https://doi.org/10.25312/j.8114
Krystyna Ratajczyk https://orcid.org/0000-0001-8519-709X Uniwersytet Łódzki
e-mail: krystyna.ratajczyk@uni.lodz.pl
Artykuł poświęcony jest rosyjskim żartom internetowym o tematyce pandemicznej. Celem pracy jest klasyfikacja funkcjonalna dowcipów oraz analiza zawartego w nich humoru językowego. Klasyfikacja funkcjonalna uwzględnia trzy kryteria: kryterium tematyczne, kryterium stereotypu i kryterium genetyczne. Analiza humoru językowego wyjawia polisemię wyrazów oraz innowacje leksykalne i frazeologiczne jako główne zjawiska językowe, na których humor ten się opiera.
Słowa kluczowe: humor, dowcip, pandemia, koronawirus, język rosyjski
Pandemia koronawirusa, która z Chin (Wuhan) przedostała się do Europy w lutym 2020 roku (Włochy)1, zabrała życie ponad sześciu milionów osób2. Świat się zatrzymał. Pandemia dotknęła wszystkich dziedzin życia: gospodarki, turystyki, kultury, edukacji, sportu, ochrony zdrowia i innych. Widoczny stał się destrukcyjny wpływ pandemii na zdrowie psychiczne. Przyniosła ona skutek w postaci negatywnych emocji – strachu, złości, frustracji, niepewności, stresu. Nierzadką konsekwencją były przypadki depresji. Takie
1 Według Wikipedii pandemia COVID-19 „rozpoczęła się jako epidemia 17 listopada 2019 w mieście Wuhan, w prowincji Hubei, w środkowych Chinach, a 11 marca 2020 została uznana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za pandemię” (Pandemia COVID-19, 2024).
2 Stan na 25 maja 2022 roku (Pandemia COVID-19, 2024).
nagromadzenie zła, negatywnych myśli i emocji potrzebuje w końcu „rozładowania”, odreagowania. Jednym ze sposobów uwolnienia od cierpienia, odreagowania napięcia i negatywnych emocji – swoistym katharsis – jest humor.
W związku z ogłaszaniem kolejnych lockdownów duża część ludzi przeniosła się do sieci, gdzie niektórzy z nich dzielili się swymi talentami i poczuciem humoru, by przetrwać izolację społeczną i pomóc w tym procesie innym. Od początku pan- demii internet został zalany mnóstwem żartów, dowcipów, a w szczególności me- mów i filmików zabawnie komentujących to, co dzieje się tu i teraz (Głażewska, Karwatowska, 2023: 7).
Żarty internetowe o tematyce pandemicznej są przedmiotem badania w niniejszym artykule. Celem dociekań jest klasyfikacja funkcjonalna rosyjskich dowcipów, spełniająca optymalnie zamysł ich charakterystyki, jak również analiza zawartego w nich humoru językowego. Badanie obejmuje humor językowy i sytuacyjny. Choć powstały liczne opra- cowania zarówno w polskiej, jak i rosyjskiej lingwistyce na temat koronawirusa, w tym również żartów, to jednak nie odnotowano dotychczas pracy klasyfikującej, porządkują- cej, charakteryzującej rosyjskie dowcipy internetowe o tematyce koronawirusowej. Tym samym niniejszy szkic jest próbą uzupełnienia tej luki.
Na temat zjawiska humoru powstało wiele opracowań w polskiej i światowej literaturze przedmiotu. Natomiast rozważania nad tym zjawiskiem sięgają czasów starożytnych i łączą się z wybitnymi filozofami: Platonem, Arystotelesem, Epiktetem i stoikami. Humorem zaj- mowali się też ojcowie Kościoła, tacy jak Ambroży z Mediolanu czy Hieronim ze Strydonu. Pojęcie humoru było analizowane również przez innych wybitnych myślicieli, między innymi: Kartezjusza, Pascala, Hobbesa, Kanta, Hegla, Hazlitta, Schopenhauera, Kierkegaarda, Freuda, Bergsona i Koestlera. „Z ich pism wyłoniło się konkretne, powracające, teoretyczne podejście do humoru” (Carroll, 2018: 18).
Czym jest humor? Na temat etymologii tego słowa czytamy:
[…] w starożytnej fizjologii mianem humorów określano cztery płyny ciała (krew, flegmę, żółć żółtą i czarną). Ponieważ uważano, że wzajemne proporcje tych pły- nów determinują nasz temperament, humor zaczął się kojarzyć z nastrojem – je- żeli ktoś był w dobrym humorze, oznaczało to, iż wszystkie płyny występowały u niego w równowadze. Wreszcie słowo to nabrało skojarzeń przede wszystkim z pozytywnym usposobieniem – rozbawieniem, i tak pozostało do dziś (Hurley, Dennett, Adams, 2016: 51).
W związku z powyższym znaczenie terminu można sprowadzić do stwierdzenia, że humor jest „ogólną nazwą wszystkich zjawisk budzących rozbawienie”3 (Carroll,
3 Powyższa konstatacja amerykańskiego filozofa zdaje się potwierdzać tezę D. Brzozowskiej (2000: 13), że humor uważa się za kategorię nadrzędną zjawisk wywołujących śmiech w języku angielskim. W języku polskim zdaniem badaczki takim terminem jest komizm.
2018: 16). W tym stwierdzeniu zawiera się bardziej szczegółowe, leksykograficzne ujęcie wspomnianego zjawiska4, a mianowicie „zdolność dostrzegania zabawnych stron życia”, „chwilowy stan usposobienia, zwłaszcza pogodny nastrój”, „przedstawienie czegoś w zabawny sposób; zabawne, komiczne sceny, sytuacje, dialogi itp.” (Dubisz, 2006: 1168). Rozbawienie jest stanem emocjonalnym, właściwym tylko człowiekowi5. W jego trakcie człowiek doświadcza przyjemności i beztroski. Zewnętrznym wyrazem rozbawienia jest śmiech.
