduze śe | byle to zuR skońlyć; prze- myśleć : myśleć ‘ts.’ – dez Hi tro,e lasu | muRe to pRemyśleć; przenocować : nocować ‘ts.’ – URa pomyśleć | gve by tu i, pRenocovać; przenygusować : nygusować ‘próżnować, leniuchować’ [Dor.] – pRenygusovoW caWy veń | pru_ńog zeden; przesiedzieć : siedzieć ‘ts.’ – pReśevoW caWe popoWudńe | nir ńe zro‚iW | pRepru_novoW; przespać : spać ‘ts.’ – pRespoWem calutkom nor | ańi razu śe ńe pRebuviWem; przestać : stać ‘ts.’ – pRestaW pot pWotem caWe popoWudńe; przetańcować : tańcować ‘ts.’ – caWom nor my pRetańcovaCi; przezimować : zimować ‘ts.’ – źemńaAi f tym kopcu tag pReźimuzom; przeżyć : żyć ‘ts.’ – u baWoruf to byWo lepRe _yće | my dostavaCi Citr mleka na d1e Wosoby | WodćoKgaWy go ńe taAego dobrygo no i Hqso | zi zakoś śe pRe_yWo.

Derywaty z tym formantem informują również o ‘zajęciu się jakimś obiektem od początku do końca’. Pochodne od czasowników przechodnich: przebadać : badać ‘ts.’ – poRWa do leka_a | _eby zom pRebadoW | bo śe źle luWa; przebrać : brać ‘ts.’ – muRe pRebrać | co 1eKkRe źemńaAi; przebronować : bronować ‘ts.’ – zak kartofle fs,orom | pokazuzom tylko śe te WepAi | to tReba ze pRebronovać | a potem ze zaredCić s powrotem;

przechylić : chylić ‘ts.’ – tylko ńe pRe,yl za mocno | bo śe vysy@e; przecisnąć : cisnąć ‘ts.’ – UReba to pRes tom vure pRećisnońć; przeczytać : czytać ‘ts.’ – mRe po Wepku ot- pra1iW | ańi ńe po_egnoW zmarWygo | tag otfazkovoW | po_egnańe mu daWa rovina | _eby vygWośiW | neved ńe pRelytoW | ńe 1adomo za kogo mRa byWa | ly on zaAim zbrodńa_em byW; przegablować : gablować ‘wykonywać czynność przy użyciu wideł zwanych ga- blami’ – pRegablovav gablami | na pRykWad źemńaAi; przegiąć : giąć ‘ts.’ – UReba tyn drut tu na te strone pRe)ońć; przegrabić : grabić ‘ts.’ – tera to po śano pozadom gra‚arkom i rostRMsnom | le_y viń | na dru)i viń znovu zeRle ras pRegra‚i | zeve zgarńa do kupy i ba- luze; przegrzebać : grzebać ‘ts.’ – pog_ebalem pReg_ebuze śe o)iń; przehakać : hakać ‘oczyszczać pole z chwastów przy pomocy haki, motyki’ [SL, t. 22, s. 220] – ide v ogrutku poHenry _ontkaHi pRe,akać; przemorzyć : morzyć ‘ts.’ – pra1e ‚edne z1e_e pRemo_yW; przekłosować : kłosować ‘ts.’ – pRekWosovać | to tag zro‚iv bele zak; przekopać : kopać ‘ts.’ – kwaty mo_no pRekopav z zednygo Hezsca na dru)e | i ogrudeg mo_no pRekopać; przekręcić : kręcić ‘ts.’ – pośledńe zbo_e to | to gorRe to śe pRekreńći | to bendom HaWy świńe; przeliczyć : liczyć ‘ts.’ – obras s kopertom Red | to ot @otrosAego do nas to byWo

| bo pReCilyWem | bo tam ka_dy muśoW @isav | ile kWat | ńig ńe mug obCilyv dokWadńe | caWy tyviń obras ,oviW | potem go URa byWo od1eźć | a @ińonre zostaWy u kśenra | tylko ostatńi s fśi mug vyCilyć | ile @eńenry f koperće byWo; przełamać : łamać ‘ts.’ – fRysko mo_na pReWamać | navet gaWMske; przełupać : łupać ‘ts.’ – zapko pReWaHimy na puW | maR ty poWove i za puW; przemielić : mielić ‘ts.’ – zbo_e na moKke ly na otremby URa pReHeCić; przemieszać : mieszać ‘ts.’ – iv no sprafć | ly ńe UReba kapusty pReHeRać; przemłócić : młócić ‘ts.’ – pRemWućiWem ,ypćiAem zbo_e| _eby zdM_yć pRed zHeR,em; przemłynkować : młynkować ‘ts.’ – potem śe pRemWynkuze źarno i gotove; przemoczyć

