https://doi.org/10.25312/j.8514
Kamil Iwaniak https://orcid.org/0000-0002-9630-6420 Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska kamil.iwaniak@us.edu.pl
Porywające słowa bez porwanej myśli? Zabiegi retoryczne w mówionym stylu popularnonaukowym na podstawie wybranych anglojęzycznych wypowiedzi z konkursów Three Minute Thesis
Celem analizy jakościowej przeprowadzonej w artykule jest przedstawienie przykładowych strategii retorycznych występujących we współczesnych wypowiedziach popularnonaukowych. Na korpus badawczy składają się teksty wybranych zwycięskich anglojęzycznych wystąpień, wygłoszonych podczas konkursów zorganizowanych w formule Three Minute Thesis w latach 2016–2021. Myślą przewodnią tych konkursów jest wyłonienie doktoranta, który w trzy minuty w sposób przykuwający uwagę zaprezentuje swoje pomysły badawcze i możliwości ich realizacji. Popularność konkursu świadczy o coraz silniej zarysowującej się konieczności mówienia o nauce w sposób przystępny i intrygujący. Refleksja dokonuje się przy zastosowaniu
rozwiązań metodologicznych znanych z rozważań retorycznych, lingwistyki tekstu, pragmalingwistyki i teorii zaliczanych do paradygmatu językoznawstwa kognitywnego.
Słowa kluczowe: językoznawstwo, retoryka, styl popularnonaukowy, Three Minute Thesis, lingwistyka tekstu, komunikacja
The aim of the qualitative analysis carried out in this paper is to showcase examples of rhetorical strategies that can be found in contemporary popular science communication. The analytical corpus encompasses selected texts of winning presentations held during competitions organized according to the rules of the Three-Minute Thesis contest. The major objective of that competition is to choose the PhD student who can present his/her own research ideas and possibilities for their implementation in three minutes in a captivating fashion. The bare existence of such competition seems symptomatic of the increasingly visible necessity to speak about science in an accessible and intriguing way. Reflection occurs on the grounds of methodological solutions derived from text linguistics, pragamlinguistics and theories belonging to the cognitive paradigm in linguistics.
Keywords: linguistics, rhetoric, popular science style, Three Minute Thesis, text linguistics, communication
Niniejszy tekst stanowi próbę refleksji nad obecnością strategii retorycznych zastoso- wanych w wystąpieniach prezentujących i promujących pomysły badawcze młodych naukowców. Transponowanie treści naukowych na styl popularnonaukowy i retoryzacja wypowiedzi wymagają wiedzy dotyczącej wpływu środków językowych na kształtowanie opinii i odczuć odbiorcy. Intencją autora niniejszego tekstu jest przyczynienie się do rozwo- ju rzeczonej wiedzy. Retorykę pojmuję w wersji klasycznej jako system wiedzy, pojęć oraz reguł tworzenia i analizowania tekstów, co znajdzie swoje odbicie w części metodologicz- nej. Zabiegi retoryczne natomiast to celowe działania językowe będące efektem uprzednio opisanych systemów wiedzowych, które dążą do tego, by tekst wzbudzał zainteresowanie i przekonywał do treści w nim prezentowanych (Sobczak, 2009: 57). Wszystkie poddane analizie teksty wystąpień zostały wygłoszone podczas kolejnych edycji konkursu Three Minute Thesis1. Przeprowadzona w części empirycznej analiza ma na celu pokazanie, za pomocą jakich środków językowych tworzony jest potencjał retoryczny wypowiedzi. Ich wygłoszenie nastąpiło w ramach rywalizacji konkursowej w różnych ośrodkach na- ukowych. Wszystkie z tych wydarzeń organizowano podług jednego przyjętego formatu. Pierwszą edycję konkursu przygotował Uniwersytet w Queensland w 2008 roku – pomysł na ten typ rywalizacji nie pozostał jednak zawężony do tamtejszego centrum naukowego, ale uzyskał szerokie uznanie w przestrzeni międzynarodowej i dotarł także do Polski. Jak możemy przeczytać na stronie Politechniki Śląskiej w opisie zachęcającym do udziału w ostatniej edycji 3MT®, jest to: ogólnoświatowy konkurs z zakresu komunikacji nauko- wej. Opis w ścisły sposób podkreśla dwa najbardziej istotne dla celów badawczych tego artykułu aspekty, stawiając w centrum uwagi komunikację i styl naukowy. Obecność
1 Konkurs ten będzie dalej w tekście nazywany również przy pomocy oficjalnej formy skróconej: 3MT®.
tego konkursu w świecie akademickim i jego cel wyrażający się w próbach zwrócenia uwagi na zindywidualizowane badania powinny moim zdaniem sprowokować pogłębioną refleksję dotyczącą tego, jak kształtuje się obecnie komunikacja wynikająca z powinności realizowania działań propagatorskich. Uczestnicy tego konkursu będą prawdopodobnie przyczyniać się do utrwalania określonych tendencji komunikacyjnych w szeroko poję- tym dyskursie naukowym na dalszych stopniach swojej kariery – warto więc już teraz zadawać pytania o specyfikę współczesnego stylu naukowego oraz popularnonaukowego (i ich wzajemnych powiązań) i próbować wnioskować o trendach przyszłości. W proce- sach kształtowania się dyskursu naukowego Stanisław Gajda (1990: 15) dostrzega dwa zasadnicze etapy – pierwszy z nich polega na zbieraniu danych, wyciąganiu wniosków i formułowaniu teorii; w drugim osiągnięcia etapu pierwszego poprzez otrzymanie od- powiedniej formy językowej stają się wartością społeczną. Forma ta, jak objaśnia Gajda (1982: 110–111), jest wypadkową społeczno-komunikacyjno-językowych okoliczności2, co z kolei wskazuje na zasadność uciekania się do korzystania z pragmalingwistycznych metod analizy. Konkurs Three Minute Thesis wspiera kształcenie skuteczniejszego reto- rycznie prezentowania tematów ze świata nauki. Intensyfikacja potencjału retorycznego koreluje z potrzebą autopromocji, widoczną między innymi w wnioskach projektów grantowych, co skutkuje przesunięciem w wypowiedziach naukowych nacisku z funkcji przedstawieniowej języka w kierunku funkcji impresywnej z elementami ekspresji własnej podmiotu mówiącego. Na współczesny kształt dyskursu naukowego zauważalny wpływ wywierają globalnie dostępne media, co skutkuje zwiększeniem demokratyzacji nauki, która w opinii Gajdy (2013: 65–66) wiąże się z promowaniem nowej postawy badawczej. Nieodzowną cechą tej postawy jest konstruowanie przekonującej narracji, niestroniącej od zabiegów retorycznych.