Jak zauważają autorzy Filozofii dowcipu:
[…] opinia, że humor uzdrawia, nie jest nowa, na co wskazuje porzekadło „śmiech to zdrowie”. […] Lekarze poważnie traktujący tę maksymę pojawili się jednak sto- sunkowo niedawno. W 1971 roku dr Patch Adams wraz z grupą przyjaciół założył Gesundheit! Institute, w którym leczy się pacjentów poprzez wyrabianie w nich pozytywnego nastawienia do świata. Terapia polega na podawaniu pacjentom hu- morystycznych treści. Instytut ten funkcjonuje do dziś6 (Hurley, Dennett, Adams, 2016: 476).
Terapeutyczna funkcja humoru przejawia się zwłaszcza w sytuacji trudnej, katastroficz- nej, jaką jest na przykład pandemia. Pomaga on wtedy przywrócić równowagę psychiczną. Wprowadza poczucie wspólnoty osób uczestniczących w nim jako nadawcy lub odbiorcy. Ponadto „przynosi ulgę, relaksuje, odpręża i w ten sposób staje się rodzajem oręża w walce z nierównym przeciwnikiem”7 (Głażewska, Karwatowska, 2023: 19).
Podobnie śmiech, jako „pochodna” humoru, dostarcza samych pozytywnych bodźców. Rapior (2017: 3–4) wymienia osiem przyczyn, dla których warto się śmiać. Należą do nich: dotlenienie organizmu, zwiększenie odporności, rozładowanie stresu, poprawienie nastroju, dodanie energii, upiększenie, uaktywnienie mięśni i wreszcie wzbudzanie sym- patii śmiechem. Ważną wśród wymienionych przyczyn jest ta, odnosząca się do sytuacji stresowych. Stres bowiem, zwłaszcza w obecnych czasach, dotyka prawie każdego. Dlatego warto umieć sobie z nim radzić. Sposobem na rozładowanie stresu i zmienienie widzenia sytuacji stresowej jest właśnie śmiech – reakcja na humor. Jak przekonuje S. Ra- pior (2017: 5), śmiech wykorzystujemy nieraz „jako lekarstwo – dlatego w dramatycznych sytuacjach może nas czasem ogarniać nieprzeparta ochota do wybuchnięcia «głupim
4 Zob. na przykład różne definicje humoru zebrane ze słowników języka polskiego przez A. Rębkowską (2016: 158) w kontekście próby rozgraniczenia interferujących pojęć humoru i komizmu.
5 Aczkolwiek, jak twierdzi N. Carroll (2018: 17), z obserwacji pewnych naukowców wynika, że „niektóre szympansy nauczone języka migowego bawiły się w kalambury i czerpały z tego radość”.
6 Autorzy wspomnianej monografii nie stwierdzają jednoznacznie uzdrawiających właściwości humoru i śmie- chu, które ich zdaniem nadal pozostają przedmiotem kontrowersji i licznych spekulacji (Hurley, Dennett, Adams, 2016: 477). Ostrożnie jednak zauważają, że „humor rzeczywiście może odgrywać pewną rolę w przełamywaniu cyklu depresji” (Hurley, Dennett, Adams, 2016: 480).
7 Jak utrzymują Głażewska i Karwatowska (2023: 19), „humor nie służy wyłącznie celom rozrywkowym. Może dostarczać «wyższych wartości» […], niosąc w przesłaniu nawet wartości moralne”.
śmiechem». Dla przykładu dramatyczne wydarzenia wywołują falę żartów w interne- cie”. Potwierdza powyższe M. Mielcarek (2021: 124), utrzymując, że „wypowiadanie się w sposób humorystyczny o tragicznych wydarzeniach jest znaną formą samoobrony przed paniką i depresją”.
Dramatycznym wydarzeniem było niewątpliwie to, z czym cały świat walczył przez ostanie trzy lata8, czyli pandemia koronawirusa. Żarty pandemiczne były dostępnym, nowoczesnym sposobem oswojenia lęku, aby „poradzić sobie z realnym i mentalnym za- grożeniem” (Głażewska, Karwatowska, 2023: 7). Były one lekarstwem na stres wywołany pandemią i jednocześnie reakcją obronną na to, co się wokół działo. Były one już obecne w internecie na początku pandemii9, bowiem z pomocą humoru, śmiechu łatwiej poradzić sobie z wszelkimi trudnościami. Tak więc śmiejmy się i bądźmy zdrowi!
W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa typy humoru: humor językowy (słowny) i humor pozajęzykowy (rzeczowy, referencjalny10) (Wowro, 2017: 58), który nazywa się także sytuacyjnym11. Jak przekonuje R. Lew (2000: 2), „rozróżnienie to ma długą historię, sięgającą De oratore Cycerona […], gdzie wyróżnia się humor de dicto (w mowie) i de re (w rzeczach)”. Humor językowy zawiera się w językowym sposobie opisu sytuacji, w któ- rym dowcip zależy od określonych struktur leksykalno-gramatycznych, w tym innowacji leksykalnych, frazeologicznych, czyli tak zwanych odchyleń od normy. Jak zauważa
I. Wowro (2017: 58), „w wypadku humoru językowego z reguły następuje przerwanie linearnego ciągu przez element zwany dysjunktorem12 […]”. Według badaczki „humor językowy oparty jest poza tym najczęściej na wieloznaczności, która może przybierać formę wieloznaczności leksykalnej, fonologicznej lub syntaktycznej” (Wowro, 2017: 59, zob. też Brzozowska13, 2000: 55). W humorze sytuacyjnym śmieszna jest sama sytuacja.
Dowcipy internetowe wywołane dramatycznymi wydarzeniami są zdaniem S. Rapiora (2017: 5) często „niskiego lotu, ponieważ nie tyle mają rozśmieszać, co odreagowywać napięcia”. Trudno nie przyznać racji cytowanemu autorowi, przywoławszy niektóre z nich,
8 Choć formalnie pandemia zakończyła się, to według WHO „COVID-19 stanowi obecnie utrwalony i wciąż aktualny problem zdrowotny” (Pandemia COVID-19, 2024).