: moczyć ‘ts.’ – staW na deRlu | caWe Wubrańe pRemolyW; przeorać : orać ‘ts.’ – zutro ńi moge | muRe pReWorać pole | zuR śe zmu1iWem s synem; przepleść : pleść ‘ts.’ – a 1enc tag nazpRut śe Wur_ńe taAi gruby paWoKg i go śe vy)ina śe zedyn i dru)i | zaź dru)i śe zakWado na 1iR, | potym pReplatom takom rurke na kRyR | potem te rurAi ‚ere i zakWadam taAe _eberka | i znovu pReplete | na końec te _eberka zaplata śe ruzgaHi; przepłoszyć : płoszyć ‘ts.’ – veći pRyRWy truskafAi kraź | Wo to ze polećaWem pRepWoRyWem; przerobić : robić ‘ts.’ – rok pRero‚iW Wu gospoda_a; przerwać : rwać ‘ts.’ – na,yCić śe UReba | _eby buraAi pRervać; przerzedzić : rzedzić ‘ts.’ – muRe buraAi pRe_ević; przesłuchać : słuchać ‘ts.’ – zbroziW | to go pResWu,uzom | byWeś tam ńe byWeś; przeszmuglować : szmuglować ‘ts.’ – ve vozne zeryńe lasaHi UReba pReRmuglovać; przeszuflować : szuflować ‘ts.’ – ta- kom Ruflom pRe_caWo śe zboże | _eby ńe steK,Wo | to śe mu1iWo| _e URa zbo_e pReRuflovać; przeszwarcować : szwarcować ‘przenosić coś, przewozić kogoś lub coś nielegalnie, najczęściej przez granicę; przemycać’ [Dor.] – pReRfarcovać | tak śe mu1iWo f laśe vozny

| zak ktoś se prubovoW pRedostać pRez grańice; przetrawić : trawić ‘ts.’ – nazadem śe | potem _oWondek pRetra1iW i znuv zestem gWodny | mo_no zeź daCiz; przetrząsnąć : trząsnąć ‘ts.’ – URa pReURMsnoć śano; pReURMsnoW fRysAe Wa,y | _eby to odnaleś; przewiać : wiać ‘ts.’ – s tyHi brudami | s tyHi plevaHi URa byWo zbo_e pRe1ać. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przebelejaczyć : belejaczyć ‘robić bele jak’9 – pRebelezalyW fRysko | co

9 belejaczyć – Wun to WuHi co tag ino belezaly.

HaW; przeciec : ciec ‘ts.’ – voda pRes to mo_e pRećec; przekwitnąć : kwitnąć ‘ts.’ – latoź zu_ rośCiny zuR pRekwitneWy; przełamać się : łamać się ‘ts.’ – Polska byWa sto pińviśond lad v ńevoCi | teR śe vyzvoCiWa | a ly 1ara śe ńe mo_e pReWamać | pRećeR Aedyź ‚iblza to @isaWa | _e nastom@i zHana | beńve zedno oflarńa | pa@eR pReće_ zu_ fRysAe 1ary Wuznaze; przemoknąć : moknąć ‘ts.’ – pRemug do su,ez ńitAi; przeprawować się : prawować się ‘ts.’ – zedyn dru)igo ńe zes sprava i pRepravuzom śe | zale_y kto vygra | kumu sont pRyzna pRepravuze | naz byWo dvu. braći | my śe pravovaCi o mazontek | sońviCi my śe; przesunąć

W kolejnej omawianej grupie derywatów informujących o ‘zajęciu się jakimś obiektem od początku do końca’ możemy wydzielić szczegółowe kategorie. Są to: (a) ‘rozdzielenie czegoś na dwie części’. W tym przypadku również wyróżniamy te pochodne od czasowni- ków przechodnich: przeciąć : ciąć ‘ts.’ – materzaW tu URa pRećońć; przedziabnąć : dziabnąć ‘ts.’ – pRevabńiz to na puW; przedzielić : dzielić ‘ts.’ – pReveCiWa HeRkańe | puW dla zednyz puW dla dru)iz curAi; przegrodzić : grodzić ‘ts.’ – pRe@e_yv mo_no teR lymś poHeRleńe

| mo_no teR po1eveć pRegrović; przekrychnąć : krychnąć ‘rozdrobnić, przeciąć’ [SGP,

t. 2, s. 489] – pRekry,nońv źemńaAi na puW; przepierzyć : pieprzyć ‘ts.’ – pRe@e_yv mo_no teR lymś poHeRleńe | mo_no teR po1eveć pRegrović; przepiłować : piłować ‘ts.’ – zeRle muśi pRe@iWovać te kavaWAi drevna na puW; przerwać : rwać ‘ts.’ – pRervać pa@er na puW; przerżnąć : rżnąć ‘ts.’ – zu_ ide | maWo Hi zostaWo | tylko to pRer_ne zeRle; _eby coś pRer_nońv albo namalować to nazpRut pRyWo_e Cińe i do@ero smaruze| pRud Cińuze taAi pasek so‚e; przesznitować (prześnitować) : sznitować (śnitować) ‘przecinać’ [SL, t. 29,