Jak zauważa Aleksandra Kozłowska (2018: 129–130), chociaż popularyzowanie dokonań i myśli naukowej staje się coraz ważniejsze, widoczne są pewne braki w opracowaniach językoznawczych poświęconych temu tematowi, co pozostawia przestrzenie do prowa- dzenia dalszych badań. Styl naukowy opisuje Gajda (1982: 122–113) jako bezosobowy,
2 Stanisław Gajda swoje rozważania, koncertujące się wokół stylu naukowego, wprowadza przez objaśnie- nie pojęcia aury naukowej, którą definiuje jako zespół przekonań i idei, oddziałujących na sposób myślenia oraz postępowanie osób należących do danej grupy w określonych ramach czasowych. Jako pojęcia nakreślające ramy specyfikujące współczesną aurę intelektualną wymienia: ponowoczesność, kryzys, chaos i zwrot, przy czym pierw- sze z tych określeń może zostać użyte do opisania całej naszej epoki. Termin ponowoczesność odnosi się do sze- rokiego zestawu zjawisk wpływających na aurę naukową, a jednocześnie zakorzenionych w progresie naukowym. Do tych zjawisk przynależą między innymi: napięcie pomiędzy globalizacją a lokalizacją; przeorganizowanie hie- rarchii tradycyjnego modelu kultury wraz ze strukturami społecznymi oraz pluralizacja systemów wartości. Ema- nacji ogólnonaukowej aury intelektualnej można upatrywać w określonej metanarracji, objaśniającej cele nauki i uświadamiającej wpływ stanu wiedzy na ogólnokulturowe postrzeganie świata, w którym widoczne jest dążenie do upraszczania i sięgania po skróty (Gajda, 2013: 61–62).
abstrakcyjny, pozbawiony ładunku emocjonalnego, starający się zachować obiektywność i spójność oraz logiczność wywodu. Jako inne jego cechy autor podaje również zwięzłość, dokładność, lakoniczność i niejako wynikającą z poprzednio nazwanych cech – jasność. Naukowość tekstu sygnalizowana jest również obecnością terminologii specjalistycznej oraz charakterystyczną strukturą tekstu, konstruowaną między innymi przy pomocy wyznaczników gramatycznych3 oraz tekstowych (Gajda, 2001: 183–200). Wyznaczniki tekstowe rozumiem w tym miejscu w sposób tożsamy z zabiegami służącymi zachowaniu koherencji, czyli spójności semantycznej różnie rozbudowanych jednostek tekstowych. Za wykładniki koherencji Aleksander Wilkoń (2002: 72–73) uznaje środki leksykalno-
-syntaktyczne odpowiedzialne za wewnętrzną kompozycję tekstu i powstawanie układów tekstowo-logicznych. Powołując się na opracowania Gajdy, Edyta Pałuszyńska (2017: 21) jako jedną z odmian stylu naukowego wymienia styl popularnonaukowy, którego ce- chuje nieco uproszczona forma, będąca rezultatem konieczności dostosowania treści naukowej do zdolności recepcyjnych i zasobów wiedzy nieprofesjonalnego odbiorcy. W stylu popularnonaukowym zarysowują się mocniej: wyrazistość i plastyczność opisu, niższy poziom abstrakcji, ograniczone używanie terminologii fachowej, ekspresyjność wypowiedzi nierzadko współwystępująca wraz z ujawnieniem opinii autora na dany temat, a także elementy dialogowości zacierające różnice między nadawcą a odbiorcą (Starzec, 1999: 33–35). Zarówno pisane, jak i mówione teksty popularnonaukowe dążą do atrakcyjności przez między innymi: dobór tematu budzącego ciekawość i tytułowanie wypowiedzi w sposób ściągający uwagę odbiorcy, podkreślanie walorów praktycznych prowadzonych badań, odwoływanie się w narracji eksplikacyjnej do bieżących wydarzeń o sporym ładunku emocjonalnym, obfite stosowanie słownictwa potocznego, metafo- ryzacji, w tym tej o charakterze antropomorfizującym. Nieobce tego rodzaju wystąpie- niom jest stosowanie strategii fabularyzacji (połączonej ze zwiększoną ekspresywnością wypowiedzi), wprowadzanie elementów interakcji (czasem humorystycznej) z publiką. Tego rodzaju zabiegi dążą do unikania pojęć o charakterze abstrakcyjnym na rzecz pojęć konkretnych, obrazowych, przemawiających do zmysłów i wyobraźni odbiorcy opisów, co staje się zauważalne w narracji zmetaforyzowanej4. Skuteczne przekazanie treści jest istotne – cele dydaktyczne są więc bez wątpienia obecne w komunikacji popularnonau- kowej. Wykorzystując literaturę przedmiotową, Małgorzata Kosińska tłumaczy jednak, że (2008: 277–278) styl popularnonaukowy różni się od glottodydaktycznego stylu na- ukowego w zakresie funkcji, która przypada komunikatowi. Dydaktyka ma prowadzić do przyrostu wiedzy, popularyzacja natomiast dopełnia się dopiero w przekonaniu od- biorcy do samodzielnego jej zdobywania, co skłania nadawcę do czerpania ze środków perswazyjnych. Styl popularnonaukowy zorientowany jest bowiem niepomiernie bardziej niż styl teoretycznonaukowy na odbiorcę i jego światopogląd (Kosińska, 2008: 279). W analizowanym materiale kluczowe jest wzbudzenie aprobaty i uznania publiczności dla starań i osiągnięć naukowca.