9 Zarówno w Polsce, jak i w Rosji żarty, memy na temat koronawirusa pojawiły się, jeszcze zanim wirus dotarł do Europy.
10 Także referencyjny (Brzozowska, 2000: 53).
11 Taki podział „podtrzymują i propagują współcześni humorolodzy” (Brzozowska, 2000: 53).
12 Dysjunktor to „element sprawiający, że konieczne jest przejście ze znaczenia poważnego do humorystyczne- go” (Brzozowska, 2000: 28).
13 Badaczka za jedyne kryterium odróżnienia dowcipów językowych od referencyjnych uważa relewancję struktury powierzchniowej tekstu. Za dowcipy językowe uważa takie, „w których wykonano operację na po- wierzchni tekstu” (Brzozowska, 2000: 55).
na przykład: – А у вас в семье в магазин тоже ходит тот, кого не жалко?; – Надо четче формулировать свои желания. Вот принц Чарльз всю жизнь хотел корону и дождался, но не ту…; – Еще одна неделя карантина и маска будет мне мала (Нет панике и грусти: лучшие шутки и анекдоты про коронавирус, b.r.); По-моему это огромная глупость «работа на дому». Моя семья этому не рада. Иннокентий, 41 год, патологоанатом; Первый человек погиб в России от коронавируса! В гараже на него упал 200-кг стеллаж с гречихой, макаронами и тушенкой!; – Выздоровевшие от ковида болеют только один раз. – Да и невыздоровевшие тоже (Анекдоты про коронавирус: „Господи, пошли людям мозги. Гречка и туалетная бумага у них уже есть”, 2020).
Warto jednak pochylić się nad podobnym typem humoru z racji jego „oczyszczającego” i „prozdrowotnego” charakteru w myśl maksymy „śmiech to zdrowie” i podjąć próbę analizy funkcjonalnej oraz językowej dowcipów, wzbogacając tym samym badania nad humorem zrodzonym w warunkach dramatycznego wydarzenia.
Funkcjonalna charakterystyka nie rozgranicza humoru językowego i sytuacyjnego. W ar- tykule nie rozróżnia się też pojęć żart i dowcip. Istotą wypowiedzeń tak nazywanych jest bowiem zawarty w nich humor.
Grupy dowcipów, utworzone dla potrzeb niniejszej pracy, mają spełniać zamysł ich charakterystyki, choć kwalifikacja do poszczególnych kategorii nie zawsze może być jednoznaczna. W toku badania wyróżniono:
Kryterium tematyczne:
Kwarantanna, na przykład: Ещё одна неделя карантина, и маска будет мне мала…; В России зафиксирован первый случай смерти от коронавируса. Мужчина задушил свою тещу после 3-х дней совместного домашнего карантина…; – Вы куда собираетесь этим летом? – Ну в июне и июле будем дома, а в августе хотим выйти в магазин; А вы в курсе, что в четверг исполняется ровно год двухнедельному карантину?
– Maski, na przykład: – Мужчина, вы где такую масочку брали? – Я – сварщик; Если внимательно присмотреться, то во всем есть свои плюсы. Например, во время масочного режима куда-то исчезли несимпатичные девушки; – Скоро Новый год! Пора изменить жизнь к лучшему. – Маску в кармане на свежую заменить собрался?; – Гражданин, почему у вас маска на подбородке?! – Сползла… – Немедленно наденьте, как следует! А у вас почему нет маски? – Да вот она, в кармане. – Почему она у вас в кармане?! – Сползла…; Пришли из магазина с мужем, сняли маски. Оказалось, муж не мой! Будьте бдительны!
Samoizolacja, na przykład: Изменения в театре в период пандемии коронавируса: Отелло задушит Дездемону бесконтактно; Во время пандемии появились люди с пониженной социальной самоизоляцией; В это непростое коронавирусное время предлагаю вспомнить о старом бесконтактном
приветствии – пионерском салюте. Текст приветствия, разумеется, нужно немного подправить: – Будь здоров! – Всегда здоров!; – Выходи за меня! – Сейчас нельзя никуда выходить!
Szczepienia, na przykład: – Петрович, при каких условиях ты согласишься на вакцинацию? – Если вакцина будет в бутылках 0,5 литра, с содержанием алкоголя не менее 40% и ценой не более 200 рублей; На заводе УралВагонЗавод началась ловля трезвых слесарей для вакцинации. Пока не поймали ни одного; Как только Голикова14 сказала, что для вакцинации надо быть трезвым, а также потом 42 дня не пить – я сразу понял, что массовая вакцинация в России провалилась; Барак Обама и Билл Клинтон решили вакцинироваться от ковида, чтобы убедить американцев о безопасности вакцины. Владимир Путин приказал вакцинировать миллионы россиян, чтобы убедить самого себя о безопасности российской вакцины.
Kryterium stereotypu, jakim jest alkoholizm Rosjan, w tym:
Alkohol a skutki koronawirusa: – Одним из необычных последствий коронавируса, наряду с пропажей обоняния и вкуса, может стать отсутствие опьянения от выпитого алкоголя. – Вот оно! А мы не знали, как убедить людей носить маски!; Россиянин после заболевания коронавирусом перестал пьянеть. До этой новости я не боялся коронавируса…; Тесть переболел ковидом. Говорит, что перестал чувствовать запах водки и солёных огурцов. Похоже, вирус уничтожает в нём всё русское. Скоро перестанет слышать балалайку, и ушанка перестанет налезать на голову.
Alkohol a sposób na samoizolację: В ходе пандемии стало ясно, что запой – это не банальная пьянка, а эффективный способ самоизоляции; Чем больше людей переводят на удаленку, тем выше прибыль алкогольных баронов.
Alkohol jako lekarstwo: Я здоровье не запускаю: лечусь абсентом от ковида, коньяком от давления, водочкой с перцем от простуды, пивком от камней в почках. От меня даже жена ушла, считает, что я слишком зациклен на своём здоровье; Самое разочарование во всём этом деле с КОВИДом, это то, что водка и чеснок оказались не эффективны.
Alkohol a objawy COVID: Диагностика ковида в России очень затруднена тем фактом, что заболевшие часто путают синдромы заболевания с похмельным синдромом.
Alkohol – „antyseptyk”: Сегодня еще раз попытался сам сделать санитайзер, опять получилось виски с колой; – Мой батя относится к пандемии очень серьёзно. – Почему ты так думаешь? – От него постоянно пахнет санитайзером.