s. 131] – pReśnitovać to znaly pRer_nońć @ur na puW; przeżąć : żąć ‘ts.’ – pRe_ńiz na puW oraz pochodne od czasowników nieprzechodnich: przekrawać : krawać ‘ts.’ – pRekrava śe na puW; (b) ‘stracić, zmarnować co wskutek niewłaściwego postępowania: pochodne od czasowników przechodnich – przechlać : chlać ‘ts.’ – co zaroˆi to pRe,lo; przejeść : jeść ‘ts.’ – tyle nasta1aCi | _e ńe mogCi my tego pReześ; przepić : pić ‘ts.’ – po co zaroˆić

| by potem pRe@ić; HoW mazonteg i go straćiW | pRe@iW abo poRed na vady; przetracić : tracić ‘ts.’ – pRegroW fRysAe @eńonre pRetraćiW; pochodne od czasowników nieprzechod- nich – przegrać : grać ‘ts.’ – pRegroW fRysAe @eńonre pRetraćiW.

Zanotowano także grupę derywatów, która informuje o ‘wykonaniu czynności z mniej- szą intensywnością czy dokładnością’. Pochodne od czasowników przechodnich: prze- chechłać : chechłać ‘przeprać, płukać, prać bele jak, trzeć, moczyć’ [SGP, t. 1, s. 177] – vystarly ino pRe,e,Wać tro,e; przemyć : myć ‘ts.’ – Ryby som lekko brudne | UReba ze pRemyć; przepalić : palić ‘ts.’ – f @ecu URa naz@erf pRepaCić; przepłukać : płukać ‘ts.’ – ńebrudne zez vystarly pRepWukać; przeprać : prać ‘ts.’ – pRe@ore | _eby byWo lyśćezRe; przesiec : siec ‘ts.’ – tam zes trava tako 1elga,na | URa pReśec tylko śće_elke i beve mo_na pRezś; przetrzeć : trzeć ‘ts.’ – mu,y zabruviWy Wokno | veź no Rmatke zi ze pReURyz. Po- chodne od czasowników nieprzechodnich: przekąsić : kąsić ‘ts.’ – ńir ńe Rykuz | ino co pRekonRe i ide; przeschnąć : schnąć ‘ts.’ – zag zuR śano pRes,ńe | to zagraˆa śe f kupAi; taAe doźv du_e bryWy śe nazpRud ro‚iWo i potem śe krazaWo |tam na ośem ly Reś | i potem

popRevracaWo śe | pRes,Wy | to śe WukWadaWo f taAe kopy i dalez s,Wo; przestygnąć : stygnąć ‘ts.’ – polekoz aR pRestygńe | bo śe popa_yR.

W części czasowników prefiks prze- wskazuje na ‘przemienienie, przeniesienie z jednego (tzn. z jednej jakości, stanu, miejsca itp.) w drugie, na trwałą zmianę’. Pochod- ne od czasowników przechodnich: przefarbować : farbować ‘ts.’ – vWosy ko‚ita se s larnego na rudy pRefarbovaWa | bo rudy zez modny; przeflancować : flancować ‘sadzić, rozsadzać flancę’ [Dor.] – kwaty _una tam flancuze zafRe| a lasaHi te_ muśi pReflancovav

rośCiny; przegotować : gotować ‘ts.’ – i mu1i | _e mo zaro‚one belke cukru i _eby to na vutke pRegotovać | a Wun ńe 1i zak; przehandlować : handlować ‘ts.’ – ku@iW końa zi zaroz go vźoW pRe,andlovoW; przekantować : kantować ‘ts.’ – fRysko mo_na pRekanto-

vać | tevo z zednygo boku | zak ,ory le_y na zednym boku | to go pRekantovav na dru)i; pRekantovać kavaWAi torfu | _eby s,Wy; przekopać : kopać ‘ts.’ – kwaty mo_no pRekopav z zednygo Hezsca na dru)e | i ogrudeg mo_no pRekopać; przelać : lać ‘ts.’ – muRe pRelav vode z zednez belAi do dru)ez; przemalować : malować ‘ts.’ – pRemalovaWa se vWosy |

ale ziz to pasuze; przemurować : murować ‘ts.’ – tu byWo Wokno | ale Wun ze pRemurovoW na drugom śćane; przenicować : nicować ‘ts.’ – pReńicovać to znaly pRevrućiv na dru- g=m str=ne no na pRykWat kurtke; przepakować : pakować ‘ts.’ – pRepakovav z zednygo pudeWka do dru)igo; przepisać : pisać ‘ts.’ – to podańe zez źle na@isane | UReba go pRe@ isav na dru)i pa@ir; pRe@isaWem na syna mazontek; przerzucić : rzucić ‘ts.’ – vyK)el URa zeRle pRe_ućiv z voza do Ropy; przesadzić : sadzić ‘ts.’ – pResaviv mo_na kwaty; pResare

tam tego kwatka na 1idoku | beńve Wadńez vyglondoW; ,lep te_ mo_na pResavić | _eby śe ruvno Wu@ik | bo ńeruvno śe tWo WupaCiWo f @ecu | to pResaviCi s tyz struny fkWadaCi na te i odrutńe; przesypać : sypać ‘ts.’ – voreg vuravy | to URa źarno do dru)igo pResypać; na dno URa poWo_yv ovoce | potem ze cukrem pResypav i nastempna varstfa; przetłumaczyć