3 Gramatyczno-formalna spójność zdań inaczej nazywana jest kohezją (Wilkoń, 2002: 31).
4 Co odsyła między innymi do teorii metafory konceptualnej i teorii amalgamatu pojęciowego, znanych z badań językoznawczych o nachyleniu kognitywnym.
W swoich refleksjach poświęconych stylowi naukowemu Gajda (2013: 62) zaznacza, że centralnym komponentem każdej próby zdefiniowania nauki jako pojęcia bazowego jest zmieniający się w czasie ideał nauki, wokół którego konstruowana jest również wcześniej opisana aura naukowa. Założenie, że nauka dąży racjonalnymi sposobami do poznania świata, podnosi pytania o charakterystykę relacji między światem a myśle- niem, co z kolei kieruje nas w przestrzeń badań nad językiem. Od lat sześćdziesiątych XX wieku w efekcie krytyki ideału nowoczesnego następuje stopniowy zwrot ku wizji deskryptywno-historycznej. Deskryptywna optyka stawia sobie za cel badanie języka nauki używanego w rzeczywistości, przyjmując, że nieprecyzyjność jest immanentną cechą języka jako takiego. Pierwotna ambicja absolutnej precyzji powinna ulec rewizji na korzyść dążenia do precyzji wystarczającej w danym kontekście. W badaniach za- znacza się tzw. postmodernistyczny zwrot językowy, któremu towarzyszy przekonanie o braku obiektywności wiedzy naukowej. Według postulatów bardziej ekstremalnych – sama nauka daje się sprowadzić do statusu jednego ze sposobów narracji. Kluczowymi środkami tego procesu językowo-poznawczego są: metafora, metonimia, ironia oraz sy- nekdocha. Większy nacisk zostaje położony zarówno na kontekst społeczno-kulturowy, z którego wyrasta, jak i na interakcję przedstawianych treści o charakterze naukowym z szerszym spektrum ludzkiego doświadczania świata. To prowadzi do konieczności transformowania wiedzy naukowej na język ogólny, co inicjuje siłą rzeczy wewnętrzne przeobrażenia tego ostatniego wraz z niesionym przezeń obrazem świata (Gajda, 2013: 63–64). W świetle tych przemyśleń możemy ostrożnie wnioskować o pewnej wzmac- niającej się tendencji do popularnonaukowego stylu językowego przekazu w dyskursie naukowym.
Na sposób komunikowania się z odbiorcą wpływ wywierają czynniki, takie jak: obraz
świata podmiotu wraz z jego aksjologicznym nacechowaniem, punktem widzenia, profilo- waniem przedmiotu wypowiedzi oraz kontekstem społeczno-kulturowym (Witosz, 2009: 115). Wziąwszy te czynniki pod uwagę, warto w procedowaniu analitycznym w mniej lub bardziej wyrazistym stopniu sięgnąć po pojęcia oraz propozycje metodologiczne wykształcone na gruncie paradygmatu językoznawstwa kognitywnego. Chodzi przede wszystkim o pojęcia metafory i metonimii kognitywnej, konceptu myśli ucieleśnionej oraz o wymiary obrazowania wyszczególnione w gramatyce kognitywnej, które objaśniają sposoby ekstrahowania jednych treści na pierwszy plan przy kognitywnym wygaszeniu innych5. Sięgnięcie po teorie z zakresu retoryki natomiast umożliwiają holistyczny i za- razem dogłębny opis tekstów, pozwalający na wydobycie ich cech lingwistycznych i dys- kursywnych. Retoryka służy do całościowej analizy dyskursu, a w swoich próbach opisu tekstu przenika wiele poziomów: strukturalny, funkcjonalny, stylistyczny, pragmatyczny i semantyczny. Może więc stanowić trzon przekrojowej analizy, prowadzącej od wskazania
5 Możliwości zastosowania przytoczonych teorii językoznawstwa kognitywnego w badaniach językoznaw- czych zostały w większym szczególe przedstawione zostały między innymi u Kamila Iwaniaka (2022: 135–157). Tematyką powiązań językoznawstwa kognitywnego i optyki pragmalingwistycznej zajmują się natomiast Maria Rachwałowa i Bogusław Bogusz (2006: 37–54).
na intencję autora aż po strukturę wypowiedzi i jej kształt słowny, wraz z konkretnym, osadzonym sytuacyjnie, sposobem jej wykonania (Bogołębska, 2001: 139)6.
Specyfikę tekstów popularnonaukowych w odniesieniu do walorów retorycznych opisuje Maria Załęska (2016: 64), odwołując się do trzech klasycznych kategorii retorycznych tj. dispositio, inventio oraz elocutio. Dispositio określa sposób ustrukturyzowania tekstu argumentacyjnego, a więc rozmieszczenie informacji i połączenie poszczególnych eta- pów kompozycyjnych. Wykorzystanie stylu popularnonaukowego zazwyczaj prowadzi do demontażu rygorystycznej struktury tekstu teoretycznonaukowego, a wprowadzenie limitów czasowych dla wypowiedzi ustnych zachęca do posługiwania się zabiegami retorycznymi znanymi z krótkich form filmowych (na przykład trailer, klip reklamowy). Kategoria inwencji retorycznej (inventio) koncentruje się wokół każdorazowej próby poszukiwania tego, co przekonujące. Stawianie na atrakcyjność przekazu jest przejawem starań o wypełnienie celu retorycznego, czyli delectare – a więc przygotowaniu przyswa- jalnego komunikatu, który przykuwa uwagę odbiorcy. Inwencja retoryczna współbudo- wana jest przez trzy elementy – etos (wyraża wiarygodność mówcy, na którą składają się cechy postaw określane jako: phronesis7, arethé8 i eunoia9), patos (odwołanie się do płaszczyzny emocjonalnej) i logos (przemawianie do rozsądku, opieranie się na faktach).