Kryterium genetyczne zostało wskazane jako ostatnie, przejawiające intertekstual- ność: Иных уж нет, а те далече – Они любили cоvid-встречи (Eugeniusz Onie-
14 Tatiana Golikowa – „rosyjska ekonomistka i polityk, wicepremier od 2018 roku” (Tatiana Golikowa, 2023).
gin)15; Маски сброшены, господа! (piosenka Господа)16; И за борт ее бросает в набежавшую волну… – Ты это о чем? – Об экономике в период второй волны коронавируса (pieśń ludowa Из-за острова на стрежень)17; – Но помни, Золушка, ровно в 23 часа твое платье превратится в лохмотья... – А разве не в полночь, крестная? – Прости, новые ограничения, всё до 23:00 только работает («Золушка»); Береженого бог бережет, – сказал Кащей Бессмертный, надевая маску и перчатки перед входом в супермаркет (folklor rosyjski)18.
Przedstawione grupy żartów na temat koronawirusa z właściwym sobie humorem charakte- ryzują całą otoczkę pandemii. W prześmiewczy sposób, nierzadko z dozą ironii czy sarkazmu, przedstawiają całą prawdę o niej, a mianowicie:
długotrwała kwarantanna sprzyja powiększaniu masy ciała, wywołuje złość i agresję; kwarantanna trwa dłużej, niż zapowiadano;
maski pozwalają komfortowo czuć się osobom (zwłaszcza dziewczynom) o niecieka- wej fizjonomii; jednorazowe maski służą dużo dłużej, nawet są odświeżane; noszenie masek może przyczynić się do wielu pomyłek – można pomylić nawet współmałżonka;
szczepionki są niebezpieczne, a nawet śmiertelne; politycy testują skuteczność i bez- pieczeństwo szczepionek na zwykłych obywatelach;
Rosjanie piją alkohol w nadmiernych ilościach, boją się koronawirusa dlatego, że niweluje on działanie alkoholu, zabija to, co rosyjskie, czyli zapach wódki i ogórków kiszonych; zamiłowanie do alkoholu przeszkadza Rosjanom w przyjęciu szczepion- ki; piciu sprzyja samoizolacja; COVID można wyleczyć alkoholem, ale czasami jest on nieskuteczny; objawy koronawirusa są podobne do syndromu przepicia; alkoho- lizm Rosjan powoduje, że nie gardzą oni nawet płynami do dezynfekcji;
nie ma już wśród nas tych, którzy odbywali spotkania towarzyskie w czasie pandemii. Warto zwrócić uwagę na niewielką frekwencję żartów covidowych o określonej prowe- niencji (por. kryterium genetyczne). Tego typu dowcipy można zaliczyć do tak zwanych tekstów precedensowych, czyli cytowań, zawierających się w pojęciu intertekstualności. Brak czy znikoma liczba podobnych żartów wydają się uzasadnione ich przeznaczeniem dla niewymagającego odbiorcy, który nie przywiązuje wagi do genezy żartu. Jej rozszy-
frowanie nie ma znaczenia, gdyż liczy się tylko aktualny, literalny wydźwięk dowcipu.
15 W dowcipie został wykorzystany fragment z Eugeniusza Oniegina: „Но те, которым в дружной встрече я строфы первые читал… Иных уж нет, а те далече, как Сади некогда сказал. Без них Онегин дорисован” (część 8, zwrotka 51) (Dslov.ru). Występuje tu też gra rymem: далече – встречи.
16 Żart pochodzi z pieśni rosyjskiej piosenkarki rockowej Zemfiry Ramzanowej, występującej pod pseudoni- mem Zemfira. Tytuł pieśni Господа: „Господа Маски сброшены Карты разложены Получаем кому что положе- но” (Земфира – Господа, 2007). Dowcip jest grą słów, w której odżywa dosłowne znaczenie frazeologizmu маски сброшены ‘ujawniło się, jaki ktoś jest naprawdę’.
17 Dowcip wykorzystuje fragment pieśni ludowej do słów Dymitra Sadownikowa pt. Из-за острова на стер- жень, której bohaterem jest Stiepan Razin: „[…] Волга Волга, мать родная, На, красавицу прими! Мощным взмахом поднимает Он красавицу княжну И за борт ее бросает В набежавшую волну” (Из-за острова на стержень, b.r.). Występuje tu gra słów oparta na polisemii słowa волна ‘wał wodny, wzniesienie wody’ i ‘nasilenie się jakichś zjawisk’ – tu fala koronawirusa.
18 Kościej Nieśmiertelny (ros. Кощей/Кащей Бессмертный) – „postać z folkloru rosyjskiego, czarny charakter z baśni i podań ludowych” (Kościej Nieśmiertelny, 2024).