: tłumaczyć ‘ts.’ – no pRetWumalyć | _e to zes tag a tak; przetopić : topić ‘ts.’ – pReto@ iWam sWońine na smalec. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przebudzić się : budzić się ‘ts.’ – zak lWo1ek ś@i | to śe mo_e pRebuvić; przedostać się : dostać się ‘ts.’ – tak śe mu1iWo f laśe vozny | zak ktoś se prubovoW pRedostać pRez grańice; przedzierzgnąć : dzierzgnąć – Wubrańe na drugom strune mo_no pReve_gnońć; przedźgnąć : dźgnąć ‘ts.’ – pRevgńiz o tutez; przefrunąć : frunąć ‘ts.’ – pRefrunońv z Hezsca na Hezsce; przegarnąć : garnąć ‘porywać, unosić; zagarnąć; pociągnąć’ [SGP, t. 5, s. 56] – zbo_e s kupAi na kupke zag zez 1ilgne | to URa pRegarnońć | _eby dos,Wo; lasaHi ko‚ite pRygarne; przejąć : jąć ‘dzierżyć, brać’ [SE, s. 202] – teraz zuR stary zestem tam ino ot lasu do lasu oryvam | syn caWom gospodarke pRezon; przełazić : łazić ‘ts.’ – voda gWemboka | to ćęRko śe pRez ńom pReWaźi.

Formant prze- oznacza poza tym ‘przejście jakiejś granicy lub przeniknięcie do wnętrza czegoś; przejście to może mieć charakter fizyczny lub psychiczny’. Pochodne od cza- sowników przechodnich: przebić : bić ‘ts.’ – naparsteg zes po to | _eby ńe pReˆiv igWom palca; na ruvnez drore ze,aW ńe zdM_yW nakreńćić zi so‚e AerovńiAim skure zdar i tera na kolano kuśtyka | na Rleńśće ńic so‚e ńe pRe‚iW | bo teR śe v b_u. Wude_yW; przecedzić : cedzić ‘ts.’ – mleko ide pRecević; przedmuchać : dmuchać ‘ts.’ – rura se zap,a | to zom moge pRedmu,ać; przedziurawić : dziurawić ‘ts.’ – pRevura1ić to na vylot; przefiltrować

: filtrować ‘ts.’ – 1ino śćoKgam z bańaka | to pRewiltruze pRez gaze; przegryźć : gryźć ‘ts.’

– pRegryze so‚e co ńeco pRed o‚adem; pRegrys Rnureg zi śe WuvolńiW; przemówić : mówić ‘ts.’ – tak śe pRestraRyW | _e ńe muk sWova pRemu1ić; przepchnąć : pchnąć ‘ts.’ – pRep,ńiz te rure | bo śe zlev zatyko; przesiać : siać ‘ts.’ – zbo_e mo_na pReśać; przestraszyć : straszyć ‘ts.’ – ale nos pRestraRyW; pRylaziW śe za v1aHi | ,ćoW go pRestraRyć. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przeczuć : czuć ‘ts.’ – pReluWam to | 1evaWam | _e coź zWego śe stańe; przejść : iść ‘ts.’ – ale Wuna byWa v ze,ovy. | go nama1aWa | Kaźik pRezv mu1i | bo zez 1incyz pravdy u naz zag u će‚e; zak kave vy@ize | to Hi bul gWovy pRezve; przelecieć : lecieć ‘ts.’ – f kroKga my graCi taAego | vyśCi na droge | to byWa taka _1irufka taka tylko | to zak pRyRWo to kavoW gaWęźi taAego drevna okroKgWego i puRlaCi to śe zeRWo ty. većakuv | i kto kogo dalez WugnoW | śe puRlaWo tego kroKga | zag ńe zaURymaCi | to on pRelećoW dalez | to lWo1ek śe posunoW i znovu śe suvaWo; przetargować : targować ‘ts.’ – kuń taAi sWaby byW | to go pRetargovoW.

Przykłady derywatów, które informują o ‘czynności dotyczącej przyszłości’. Pochod- ne od czasowników przechodnich: przepowiedzieć : powiedzieć ‘ts.’ – podobno WuHi pRyRWoś pRepo1eveć; przewidzieć : widzieć ‘ts.’ – mu1om | _e pRyRWoź WuHe pRe1iveć.