Phronesis polega na stworzeniu wrażenia, że przemawiający jest osobą kompetentną i potrafi pomóc słuchaczom w osiągnięciu ich celów. Współdzielenie wartości z odbior- cami zostaje uwypuklone przez mówcę w zakresie arethé, co przekuwa się bezpośred- nio w przychylny stosunek prelegenta wobec swoich słuchaczy (eunoia). Zachowania językowe, które należą do phronesis, konstruują więc wizerunek przemawiającego jako osoby życzliwej i mogącej zaoferować rozwiązanie problemu. Konstrukcja etosu w stylu popularnonaukowym bazuje więc na prezentowaniu metod naukowych jako środka do osiągania wspólnych, praktycznych celów. Naukowiec współdzieli obawy i pragnienia grupy słuchających i w trosce o wspólne dobro trudzi się, by ułatwić wszystkim życie (Załęska, 2016: 65–67). Omówione już kategorie retoryczne znajdują odbicie w elo- cutio, czyli warstwie językowej komunikatu. Popularnonaukowy komunikat musi być niekłopotliwy w odbiorze i nie powinien presuponować rozbudowanych kompetencji lingwistyczno-dyskursywnych. Znajduje to odbicie na przykład w uciekaniu się do pojęć i konstrukcji znanych z życia codziennego, chwytliwych anegdot i wyrazistych porównań, a także w użyciu leksemów o określonym ładunku emocjonalnym, ustabilizowanym łatwo identyfikowalną siecią konotacji. Wszystkie te działania są częścią wypełniania nakazu wy- nikającego z delectare (Załęska, 2016: 67–68). Delectare uważane jest w opracowaniach
6 W kwestii zastosowania retoryki w badaniach dyskursu szczegółowiej zabiera głos Artur Mamcarz-Plisiecki (2018: 111–135).
7 Czyli mądrość, rozsądek.
8 Szlachetność.
9 Dobra wola, ukierunkowanie uwagi na odbiorcę.
retorycznych – między innymi u Elwiry Kukieły (2010: 78) – za jedną z powinności oratorskich oprócz docere (troska o przekazanie wiedzy) oraz movere (wywarcie wpływu emocjonalnego na odbiorcę). Konstrukcjami semantycznymi, które jako zabiegi retoryczne odgrywają sporą rolę w realizowaniu pospołu wszystkich powinności oratorskich, są figury myśli, mające zjednać mówiącemu przychylność audytorium. Należą do nich (Kukieła, 2010: 88–92) między innymi:
aitiologia (postawienie sobie pytania i udzielenie na nie odpowiedzi),
antithesis (przeciwstawienie dwóch sytuacji),
apostrophḗ (bezpośredni zwrot do rozmówcy),
brachylogia (prostota i zwięzłość komunikacyjna),
epilogos (eksplicytne wygłoszenie wniosku lub puenty),
ethopoeia (wprowadzenie obcych wypowiedzi),
epitīmēsis (wyrażenie oburzenia wobec niegodnego zachowania innej osoby lub grupy),
erótesis (pytanie retoryczne),
epanórthōsis (celowe poprawienie się, zaznaczenie poszukiwania odpowiedniejszego pojęcia),
paràdeigma (opisanie jakiejś przykładowej sytuacji, co spełnia funkcję ilustrująco-
-uzasadniającą),
aposiṓpēsis (zaanonsowane przemilczenie jakiejś kwestii na przykład ze względu na jej tajność).
Mając na uwadze przytoczoną charakterystykę tekstów popularnonaukowych przepro- wadzoną przez przyłożenie do nich kategorii retorycznych, Jakub Lichański konkluduje (2016: 73), że popularyzacja to z retorycznej perspektywy: konstrukcja kompozycji tekstu wraz z jego sferą argumentacyjną oraz doborem jednostek językowych dostosowana do sposobu percypowania nowych wiadomości, który został wykształcony jeszcze na pod- stawowych poziomach edukacyjnych.
Korpus badawczy stanowią zwycięskie i wyróżnione wypowiedzi anglojęzyczne. Ze względu na ograniczenie formalne wynikające z przewidywanej długości artykułu zdecy- dowałem się na przeanalizowanie sześciu tekstów z lat 2016–2021. W części empirycznej uwaga zostaje skierowana na fragmenty najbardziej znaczące dla celów tego tekstu, warto jednak obejrzeć wystąpienia w całości. Wziąwszy pod uwagę, że każde z wystąpień oscy- luje wokół trzech minut, a fragmentów relewantnych retorycznie jest każdorazowo sporo, możemy stwierdzić, że walor retoryczny odgrywa w prezentacjach rolę fundamentalną. Badanie ogniskuje się przede wszystkim na aspektach językowej formy wypowiedzi i choć aspekty non- i parawerbalne są uwzględnianie w opracowanym poniżej opisie w ogra- niczonym stopniu, warto pamiętać, że ich zastosowanie podczas prezentacji zapewne również nie pozostawało bez wpływu na wysoki wynik prelegenta. Rozważania odnosić się będą do wystąpień w języku angielskim, który odgrywa współcześnie niebagatelną
rolę w komunikacji, nie tylko zresztą naukowej. Jestem przekonany, że mogą one okazać się pomocne także w szerszej perspektywie językowej.
Allow me to take you on a journey of a disease that ereases your entire memory – from the first holiday you spent with your family to tying your shoelaces.