Źródłem humoru językowego zawartego w dowcipach jest gra językowa, identyfikowana często z kalamburem19. Opiera się ona na pewnych zjawiskach językowych, takich jak:
Polisemia, na przykład: – Петровна, как ты думаешь, до нашей деревни коронавирус дойдет? – Дорогая не дошла, газ не дошел и вирус не дойдет (efekt komiczny wywołuje tu ogrywanie wieloznaczności słowa дойти ‘tu – zostać do- prowadzonym (droga, gaz)’ i ‘dotrzeć (wirus)’20); Как говорят электрики: «Лучше изоляция, чем заземление» (kalambur oparty na polisemii słowa изоляция ‘oddzie- lenie od otoczenia, uniemożliwienie kontaktów’ i ‘urządzenie do izolacji przewodów elektrycznych’; efekt komiczny potęguje tu kontekst – электрики, заземление będą- cy zawoalowaniem podwójnego odczytania); Приходит дама к врачу: – Доктор, а можно вирус удалить, а корону оставить?; Принц Чарлз вылечился от коронавируса за несколько дней. Да-с… не пристает к нему корона (źródłem komizmu jest ogrywanie polisemii słowa корона ‘symbol władzy monarchy, zwykle w postaci złotej, bogato zdobionej obręczy, wkładanej na głowę’ i neolog. pot. ‘koro- nawirus SARS-CoV2’ oraz ‘wywoływana przez koronawirus SARS-CoV2 choroba COVID-1921); В связи со сложной эпидемической обстановкой правительство перешло на удаленную работу на Канары (humor oparty na polisemii słowa удаленный, które w danym kontekście łączy w sobie dwa znaczenia – przenośne we frazeologizmie удаленная работа ‘praca zdalna z domu przez internet’ i dosłowne ‘znajdujący się w dużej odległości od czegoś’); Выходи за меня! – Сейчас нельзя никуда выходить! (kalambur ogrywający polisemię słowa выходить, tu – ‘opu- ścić jakieś miejsce’ i w połączeniu выходить за кого ‘zostać czyjąś żoną’); Ужасно себя чувствую. Сделал с утра тест на ковид, жду результата. Не знаю, что и думать. – Не волнуйся, думай о позитивном (humor oparty na polisemii słowa позитивный ‘korzystny, pomyślny’ i med. ‘o wyniku badania krwi, testu itp.: stwier- dzający obecność poszukiwanych substancji, bakterii, wirusów itp.’. W dowcipie gra słów dotyczy frazy думай о позитивном, w której zawarte są dwie przeciwstaw- ne wskazówki – z jednej strony: myśl pozytywnie ‘bądź optymistycznie nastawio- ny do wyniku badania’, a z drugiej strony: myśl o pozytywnym wyniku ‘myśl o tym, że masz pozytywny wynik badania, czyli jesteś zarażony’, co jest negatywną wia- domością dla badanego. Śmieszność dowcipu wzmacnia fraza: не волнуйся, która zapowiada pozorne uspokojenie rozmówcy); Раньше из-за границы привозили
19 Kalambur bywa identyfikowany z grą językową utożsamianą z grą słów. Wielu lingwistów jednak nie łączy tych dwóch rodzajów gry. W artykule nie skupiam się na zgłębianiu pojęcia gry językowej i różnych interpretacji tego zjawiska, gdyż nie jest ono przedmiotem moich rozważań. Moim celem jest zaprezentowanie gry językowej jako źródła humoru językowego, a więc wszelkich operacji językowych, na których ta gra się opiera. Posługuję się też pojęciem kalamburu jako zabiegu wykorzystującego polisemię i homonimię wyrazów.
20 Dane znaczenia opieram na kontekście, natomiast nie znalazłam ich w słownikach objaśniających obydwu języków.
21 Neologiczne znaczenia słowa корона, zob. Корона, 2009.
импортные шмотки, аппаратуру, музыкальные диски, а сегодня – одни вирусы (źródłem humoru jest polisemia słowa привозить ‘wioząc dostarczać coś komuś’ i ‘przekazać po powrocie’ – znaczenie to, dostosowując do dowcipu, moż- na zinterpretować – ‘przyjechać zarażonym i przekazać chorobę innym’); Больной заразительно захохотал (efekt komiczny wywołuje tu ogrywanie polisemii słowa заразительно od заразительный ‘taki, którym można się zarazić; zakaźny’ i przen. ‘łatwo udzielający się innym’. Przysłówek заразительно bazuje przede wszystkim na przenośnym znaczeniu przymiotnika (zob. заразительный смех, заразительно смеяться), tak więc raczej nie spotyka się go w znaczeniu ‘zakaźnie’. Kalambur aktualizujący to znaczenie wywołuje śmiech); Я знаю один шикарный анекдот про коронавирус, но не хочу его распространять… (kalambur oparty na polisemii sło- wa распространять ‘rozpowszechniać, czynić ogólnie znanym, wiadomym’ i ‘roz- siewać’ w znaczeniu ‘przekazać wielu osobom, zarazić kogoś’. Komizm polega na rozszyfrowaniu różnej łączliwości obydwu znaczeń – rozpowszechniać można aneg- doty o koronawirusie, zaś rozsiewać można tylko koronawirus); Если коронавирус делится на волны, то можем ли мы называть пандемию потопом? (efekt ko- miczny wywołuje polisemia słowa волна ‘wał wodny, wzniesienie wody’ i ‘nasilenie się jakichś zjawisk’, na co wskazuje kontekst – потоп); Вы так боитесь потерять вкус из-за короны, как будто он у вас когда-то был (kalambur oparty na polisemii słowa вкус – smak i gust); ВОЗ предупреждает: Дед Мороз в этом году может принести в ваш дом не только подарки (efekt komiczny wywołuje ogrywanie sło- wa принести что либо, кому либо ‘niosąc, dostarczyć coś komuś’ oraz w połącze- niu z болезнь – tu (w domyśle) коронавирус ‘zarazić koronawirusem’); И за борт ее бросает набежавшую волну… – Ты это о чем? – Об экономике в период второй волны коронавируса (zob. kryterium genetyczne).
Homonimia wyrazów, na przykład: В московском метро машинист предупреждает
пассажиров по громкой связи: – В связи с угрозой распространения нового штамма коронавируса поезд проследует станцию «Китай-город» без остановки (źródłem komizmu jest homonimia słów Китай – Chiny i Китай – Ki- taj w nazwie Китай-город22); Может вопрос и глупый, но я его задам: а где предыдущие 18 ковидов? (kalambur oparty na homonimii ковид-19 ‘infekcja koronawirusa 2019 roku’ i liczby 19); В наши дни человека украшает не тело, а антитело (komizm zawiera się w ogrywaniu homonimii słów тело – ciało ‘or- ganizm ludzki jako całość’ i тело w złożeniu антитело – przeciwciało, antyciało ‘rodzaj białka wytwarzanego pod wpływem antygenów i alergenów, z którymi się łączy, czyniąc je nieszkodliwymi dla organizmu i chroniąc ustrój przed zakażeniem).