Czasowniki z omawianym prefiksem oznaczają też: ‘pójście z jakąś akcją zbyt daleko, przesadzenie w czym’. Pochodne od czasowników przechodnich: przeforsować : forso- wać ‘ts.’ – nośiWem ćę_ary i pReforsovaWem reKke; przegrzać się : grzać się ‘ts.’ – śilńik śe pReg_oW; przeholować10 : holować ‘ts.’ – tro,e floraz _eś pRe,olovoW s tom go_aW- kom; przekarmić : karmić ‘ts.’ – UReba Wuva_ać | _eby kruv ńe pRekarHić; przekupić : kupić ‘ts.’ – zag dvu. zes ,entny. na zednom _et i zedyn po kryzomu daze 1eKcyz | to go

tak pRekupuze; przeładować : ładować ‘ts.’ – na vuz mo_na vWadovać tone | a Wun,ce

Wadovav 1eKcez | no to mo_e pReWadovav vus; przemęczyć się : męczyć się ‘ts.’ – lataW | lataW aR śe pRemenlyW; przepaskudzić : paskudzić ‘ts.’ – _ućiW | pRepaskuviW to fRysko; przepłacić : płacić ‘ts.’ – pRepWaćiWeś | to ńe koRtuze tyle; zo bym tyle za to ńe doW | pRe-

pWaćiWeś; przepowiedzieć : powiedzieć ‘powtórzyć’ – zak se pRepo1i to WuHi; przepuścić

: puścić ‘ts.’ – pRepuśćiW mazonteg | rostrvońiW; przesłodzić : słodzić ‘ts.’ – ńe lu‚e | zak so‚e pResWore ,erbate; przesolić : solić ‘ts.’ – ko‚ita ńeroz zupe pResoCi; prześpiewać

: śpiewać ‘ts.’ – na vesylu zeden dru)igo prubuze pReś@evać | ktury gWośńez; przetrącić

: trącić ‘ts.’ – psa rombnoW Aizim i mu kark pRetrońćiW; przeważyć : ważyć ‘ts.’ – świń- aka mam na spRedać | muRe go pReva_yć; ,ćoWeś @ińć Ailo | mo_ 1encyz | pReva_yWem ći tro,e. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przebańczyć : bańczyć ‘bańczyć łeb komuś = męczyć’ [SGP, t. 1, s. 47] – pRebańlyć to tyle | co rostrfońić las; przebrać : brać ‘nadwyrężyć’ – mam bandaR | bo reKke soˆe pRebraWam; przeburszować : burszo- wać11 ‘wieść życie wesołe, hulaszcze’ [Dor.] – @iW | @iW zi pRebursovoW fRysko | co HoW; przecudować : cudować ‘ts.’ – @izalyna tako fRysko pRe,la | pRecuduze; przegibnąć się : gibnąć się ‘przechylać, przeginać się’ [Dor.] – ,ćoW bes pWot pReskolyv | zi śe pRe)ibnoW; przegotować się : gotować się ‘ts.’ – źemńaAi za HeKAe | pRegotovaWy śe; przekaszleć : kaszleć ‘ts.’ – pRekaRloW caWom noc | tak go menly | ńe mo_e pRestać kaRleć; przekląć : kląć ‘ts.’ – straRńe go pReklon; przemarznąć : marznąć ‘ts.’ – staW na dvo_u | źimno byWo

10 W przypadku tego czasownika mamy do czynienia z użyciem metaforycznym, nastąpiła utrata związku seman- tycznego między wyrazem podstawowym i pochodnym.

11 Burszować : bursz ‘student uniwersytetu niemieckiego’ [Dor] – burRovvW caWe _yće | ino @iW i śe ba1iW.

i pRemarznoW; przemoknąć : moknąć ‘ts.’ – ale pRemokWam; przemrozić się : mrozić się ‘ts.’ – ńe luW roKk | tak śe pRemroźiW; przepaść : paść ‘ts.’ – bydWo mo_no pRepaś; fRysko pRepadWo; albo tera ostatńo tam | gve śe o_eńiW vnuk | to teźv _yW | tyle _e tylko zednom rente vźoW i umar | te @eńonre | co zWo_yW na rente | pRepadWy; przepatrzyć się

: patrzyć się ‘ts.’ – coź zaWva_yW i opo1ado | _e to tag i tag vyglondaWo | a dru)i pado ńe to tag vyglondaWo | a to śe pRepaURyWem; przepróżnować : próżnować ‘ts.’ – pReśevoW caWe popoWudńe | nir ńe zro‚iW | pRepru_novoW; przerdzewić : rdzewić ‘ts.’ – garneg zes

tro,e Wo‚ity | to mo_e pRerre1ić; przeszczekać : szczekać ‘ts.’ – ńi mogWam oka zmru_yć

| bo naR @es somśadovego ,ćoW pReRlekać; przeturmanić : turmanić ‘niszczyć, marno- trawić’ [SGP, t. 5, s. 442] – pReturmańiWem; przeziębić się : ziębić się ‘ts.’ – Wuva_ez | bo śe pReźem‚iR.