Już pierwsze słowa tej wypowiedzi określają sposób, w jaki prowadzona będzie komunikacja. W swojej wypowiedzi prelegentka będzie dążyła do maksymalnego po- zyskania uwagi odbiorców, angażując publiczność intelektualnie, jak i (a nawet przede wszystkim) emocjonalnie. Mimo tego, że w centrum wydarzenia znajduje się – fizycznie i formalnie – osoba mówiąca, za pomocą wyrażenia nadbudowanego na czasowniku to allow, posługując się zabiegiem grzeczności i skromności językowej, oddaje odbiorcy pozycję nadrzędną w akcie komunikacyjnym – może on przyjąć propozycję podróży lub ją odrzucić. W efekcie plan badawczy i już osiągnięte wyniki stają się czymś na kształt oferty, której sensowność i przydatność będzie uzasadniana. Słowo journey pasuje do ramy interpretacyjnej, która zostaje wyznaczona przez później pojawiające się wyrażenia, będące realizacją językową metafory konceptualnej: przepływ płynów w organizmie = sytuacja komunikacyjna na drogach, na której zostaje oparta argumentacyjna część przemowy. Warto również zauważyć inne metafory, na przykład pamięć = płaszczyzna/pojemnik. Zaangażowanie emocjonalne słuchacza osiągane jest za pomocą egzemplifikacji skali skutków choroby, co umożliwia struktura: from […] to […]. Konsekwencje wpływu choroby wyznaczone w taki sposób mają wartość poznawczą – pokazane zostaje bowiem, że destrukcji ulegają zarówno pamięć deklaratywna (treści wspomnień), jak i pamięć proceduralna (umiejętności). Nieprzypadkowo jednak początek tej skali konstytuuje wyobrażenie o wysokim osobistym ładunku emocjonalnym (czas spędzany wspólnie z najbliższymi). Przykład obrazujący rozpad pamięci proceduralnej nawiązuje bezpośred- nio do czynności codziennych, pokazuje utratę samodzielności. Siła przymiotnika entire zostaje wzmocniona ukazaniem skali problemu – niekonkretny kwantyfikator zostaje zilustrowany konkretnymi przykładami.
In the world there are 46 million individuals suffering from dementia. In fact one in three of us sitting here today is at risk of developing a memory impaired diesease.
Po ukonkretnionej charakterystyce skutków choroby prelegentka wprowadza dane statystyczne mówiące o częstotliwości jej występowania. Sięgnięcie po dane ilościowe w połączeniu z inkluzywnym zaimkiem us (podkreślającym to, że choroba może dotyczyć także naukowców i że ich badania służyć mają dobru wspólnemu), prowadzi do pozytyw- nego konstruowania retorycznej kategorii etosu. Zestawienie danych dotyczących ludności na świecie, a następne ich zawężenie do grupy zebranej w sali wykorzystuje mechanizm, który można objaśnić przez odwołanie do jednego z wymiarów obrazowania znanego z teorii gramatyki kognitywnej tj. zmiany zakresu predykacji. Profil – osoby dotknięte
10 University of Southampton (2016), Winner of Three Minute Thesis ‘16 | University of Southampton [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=MlX5CpbaBYI [dostęp: 10.01.2024].
schorzeniem – pozostaje utrzymany, zmienia się natomiast baza doświadczeniowa, do której zostaje on przyłożony: wszyscy ludzie na świecie oraz wszyscy ludzie w sali. Za- kotwiczenie przestrzenno-czasowe intensyfikujące bliskość tematu zostaje zapewnione przez okoliczniki here oraz today.
Imagine the blood vessels in a normal healthy brain as unlocked motorways. Waste products are officially cleared out along these intact roads. As we age, those roads become damaged with potholes and toxic proteins begin accumulate in them. Traffic slows down and eventualy leads to a complete failure of brain function.
Interakcja z publicznością zostaje w tym fragmencie zapewniona przez użycie trybu rozkazującego (imagine), który zobowiązuje słuchacza do podjęcia działania i mentalnej aktywności związanej z wystąpieniem. Tłumaczenie sposobu funkcjonowania krążenia krwi w naczyniach krwionośnych osadzonych w mózgu odbywa się przez wykorzystanie metafory poznawczej krążenie = ruch drogowy. Zauważalna jest konsekwencja w mapo- waniu elementów z domeny źródłowej do domeny docelowej i zachowanie wewnętrznej sieci powiązań pomiędzy elementami (krew, naczynia krwionośne, odpady metabolicz- ne – takie jak toksyczne białka – uszkodzenia naczyń, zatory, ustanie czynności mózgu a odpowiadające im: pojazdy, infrastruktura drogowa, śmieci, uszkodzenia nawierzchni drogowej, korki i paraliż ruchu drogowego). Warty wspomnienia jest fragment traffic slows down […] brain function, który bezpośrednio łączy i nakłada na siebie element domeny źródłowej (traffic) z pochodną domeny docelowej (brain function). W tej części wypowiedzi autorka dalej używa inkluzywnego zaimka osobowego we.
Many drugs have been developed to resolve this traffic.
This route is not well-understood. This is where my project comes in. I’m Nazira Albargothy.
This is just the beginning and I hope that by the end of my PhD I construct a Google brain map…
Fragment D może posłużyć jako przykład różnicy pomiędzy stylem naukowym a po- pularnonaukowym w stopniu uszczegółowienia danych – zamiast przytoczenia dokład- nych informacji o istniejących już lekach na omawiane schorzenie, osoba prezentująca decyduje się na ogólną wzmiankę za pomocą liczebnika nieokreślonego many. W ten sposób sugeruje, że temat choć wprawdzie znany, to dopiero nowe badania prowadzone przez nią zakończą się prawdziwie skuteczną propozycją farmakologiczną. Doniosłość badania zaznaczona zostaje dalej (przykład E) – nakreślone już znaczenie projektu stanowi przyczynek do prezentacji personaliów prelegentki. Działanie tej struktury te- matyczno-rematycznej umożliwia kompatybilność zaimka dzierżawczego i osobowego (my oraz I). W ten sposób promowany jest nie tylko dany zamysł badawczy, lecz także sama osoba naukowca. Jako element retoryczny możemy postrzegać użycie partykuły just, która zastosowana w tym miejscu może budzić u odbiorcy wysokie oczekiwania na przyszłość – skoro dotychczasowe osiągnięcia, które są tylko początkiem, jawią się jako tak obiecująco, to jakie spektakularne efekty przyniosą te badania na dalszych etapach? Czasownik hope markuje popularnonaukowy charakter wypowiedzi przez zwiększenie roli ekspresywnej języka, ujawniając uczucia podmiotu mówiącego w akcie komunikacyjnym.