Homonimia frazeologizmów (frazemów), tak zwana homonimia składniowa. Po- lega ona na aktualizacji we frazeologizmie homonimicznego mu luźnego związku
22 Jak podaje rosyjska Wikipedia, nazwa Китай-город pochodzi od staroruskiego słowa кита oznaczającego wiązanie żerdzi używanych przy budowie fortyfikacji. Według Słownika języka rosyjskiego XI–XVII w. słowo кита oznacza coś plecionego, zawiązanego w kłębek, w warkocz. Oprócz tego istnieje jeszcze kilka innych wersji pocho- dzenia nazwy (Китай-город, 2024, tłum. aut.).
wyrazowego z dosłownym znaczeniem, na przykład: А что делать с теми, кто не носит маски? – Да чихайте на них! (kalambur frazeologiczny łączy w so- bie dwa znaczenia: metaforyczne чихать на кого – kichać na kogoś ‘lekcewa- żyć kogoś lub coś, nie przejmować się kimś lub czymś, i literalne ‘kichać na ko- goś’); Внимание! В связи с коронавирусом фраза: «чихал я на тебя!» будет приравниваться к покушению на убийство (we frazeologizmie чихал я на тебя! – kicham na ciebie! odżywa swobodne, dosłowne znaczenie); – А почему у вас в помещении сотрудники без масок? – Так мы общество с ограниченной ответственностью (gra językowa polega na nałożeniu się dwóch znaczeń w wy- rażeniu общество с ограниченной ответственностью – spółka z ograniczo- ną odpowiedzialnością – dosłownego, luźnego, które wybrzmiewa jako pierwsze, i stałego, specjalistycznego znaczenia); Профессор, после ковида у меня глаза не закрываются! – Вас это беспокоит? – Закрывать на некоторые вещи глаза это мой основной заработок, я таможенник (luźne połączenie глаза не закрываются w drugiej części dowcipu ulega formalnemu i semantycznemu prze- kształceniu we frazeologizm закрывать глаза на что przymykać na coś oczy ‘tole- rować coś, udawać, że się nie widzi czegoś negatywnego’, na co wskazuje kontekst, wzmocniony frazą: я таможенник); Маски сброшены, господа! (zob. kryterium genetyczne).
Innowacje leksykalne i frazeologiczne, na przykład: Столичный метрополитен
временно переименовал названия станций метро: Домодедовскую на ДомаДедовскую, Бабушкинскую на ДомаБабушкинскую (efekt komicz- ny wywołuje innowacja kontaminująca z dodatkowym wyróżnieniem graficz- nym дома + домодедовская oraz neologiczne złożenie z wyróżnieniem gra- ficznym ДомаБабушкинская. Wyróżnione komponenty w innowacjach są homonimiczne w stosunku do wyrazów wyjściowych23); – Почему мою сестру зовут Пэрис? – Потому что мы ее зачали в Париже. – Спасибо, пап. – Не за что, Карантино (gra językowa oparta na żartobliwej etymologii neolo- gizmu Карантино, którą odbiorca z łatwością rozszyfruje po „wyjaśnieniu” przez nadawcę pochodzenia antroponimu Пэрис); Как называется варенье без вкуса и запаха? – Ковидло! (gra językowa oparta na kontaminacji ковид + повидло); Во время пандемии появились люди с пониженной социальной самоизоляцией (efekt komiczny wywołuje innowacja kontaminująca пониженная социальная ответственность + самоизоляция); В это непростое коронавирусное время
23 Nazwa Домодедовская (станция метро) pochodzi od położonego w pobliżu lotniska Домодедово. Onim Домодедово natomiast posiada wiele znaczeń, między innymi oprócz wspomnianego lotniska nazywa też wieś w Obwodzie Moskiewskim. O możliwej genezie nazwy czytamy: «Название, предположительно, произошло от некалендарного личного имени Домодед (Домодедово (село), 2023). Z kolei Бабушкинская (станция метро) została nazwana na cześć lotnika polarnego M.S. Babuszkina (М.С. Бабушкин) (Бабушкинская (станция метро), 2023). Ciekawostką jest fakt, iż analizowany żart nie jest wymyślony i ma swoją genezę: 29 marca 2020 roku w związku z pandemią koronawirusa kierownictwo rosyjskiego metra czasowo zmieniło nazwę stacji: Домодедов- ская i Бабушкинская na ДомаДедовская i ДомаБабушкинская, żeby przypomnieć o konieczności pozostawania w domach osób w podeszłym wieku (tłum. aut.) (zob. Домодедовская (станция метро), 2023; Бабушкинская (станция метро), 2023).
предлагаю вспомнить о старом бесконтактном приветствии – пионерском салюте. Текст приветствия, разумеется, нужно немного подправить: – Будь здоров! – Всегда здоров! (gra językowa oparta na innowacji kontaminującej: Будь готов + здоров, Всегда готов + здоров24; w dowcipie zapowiadana jest koniecz- ność modyfikacji; humor opiera się nie tylko na wspomnianym przekształceniu, ale także na nazwaniu tradycyjnego pozdrowienia pionierskiego – bezkontaktowym po- witaniem); В Хогвартсе новая игра – «Ковидич». Правила: сидеть по комнатам и стараться ничего не поймать (komizm zawarty jest w innowacji kontaminu- jącej: ковид + квиддич25, a także w nowych regułach gry); Протягивая руку при встрече теперь принято говорить: – Привит! (źródłem komizmu jest gra języ- kowa oparta na innowacji kontaminującej: привит + привет26); Коронаверующие (innowacja oparta na kontaminacji: коронавирусные + верующие); Чтобы не самоизолироваться до полной потери самоизоляции минздрав рекомендует гражданам принимать не более 0,1 литра самоизолятора в день (gra językowa oparta na zabawnych powtórzeniach, przy czym kolejne z nich, zamieniające właści- we wyrazy, są łatwe do rozszyfrowania: самоизоляция zamiast самоконтроль, neo- logizm самоизолятор zamiast санитайзер, w domyśle: алкоголь); – Этот год был високосный? – Да уж куда високоснее (źródłem humoru jest modyfikacja morfo- logiczna – nieistniejący stopień wyższy od słowa високосный – przestępny w odnie- sieniu do roku); Учитывая то, куда большинство людей девает использованные маски, его правильно называть Кармано-вирус (źródłem humoru jest innowa- cja kontaminująca: карман + коронавирус). Do innowacji frazeologicznych zali- czamy nowoprzysłowia (антипословицы) na temat koronawirusa, na przykład Не так страшен черт, как его мутации (kontaminacja: Не так страшен черт как его малюют + мутации); С Новым годом, с новым штаммом (kontaminacja: С Новым годом с новым счастьем + штаммом); Что европейцу – локдаун, то русскому праздник (nowoprzysłowie zbudowane według modelu: Что русскому здорово, то немцу смерть); Кто за ПЦР девушки платит, тот ее и танцует (innowacja rozwijająca przysłowie: Кто за девушку платит, тот ее и танцует27); Каждый год в мире возникают новые эпидемии гриппа, лихорадки и малярии, а ВОЗ и ныне там (innowacja rozwijająca za pośrednictwem okazjonalnego wstępu
24 Odpowiedź pionierów «Всегда готов!» pada na wezwanie: «К борьбе за дело Коммунистической партии будь готов!». Przy tej odpowiedzi pionierzy salutują wyciągniętą przed sobą prawą ręką, zgiętą w łokciu tak, aby znalazła się ona nieco wyżej głowy (zob. Пионерский салют, 2023, tłum. aut.).