Derywaty z analizowanym formantem mówią także o ‘przewyższeniu, prześcignięciu kogo, czego w czym’. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przebarować się :

barować się ‘ts.’ – tak śe prubovaCi pRebarovać | ktury śilńezRy; przemóc : móc ‘ts.’ – Wuna

muśi pRemuc te ,orobe; przerosnąć : rosnąć ‘ts.’ – Wozca zu_ davno pRerus; prześcignąć

: ścignąć ‘ts.’ – kola_e | zag zadom | to zeden dru)ego ,ce pReśćignońć; prześladować : śladować12 ‘śledzić, szukać’ [SGP, t. 5, s. 343] – zemu śe vydaze | _e ktoź go pReśladuze. Grupa czasowników ma znaczenie ‘przestać’, ‘przeszkodzić’. Pochodne są one od czasowników nieprzechodnich: przestać : stać ‘ts.’ – no ńe ćotka | veś pRestań @epRyć; pRestań | bo glyńvi_ i z_yńviR sama ńe 1eR co; f końcu pRestaCi ,aWasovav i ući,Wo; koWale i koWale zu_ by pRestoW | lWo1ek sWu,o zednego; floraz ńe podlevaWam | bo zuR kro@iWo | pokro@iWo i pRestaWo; pRestoW puW dńa| ńir ńe zro‚iW; muśoWem pRelekać | zag deR pRe- stańe padać; przeszkodzić : szkodzić ‘ts.’ – a coź mu tam pReRkoviWo i ńe muk pRyze,ać. Część czasowników z prefiksem prze- zleksykalizowała się. Doszło do „przekształcenia się wyrazistej pod względem słowotwórczym formacji w jednolity znak wyrazowy – odpowiednik desygnatu. Wskutek leksykalizacji znaczenie wyrazu nie tłumaczy się, nie motywuje się jego dwuczłonową budową słowotwórczą, tj. wzajemnym stosunkiem pnia i formantu. Leksykalizacja polega więc na zanikaniu wyrazistości dwuczłonowej budowy słowotwórczej wyrazu”13. Pochodne od czasowników przechodnich: przewlec : wlec ‘ts.’ – muRe pRevler Wubrańe i lyste zaWo_yć; przewrócić : wrócić ‘ts.’ – zak Aedyź byWy taAe ku,ńe zak ta tutaz | placeg WugńetCi | zroˆiCi okroKgWy i poWo_yCi na bla,e pot@ekCi po zednez strońe | na drugom pRevrućiCi i to zedCi; przeznaczyć : znaczyć ‘ts.’ – pReznalyW mu tam metr zbo_a. Pochodne od czasowników nieprzechodnich: przeboleć : boleć ‘ts.’

– zak ktoź Wum_e | to musovo pReboCić | bo zu_ go ńe vrući śe; przecnąć się : cnąć się ‘obudzić się’ – pRecneWam śe v nocy; przegapić : gapić ‘ts.’ – ,olera HaWem to Wobez_ev i pRega@iWem govine; przełknąć : łknąć ‘częstotliwe łykać, „łzy a łykanie” [SE, s. 310;

SEBań., s. 99] – ńi mogWem ze zWośći ńic pReWknońć; przepadać : padać ‘ts.’ – Wun za

sWodylaHi tak pRepado; przerazić : razić ‘ts.’ – straRne _ely Wopo1adoW | a_e go pReraźiW; przewrócić się : wrócić się ‘ts.’ – zak śe potkńe to śe pRevrući; vus pRevrućiW śe razem z naHi; un le_oW | a tyś śe pRevrućiW | @ez myśloW | _e go ,ce_ dusić.

12 Śladować : ślad ‘ts.’ – idom śladuzom | Rukazom zWoveza; śladovać Rukać po ślada. zWoveza.

13 Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, Gramatyka historyczna…, dz. cyt., s. 184–185.