How many of you have sat for at least one hour today? Any kind of sitting, not including babysitting? Okay. […] so most of the audience. So that tells us what we already know.
[…] that’s a problem. It’s a problem, because […]
So in other words the time you spend sitting at home, sitting at work and even sitting listening to awesome thesis presentations […]
Number one killer of Americans […]
Let me leave you with that example […] why not protect youself with a little bit of excercise.
Swoje wystąpienie prelegent rozpoczyna od bezpośredniego zwrotu w formie pytania skierowanego do publiczności (apostrophḗ), skłaniając ją do konkretnej reakcji, tj. uczest- niczenia w sondażu poprzez podniesienie rąk. Przez zawężenie zakresu predykacji i kon- kretne wyznaczenie obszaru domeny poszukiwania12 (today) zostaje zredukowany wysiłek umysłowy słuchacza powiązany z wyszukiwaniem, a świeżość wspomnień13 wzmacnia zaangażowanie emocjonalne. Nieprzypadkowo więc pytanie o ten rodzaj nawyku dotyczy chwili bieżącej, a nie jest odniesiony do bardziej lub mniej zakrojonej przeszłości. Warto zauważyć sięgnięcie po żart słowny zasadzający się na wykorzystaniu leksemu sitting jako morfemu składowego jednostki wyrazowej związanej z zupełnie inaczej profilowanym pojęciem, potencjalnie wchodzącym w skład tej samej domeny14. Z retorycznej perspek- tywy humor przyczynia się to do stworzenia lżejszej, otwartej atmosfery, a jednocześnie wspomaga łatwość odbioru treści przez odbiorcę – stanowi w ten sposób jeden z bardziej skutecznych sposobów realizowania funkcji delectare. Wyniki przeprowadzonego sondażu prelegent komentuje słowami it tells us what we already know – w ten metakonwersacyjny sposób implikując, że działanie podjęte przez publiczność w rzeczywistości nie przyczy- nia się do zwiększenia jej wiedzy na dany temat, ale ma ustalone już fakty bezpośrednio słuchaczom uświadomić. Fragment B pokazuje wykorzystywaną w tej wypowiedzi strukturę tematyczno-rematyczną, podnoszącą koherencję wypowiedzi, pozwalającą też na budowanie napięcia, wynikającego ze stopniowego dokładania kolejnych informacji. Fragment C możemy traktować jako swoiste transponowanie treści ze stylu naukowego na popularnonaukowy, co zaznacza metatekstowy fragment o dość potocznym charak- terze (in other words), który wprowadza parafrazę o właściwościach eksplikacyjnych. Zauważalne jest w tym miejscu trójskładnikowe powtórzenie profilujące główny temat prezentacji tj. wszechobecność siedzącego trybu życia w naszej codzienności, co zostaje
11 MiamiOHnews (2017), Three Minute Thesis 2017 Winner [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/ watch?v=dexCh39jEg4 [dostęp: 10.01.2024].
12 Domena wiedzowa: aktywności wykonane dzisiaj.
13 Jako wspomnienie możemy zdefiniować wyróżniony kognitywnie obszar domeny, jakim jest stan siedzenia, profilowany we wskazanej wcześniej domenie kognitywnej za pomocą orzeczenia i okolicznika czasu (have sat for at least one hour).
14 Warto zauważyć, że analizowany tu żartobliwy wtręt nie pozostaje w sprzeczności z głównym tematem pre- zentacji – opieka nad dzieckiem nie może być przecież przeprowadzana całkowicie w pozycji siedzącej. Żart wpi- suje się więc w spójność tematyczną wypowiedzi – rozśmiesza, ale jest uzasadniony.
połączone z komplementem w postaci frazy rzeczownikowej (awesome presentations). Przykład D zawiera wyrażenie metaforyczne zrównujące chorobę z mordercą, wskazujące jednocześnie na wspólnego wroga – publiczność tym chętniej powinna zastosować się do udzielanych rad i docenić badania, ponieważ (możemy przypuszczać, że w większości) należy do tej samej grupy, do której przynależy sam prezentujący (Americans). Wzmacnia to element arethé – podkreślone zostaje współdzielenie wartości odbiorcy i nadawcy. Pod- trzymywaniu przyjaznego kontaktu i tworzeniu uprzejmej atmosfery służy nagromadzenie struktur sygnalizujących autonomię słuchacza, takich jak: Let me czy why not. Tworzą one asymetrię kontaktu ukierunkowaną na odbiorcę, zgodnie z dwiema zasadami grzeczności sformułowanymi przez Robin Lakoff (1973) – „wyrażaj się jasno” (zasada ta nawiązuje do maksym Paula Grice’a) i „wyrażaj się grzecznie”. W tym drugim wskazaniu zawarte są takie reguły, jak: nie bądź natrętny, oferuj możliwości wyboru i spraw, by twój rozmówca czuł się dobrze (Al-Duleimi, Rashid, Abdullah, 2016: 263). Zastosowanie się do zasad grzeczności podnosi gotowość odbiorcy do wysłuchania komunikatu. W wypowiedzi tej dostrzegamy chęć wpłynięcia na postawę i wzorce zachowania słuchaczy tak, aby mogli wykształcić nawyki bardziej pożądane zdrowotnie.
language? (zwycięskie wystąpienie 2018, University of Reading)15
Imagine, you’re dropped off in a foreign country. Say, Japan – without warning. You only speak English and everybody around you only speaks Japanese. How would you survive? Order a coffee? Have a chat? Make friends? Hold a job?