25 Quidditch – zespołowa gra sportowa mężczyzn i kobiet. Zawodnicy poruszają się po boisku, trzymając mię- dzy nogami miotłę, a do gry używają piłki siatkowej. Gra polega na umieszczeniu piłki w bramce przeciwnika. Opiera się na fikcyjnej grze o tej samej nazwie, wymyślonej przez pisarkę J.K. Rowling. Na niektórych uczelniach wyższych w Stanach Zjednoczonych (między innymi na Uniwersytecie Harvarda) i Australii istnieją uniwersyteckie drużyny quidditcha (zob. Quidditch (sport), 2024).
26 Kontaminacja zachodzi tylko w danym kontekście, jako że słowo привит (привить – ‘zaszczepić’) funkcjo- nuje w języku ogólnym. W dowcipie привит jako efekt kontaminacji łączy w sobie nie tylko formy obydwu słów, ale także ich znaczenia.
27 Przysłowie to ma też wersję: Кто девушку ужинает, тот ее и танцует ‘с точки зрения мужчин – простое правило: кто угощает девушку, женщину, тот и претендует на ее любовные ласки’ (Академик. Словарь народной фразеологии, 2000).
przysłowie: А воз и ныне там ‘a sprawa stoi w miejscu’, z dodatkową kontaminacją: А воз и ныне там + ВОЗ28); Теперь говорят о везунчиках – он в маске родился (innowacja rozwijająca za pośrednictwem okazjonalnego wstępu frazeologizm родиться в сорочке (в рубашке), z dodatkową kontaminacją: родиться в сорочке (в рубашке) + маске).
Artykuł poświęcony był analizie rosyjskich żartów internetowych, które powstały w odpo- wiedzi na pandemię COVID-19. Materiał badawczy zawiera 157 dowcipów, dla potrzeb pracy wykorzystano 75 przykładów.
Celem artykułu była analiza funkcjonalna dowcipów pandemicznych oraz analiza humoru językowego w nich zawartego. W toku badania zostały wyodrębnione grupy dowcipów według kryteriów: tematycznego, genetycznego oraz kryterium stereotypu. Kryterium tematyczne (najliczniejsze) wyróżnia cztery podgrupy: kwarantanna, maski, samoizolacja, szczepienia. Kryterium stereotypu wiąże się z alkoholizmem Rosjan i kla- syfikuje dowcipy w zależności od roli, jaką odgrywał alkohol w pandemii. Warto pod- kreślić, iż zamiłowanie Rosjan do alkoholu wybrzmiewa też w kryterium tematycznym, zwłaszcza w grupie szczepienia. Kryterium genetyczne (najmniej liczne – 5 przykładów) wyjawia pochodzenie dowcipów, wskazując na intertekstualność. Wymienione grupy scharakteryzowano pod względem zawartych w nich treści, czyli przekazu dla odbiorcy. Osobnej analizie poddano humor językowy w dowcipach. Humor ten, utożsamiany z grą językową, inaczej kalamburem, opiera się na pewnych zjawiskach, przede wszystkim na polisemii (14 jednostek), znacznie rzadziej na homonimii wyrazów (3 przykłady) czy fra- zeologizmów (5 przykładów). Źródłem humoru językowego w żartach są też wszelkiego rodzaju innowacje leksykalne i frazeologiczne (łącznie 18 przykładów). Widoczna w nich gra językowa oparta jest na kontaminacji dwóch leksemów lub (rzadziej) frazeologizmu (frazemu) z wyrazem. Do grupy innowacji frazeologicznych należą również nowoprzy- słowia (антипословицы), które zawierają przekształcone semantycznie (aktualizacja znaczenia) i strukturalnie znane paremia. Materiał badawczy dostarczył 6 tego typu przykładów, w których aktualizacja znaczenia, powstała drogą przekształceń struktural- nych (kontaminacji, innowacji rozwijającej, powstanie nowoprzysłowia według modelu), zachowuje refleksy znaczenia wyjściowego przysłowia (frazeologizmu).
Brzozowska D. (2000), O dowcipach polskich i angielskich. Aspekty językowo-kulturowe, Opole.
Carroll N. (2018), Humor, Łódź.
28 ВОЗ – Всемирная организация здравоохранения (WHO).
Dubisz S. (red.) (2006), Uniwersalny słownik języka polskiego PWN: A–J, Warszawa. Głażewska E., Karwatowska M. (2023), Humor w „czasach zarazy”, Lublin.
Hurley M., Dennett D., Adams R. (2016), Filozofia dowcipu. Humor jako siła napędowa umysłu, Kraków.
Lew R. (2000), Dowcip językowy w świetle najnowszych językoznawczych teorii humoru, https://www.researchgate.net/publication/265253441_Dowcip_jezykowy_w_swietle_najnow- szych_jezykoznawczych_teorii_humoru_The_linguistic_joke_in_the_light_of_current_lin- guistic_theories_of_humour [dostęp: 14.09.2021].
Mielcarek M. (2021), Humor w walce z pandemią koronawirusa, „Studia Edukacyjne”, nr 63,
s. 121–132.