Wśród czasowników zleksykalizowanych są takie, które pochodzą od podstaw związa- nych. Sytuacja taka ma miejsce, gdy dla derywatu nie można wskazać podstawy, kiedy wiąże się on z całą grupą leksemów współrzędnych. Podstawa słowotwórcza związana występuje w wyrazach, między którymi istnieje stosunek motywacji wzajemnej, np. od-wyknąć – przy-wyknąć14. Zanotowano następujące przykłady: przeblec : -blec – pRebler Wubrańe na nove; przecknąć się : -cknąć się – v nocy nagle pReckonoWem śe; przeglądnąć się : -glądnąć się – tylko pReglondne śe v lusURe zi mo_emy ziś; przeimać się : -imać się [SEBań., t. 2,

s. 846] – pRezma śe tom ,orobom; przeinaczyć : -inaczyć [SEBań., t. 1, s. 545] – po1eveCi tag | a Wun pReinalyW | ano pResWyRoWem śe; przejrzeć : -jrzeć – pReće metryki som | kśonc po1ińen pRez_eć te metryki i po1eveć | a,a ta para to do ńi. vysWać @isemka | _e beńve mRa

za tyle lat z1Msku maW_eńsAego; pRez_aWem zuR te pa@ery; przekonać : -konać [SEbań.,

t. 2, s. 853; t. 1, s. 775] – f końcu go pRekonaWy | ale fleśńez tak kśinru naWubCi_aCi | ile tylk vlazWo; przełożyć : -łożyć [SE, s. 313] – zo tylko pReWo_yWam z zednygo Hizsca v dru) e; pReWo_yW na drugom strone i te pecyKAi vy,oviWy; przesiedlić : -siedlić – pReśedCiCi luvi z zednez fśi do dru)ez; przestawić : -stawić – pResta1e to na tomtom strone i beńve

dob_e; przestąpić : -stąpić ‘ts.’ – Wun ńe ma prava pRestum@ić progu; przewiesić : -wie-

sić – vyńiś pośćel i pRe1eź bes pWot | ńe, śe pRe1eURy.

Celem artykułu było wskazanie na funkcje semantyczne, jakie w gwarze Luboli pełni prefiks prze- (< *per-) oraz wydobycie tych elementów systemu słowotwórczego, które są dla niej charakterystyczne. Analizowany materiał pokazuje, że obecnie format prze- tworzy następujące kategorie słowotwórcze, które informują o: 1) ‘przebyciu jakiegoś odcinka przestrzennego, przemieszczeniu czegoś’ (np. przeciągnąć) lub 2) ‘przebyciu jakiegoś odcinka czasowego, wykonując jakąś czynność’ (np. przebajdurzyć), 3) ‘zajęciu się jakimś obiektem od początku do końca’ (np. przebadać), 4) ‘wykonaniu czynności z mniejszą intensywnością czy dokładnością’ (np. przemyć), 5) ‘przemienieniu, prze- niesieniu z jednego (tzn. z jednej jakości, stanu, miejsca itp.) w drugie, trwała zmiana’ (np. przefarbować), 6) ‘przejściu granicy lub przeniknięciu do wnętrza czegoś’ (np. prze- cedzić), 7) ‘czynności dotyczącej przyszłości’ (np. przepowiedzieć), 8) ‘pójściu z akcją zbyt daleko’ (np. przepaskudzić), 9) ‘przewyższeniu, prześcignięciu kogo, czego w czym’ (np. przerosnąć), 10) ‘przestaniu, przeszkodzeniu’ (np. przeszkodzić). Część wyrazów zleksykalizowała się (np. przegapić).

Wśród wypisanych form znajdują się wyrazy, w których występują specyficzne cechy

gwarowe. Są to przykłady, w których prefiks prze- występuje w miejscu ogólnopolskich formantów15: za-, np. przemorzyć ‘zamorzyć’ (SGP, t. 4, s. 381; Ind., t. 2, s. 151), prze- paskudzić ‘zapaskudzić’; s-, np. przekoślawić ‘skoślawić’ (Ind., t. 2, s. 148), przetracić ‘stracić’; wy-, np. przemłócić ‘wymłócić’; u-, np. przeszyć ‘uszyć’.

W mowie mieszkańców Luboli znajdują się również czasowniki z obcymi dla języka ogólnego podstawami słowotwórczymi, np.: przeburszować, przehakać, przekrychnąć,

14 Encyklopedia języka polskiego, (red.) S. Urbańczyk, M. Kucała, Wrocław 1999, s. 286.

15 O odmiennej prefiksacji czasowników w gwarze pisał W. Cyran w pracy Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Łódź 1977, s. 10. Potwierdzenie tej tendencji znajduje się także w artykule F. Pluty, Uwagi o języku

„Pamiętnika Opolskiego”, „Kwartalnik Opolski” 1967, s. 68–75, gdzie został wymieniony czasownik oranić

(og. poranić, zranić).

przekulać – formacje zapisane w Indeksie alfabetycznym wyrazów z kartoteki „Słownika gwar polskich” pod red. J. Reichana (t. 2, s. 139, 140, 146,149, 159), przechechłać (SGP,

t. 4, s. 363; Ind., t. 2, s. 141), przeturmanić (SGP, t. 2, s. 396; Ind., t. 2, s. 160), przega- blować i przegwarować (derywaty niezanotowane w innych źródłach).