To zwycięskie wystąpienie zostaje otwarte pytaniem pobudzającym wyobraźnię słu- chacza. Ma ono skłonić odbiorcę do lepszego zrozumienia sytuacji osób cierpiących na afazję. Po raz kolejny wyobrażenie o ogólniejszym charakterze zostaje doprecyzowane przez serię pytań powiązanych z codziennymi aktywnościami.
The problem is, we don’t understand the concept of communication very well.
Często zaimek we używany jest, aby pokazać przynależność naukowca do tej samej grupy, której część stanowią również odbiorcy jego przemowy. W tym przypadku za- imkiem tym doktorantka odnosi się prymarnie do zespołu naukowców zajmujących się tym zagadnieniem – nie zostaje to jednak wyraźnie zaznaczone, przez co możemy mieć wrażenie, że odbiorcy zostają także niejako zaproszeni do grona eksperckiego. Działanie to zwiększa inkluzywność i zaciera różnice między mówiącym a słuchającymi.
Remember I told you, you don’t speak or understand Japanese…?
W tym przemówieniu badaczka powraca do nakreślonej na początku sceny, która pozwalała dobitniej emocjonalnie odczuć trudności, na jakie napotykają osoby cierpiące na afazję. Następne odniesienie do tej wyobrażonej sytuacji ułatwia zrozumienie różnicy między umiejętnościami językowymi a zdolnością do komunikacji16. Hipotetyczna sytu-
15 University of Reading (2018), Three Minute Thesis competition 2018 Winner – Willemijn Doedens [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=7YesMSG9izE [dostęp: 10.01.2024].
16 Doktorantka wyjaśnia tę kwestię w dalszej nietranskrybowanej tu części wystąpienia.
acja przywoływana jest więc zarówno, by wzmocnić efekt empatyczny, jak i pokazać na poziomie kognitywnym zależności między zjawiskami, których charakter jest przedmiotem badań młodej naukowczyni.
By getting a better idea what communication means instead of just language skills this can inform our therapists and hopefully help those who struggle to communicate every single day.
Prelegentka podkreśla praktyczne przełożenie rezultatów swoich badań na polepszenie standardów życia osób zmagających się z najbardziej podstawowymi potrzebami ko- munikacyjnymi. Emocjonalizm wypowiedzi i stopień problemów, z jakimi borykają się pacjenci, zostają pogłębione wskutek wprowadzenia okolicznika czasu w postaci every single day. Nie jest on niezbędny do kompletnego opisu specyfiki danego schorzenia – zwiększa jednak wymowność tekstu. Nie brak tu również wyznaczników metadyskur- sywnych (na przykład hopefully).
Imagine a crystal clear lake, the water as still as glass. You can see fish, birds and beautiful vibrant colours. You just know that life in and around this lake thrives. Unfor- tunately, every day, this image gets further and further away from reality.
Badaczka rozpoczyna swoje wystąpienie od bezpośredniego zwrotu do publiczności, prosząc o wyobrażenie sobie idyllicznego krajobrazu, w którego centrum leży jezioro. W celu pobudzenia tego wyobrażenia posługuje się licznymi środkami językowymi, takimi jak utrwalone w języku wyrażenia metaforyczne (as still as glass, crystal clear, life thrives, vibrant colours), odwołujące się do wielomodalnych schematów poznawczych. Bazują one zarówno na zmyśle wzroku, jak i słuchu, tworząc bardziej przekonujące i angażujące emocjonalnie obrazy. Intensywność zjawisk w opisanym fragmencie zarówno w sensie przestrzennym, jak i czasowym zostaje podniesiona przez wprowadzenie okoliczników w postaci every day oraz in and around – drugi z nich charakteryzuje podwójna struktura profilującą atemporalne relacje między landmarkiem, jakim jest jezioro, a trajektorem, którym jest życie, występujące w tekście w postaci metafory ontologicznej. Życie wypełnia jezioro i otoczenie dokoła niego. Następną frazę o podwójnej strukturze można dostrzec w orzeczniku przysłówkowym further and further, który profiluje z kolei dynamiczną relację między dwoma przestrzeniami – między wynikającą z opisu przestrzenią mentalną (wyobrażenie o celu) a sugerowanym stanem wiedzy o pogłębiającej się degradacji śro- dowiska (wiedza o rzeczywistości). Takie profilowanie jest wynikiem aktywacji struktury poznawczej, jaką jest metafora konceptualna stopień realizacji celu = odległość w prze- strzeni. Imaginowane oddalenie od nęcącego obrazu porusza emocjonalnie – chcemy bowiem zanurzyć się w harmonijnym pięknie opisanego miejsca, co stanowi sposób na realizację funkcji movere.
17 Wilfrid Laurier University (2019), Laurier 2019 Three Minute Thesis (3MT): Winner Mariam Elmarsafy
[plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=TVDt4zkduw0 [dostęp: 10.01.2024].
We humans have created an excess of carbon dioxide and methane in the atmosphe- re will continue to terrorize our planet. One major consequence of climate change is a decrease in rainfall and a rise in temperture. What’s scary about that is it causes fre- shwater to evaporate and when lakes evaporate bacause there is too much heat and very little rain, salt concentrates and freshwater animals pay the price. So how that feels like for freshwater animals is how you would feel running a marathon that had no breaks.