Rapior S. (2017), Humor2 równa się, Szczecin.
Rębkowska A. (2016), Humor w badaniach nad przekładem, „Romanica Wratislaviensia”, nr 63, s. 157–174.
Wowro I. (2017), Humor w przekładzie: pole do popisu i zabawy?, [w:] J. Lubocha-Kruglik,
O. Małysa (red.), Przestrzenie przekładu. T. 2, Katowice, s. 53–72.
Materiał badawczy
Анекдоты про коронавирус, https://www.anekdot.ru/tags/коронавирус [dostęp: 18.08.2022]./
Anekdoty pro koronavirus, https://www.anekdot.ru/tags/коронавирус [dostęp: 18.08.2022].
Анекдоты про коронавирус, ковид, https://anekdotovstreet.com/tag/koronavirus/ [dostęp: 18.08.2022]./Anekdoty pro koronavirus, kovid, https://anekdotovstreet.com/tag/koronavirus/ [dostęp: 18.08.2022].
Анекдоты про коронавирус: „Господи, пошли людям мозги. Гречка и туалетная бумага у них уже есть” (2020), https://www.kp.ru/daily/27107.5/4182311/ [dostęp: 18.08.2022]./ Anekdoty pro koronavirus: „Gospodi, poshli lyudyam mozgi. Grechka i tualetnaya bumaga u nikh uzhe est’” (2020), https://www.kp.ru/daily/27107.5/4182311/ [dostęp: 18.08.2022].
Нет панике и грусти: лучшие шутки и анекдоты про коронавирус (b.r.), https://www.1obl. ru/news/o-lyudyakh/net-panike-i-grusti-luchshie-shutki-i-anekdoty-pro-koronavirus/ [dostęp: 30.03.2021]./Net panike i grusti: luchshie shutki i anekdoty pro koronavirus (b.r.), https:// www.1obl.ru/news/o-lyudyakh/net-panike-i-grusti-luchshie-shutki-i-anekdoty-pro-korona- virus/ [dostęp: 30.03.2021].
Тушенкина E. (2020), 40 отборных шуток про коронавирус для того, чтобы не впасть в отчаяние, https://fishki.net/3264076-40-otbornyh-shutok-pro-koronavirus-dlja-togo
-chtoby-ne-vpasty-v-otchajanie.html [dostęp: 1.04.2021]./Tushenkina E. (2020), 40 otbornykh shutok pro koronavirus dlya togo, chtoby ne vpast’ v otchayanie, https://fishki.net/3264076- 40-otbornyh-shutok-pro-koronavirus-dlja-togo-chtoby-ne-vpasty-v-otchajanie.html [dostęp: 1.04.2021].
Źródła internetowe
Dslov.ru, https://dslov.ru/pos/p2894.htm [dostęp: 28.08.2022].
Kościej Nieśmiertelny (2024), https://pl.wikipedia.org/wiki/Kościej_Nieśmiertelny [dostęp: 13.09.2022].
Pandemia COVID-19 (2024), https://pl.wikipedia.org/wiki/Pandemia_COVID-19 [dostęp: 1.06.2021].
Quidditch (sport) (2024), https://pl.wikipedia.org/wiki/Quidditch_(sport) [dostęp: 2.09.2022].
Tatiana Golikowa (2023), https://pl.wikipedia.org/wiki/Tatjana_Golikowa [dostęp: 23.08.2022].
Академик. Словарь народной фразеологии (2000), https://folklor.academic.ru/798/Кто_ девушку_ужинает%2C_тот_её_и_танцует [dostęp: 5.09.2022]./Akademik. Slovar’narodnoy frazeologii (2000), https://folklor.academic.ru/798/Кто_девушку_ужинает%2C_тот_её_и_
танцует [dostęp: 5.09.2022].
Бабушкинская (станция метро) (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Бабушкинская_ (станция_метро) [dostęp: 1.09.2022]./Babushkinskaya (stanciya metro) (2023), https:// ru.wikipedia.org/wiki/Бабушкинская_(станция_метро) [dostęp: 1.09.2022].
Домодедово (село) (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Домодедово_(село) [dostęp: 1.09.2022]./Domodedovo (selo) (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Домодедово_(село) [dostęp: 1.09.2022].
Домодедовская (станция метро) (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Домодедовская_ (станция_метро) [dostęp: 1.09.2022]./Domodedovskaya (stanciya metro) (2023), https:// ru.wikipedia.org/wiki/Домодедовская_(станция_метро) [dostęp: 1.09.2022].
Земфира – Господа (2007), www.lyrics.by/zemfira/s2007a1_06.html [dostęp: 28.08.2022]./
Zemfira – Gospoda (2007), www.lyrics.by/zemfira/s2007a1_06.html [dostęp: 28.08.2022].
Из-за острова на стержень (b.r.), https://pesni.retroportal.ru/np1/33.shtml [dostęp: 28.08.2022]./Iz-za ostrova na sterzhen’ (b.r.), https://pesni.retroportal.ru/np1/33.shtml [dostęp: 28.08.2022].
Китай-город (2024), https://ru.wikipedia.org/wiki/Китай-город [dostęp: 31.08.2022]./Kitaj- gorod (2024), https://ru.wikipedia.org/wiki/Китай-город [dostęp: 31.08.2022].
Корона (2009), https://ru.wiktionary.org/wiki/корона [dostęp: 30.08.2022]./Korona (2009),
https://ru.wiktionary.org/wiki/корона [dostęp: 30.08.2022].
Пионерский салют (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Пионерский_салют [dostęp: 2.09.2022]./Pionerskiy salyut (2023), https://ru.wikipedia.org/wiki/Пионерский_салют [dostęp: 2.09.2022].
This article is devoted to Russian pandemic internet jokes. The aim of the work is the functional classification of jokes and the analysis of linguistic humour contained in them. The functional classification takes into account three criteria: the thematic criterion, the stereotype criterion and the genetic criterion. The analysis of linguistic humour reveals the polysemy of words, as well as lexical and phraseological innovations as the main linguistic phenomena on which this humour is based.
Keywords: humour, joke, pandemic, coronavirus, Russian language