Inne przykłady charakterystyczne dla gwary: przebajdurzyć, przebarować się, przegło- sić ‘przegłosować’, przenygusować, przekantować, przekłosować (Ind., t. 2, s. 135–152), przetargować (SGP, t. 4, s. 395; Ind., t. 2, s. 159), przepatrzyć się ‘przewidzieć się’ (SGP, t. 4, s. 384; Ind., t. 2, s. 153), przepierzyć się (derywat nienotowany w innych źródłach).

Bibliografia

Cyran W., Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Łódź 1977.

Encyklopedia języka polskiego, (red.) S. Urbańczyk, M. Kucała, Wrocław 1999. Grochowska A., Próba opisu łączliwości przedrostka prze- z tematami czasownikowymi,

„Polonica” 1979, t. V.

Grzegorczykowa R., Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Warszawa 1998. Grzegorczykowa R., Zarys słowotwórstwa polskiego, Warszawa 1979.

Klemensiewicz Z., Lehr-Spławiński T., Urbańczyk S., Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1981.

Klemensiewicz Z., Próba charakterystyki dwu naczelnych funkcji przedrostka w polskim czasowniku, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzenia PAU”, LII, Kraków 1951.

Krupianka A., Chwiejność normy językowej w zakresie użycia przedrostków czasownikowych we współczesnym języku polskim, „Studia Polonistyczne” 1981, t. 9.

Krupianka A., O tzw. dopełnieniowej funkcji przedrostków czasownikowych, „Poradnik Ję- zykowy”, nr 10/1969.

Krupianka A., Próba logiczno-syntaktycznej klasyfikacji polskich czasowników przedrost- kowych, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria 3, Językoznawstwo, Warszawa 1968.

Materiały do bibliografii słowotwórstwa języków słowiańskich, z. 1–3, 1958–1967, (red.)

W. Doroszewski, z. 4–5, 1973–1978, (red.) J. Puzynina, z. 6–8, 1983–1994, (red.) A. Grochow- ska.

Pluta F., Uwagi o języku „Pamiętnika Opolskiego”, „Kwartalnik Opolski” 1967.

Śmiech W., Derywacja prefiksalna czasowników polskich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Łódź 1986.

Wykaz skrótów

Dor – Słownik języka polskiego [dokument elektroniczny], t. 1–11, (red.) W. Doroszewski; PWN, Warszawa 1997; pierwodruk: 1958–1962, Wiedza Powszechna; 1963–1969, Państwo- we Wydawnictwo Naukowe. Przedruk elektroniczny: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. Elektroniczny przedruk przygotowała Redakcja Słowników Języka Polskiego PWN i firma Litterae; koordynator: J. S. Bień, red. prowadzący: Jadwiga Linde-Usiekniewicz, 1994.

Ind. – Indeks alfabetyczny wyrazów z kartoteki „Słownika gwar polskich”, t. 1–2, (red.) J. Rei- chan, Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego, Kraków 1999.

SE – A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1957.

SEBań – A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, PWN, Warszawa 2000. SGP – J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Akademia Umiejętności, Kraków 1929.

SL – K. Dejna, Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego, Roz- prawy Komisji Językowej ŁTN, t. 20–31, 1974–1985.

‘ts.’ – tak samo jak w Słowniku języka polskiego, t. 1–3, (red.) M. Szymczak, Warszawa 1994.

Abstract

The functions of the verbal prefix prze- in the dialect of Lubola near Sieradz

This paper presents a derivative-sementic analysis of prefixial verb formations using the prefix

prze- that occur in the dialect of Lubola village near Sieradz.

Verbs with the u- prefix in the Lubola dialect create categories that denote the following: 1) ‘covering a distance in space, moving something from one place to another’ (e.g. przeciągnąć), or 2) ‘covering a distance in time while performing an action’ (e.g. przebajdurzyć), 3) ‘examining an object in detail’ (e.g. przebadać),

4) ‘performing an action with less-than-necessary intensity or thoroughness’ (e.g. przemyć), 5) ‘transforming, moving from one into another, constant change’ (e.g. przefarbować), 6) ‘crossing a border or permeating into something’ (e.g. przecedzić), 7) ‘performing an action in reference to future’ (e.g. przepowiedzieć), 8) ‘going too far in doing something’ (e.g. przepaskudzić), 9) ‘superseding someone or something in doing something’ (np. przerosnąć), 10) ‘ceasing, interrupting’ (np. przeszkodzić). A portion of the words has been subjected to lexicalization (e.g. przegapić).

Among the collected examples there are also some characteristic of the dialect: some formative suffixes in the dialect replace standard Polish formative suffixes za-, e.g. przepaskudzić ‘zapaskudzić’; s-, e.g. przetracić ‘starcić’; wy-, e.g. przemłócić ‘wymłócić’; u-, e.g. przeszyć ‘uszyć’.

The recorded verbs also include roots other than those included in standars Polish, such as przeburszować.

Keywords: dialect, verb formation in dialect, functions of the prze- prefix in dialect