Doktorantka stara się wpłynąć na emocje odbiorców (patos) między innymi za pomocą opisanego wcześniej kontrastującego zestawienia: rzeczywistość – upragniony cel. Istotną strategią oddziaływania emocjonalnego jest również uświadomienie człowiekowi, że jest odpowiedzialny za postępującą degradację środowiska naturalnego. Im wyraźniejsze jest poczucie moralnego zobowiązania, tym ważniejsze stają się starania badawcze podejmo- wane w tym obszarze i tym istotniejszy jest też projekt badawczy młodej naukowczyni. Językowo ten zamysł znajduje odbicie w leksyce o silnym zabarwieniu emocjonalnym (terrorize, scary). W tym dyskursie niepokoju kolektywna wina za degradację natury zostaje za sprawą apozycji (we humans) przypisana każdemu człowiekowi (czyli także każdemu uczestnikowi spotkania). Poczucie moralnego zobowiązania za krzywdy wyrzą- dzane naturze jest umacniane przez wprowadzenie ilustracyjnego porównania, podkreśla- jącego ekstremalnie zły stan zwierząt wskutek działania czynników antropogenicznych. Spójność semantyczna tekstu podnosząca łatwość jego odbioru wynika między inny- mi z zaobserwowanych już wcześniej konstrukcji dualnych – decrease in rainfall and a rise in temperature oraz struktur tematyczno-rematycznych. Prześledzenie łańcucha przyczynowo-skutkowego ułatwiają dodatkowo redundancje (decrease in rainfall i very
little rain, a także rise in temperature oraz too much heat).
What if I told you that there is a way to go back in time and see if the water flea survived during the 1930s Dust Bowl? Well, with my research, there is a way.
Uwaga publiczności zostaje podtrzymana przez zadanie pytania. Naukowe proce- dowanie polegające na badaniu kolejnych warstw osadów zostaje przedstawione jako odbywanie podróży w czasie, co jest zabiegiem wzmagającym zaciekawienie słuchacza. Ten fragment wypowiedzi kończy deklaracja dotycząca możliwości eksplorowania prze- szłości. Ma on podkreślać przełomowy charakter danego projektu badawczego (powiązane z budowaniem phronesis – dzieje się to przez umieszczenie zaimka dzierżawczego (my) w nieskomplikowanym syntaktycznie zdaniu, wprowadzonym przez znacznik dyskursu well, który ma wyrażać zastanowienie nad poprzedzającym pytaniem i sugerować replikę nieoczekiwaną18, co jest w tym przypadku sygnałem świadomie kontrolowanej interakcji z oczekiwaniami słuchaczy).
Imagine a freshwater lake as clear as crystal glass. You can seen fish, bird and beau- tiful vibrant colours. If we continue to take care of our planet, this will be our reality.
Prelegentka kończy swoje wystąpienie opisem znanym z początkowego fragmentu wypowiedzi. Posługuje się tą samą orientacyjną metaforą poznawczą bliżej = lepiej.
18 Cambridge Dictionary (b.r.), Well [hasło w słowniku], https://dictionary.cambridge.org/grammar/british- grammar/well [dostęp: 10.01.2024].
Tym razem zmienia się jeden z poziomów obrazowania, jakim jest perspektywa – pod warunkiem zwiększenia pracy na rzecz ochrony środowiska możemy przesunąć się bliżej do zarysowanego celu, aż do jego pełnego osiągnięcia. Takie klamrowe uporządkowanie prezentacji jest celowym zabiegiem podnoszącym jej atrakcyjność dla słuchacza i umoż- liwiającym lepsze zapamiętanie przekazywanych informacji.
This second option is only for emergencies of very high energy demand. For exam- ple when we suddenly spring to catch the bus.
W początkowej części wypowiedzi prelegent wskazuje na zdarzenie znane większo- ści słuchających z dnia codziennego – pościg za uciekającym autobusem jako przykład sytuacji, która eksploatuje zapasy energetyczne.
That’s how cancer cells get the energy to keep growing and growing constantly. In my research, I am trying to develop new drugs to shut down cancer’s main source of energy. So, this is the problem and the strategy to solve it, is illustrated at the bottom of my slide. We focus on a particular enzyme called lactate dehydrogenase but I’ll refer to it by its nickname LDH.
Intensywność wzrostu tkanek rakowych (i tym samym rosnąca presja powiązana ze znalezieniem efektywnego sposobu leczenia) podkreślona zostaje przez orzeczenie zło- żone, którego bazę stanowi konstrukcja czasownikowa keep doing sth. Nie tylko sama konstrukcja wyraża już ciągłość procesu, lecz także podwojenie rzeczownika odczasow- nikowego (gerund) dodatkowo obrazuje nieustający charakter zachodzącej aktywności. Efekt amplifikacji zostaje uzupełniony leksykalnie przysłówkiem constantly. W skutek uwydatnienia atmosfery zagrożenia badania doktoranta wydają się tym istotniejsze. Ich celem jest skuteczne zwalczanie komórek rakowych. Mówiący w odniesieniu do zapropo- nowanego sposobu prowadzenia terapii nie wprowadza elementów modalności językowej ani linguistic hedges – używając trybu oznajmującego wyraża pewność i zdecydowanie: the strategy to solve it, is illustrated at the bottom of my slide. Uwaga odbiorców zostaje skierowana na towarzyszącą wystąpieniu prezentację graficzną, wizualizującą poruszane koncepty – nie pozostaje tylko dekoracyjnym elementem, lecz także zostaje w aktywny sposób faktycznie wykorzystana, co należy poczytać za zaletę tego wystąpienia. Transpo- zycja tekstu naukowego na popularnonaukowy zaznacza się również w warstwie elocutio, w zabiegach mających zmniejszyć hermetyczność terminologii naukowej, co odbywa się jednak bez rezygnacji z niej (I’ll refer to it by its nickname LDH).
(1) And of course a lot of studies tried that already including pharmaceutical com- panies and they all use the same strategy developing traditional drugs which are very small molecules so they can get inside LDH and block it. (2) But so far they all failed. (3) I would be fool to think that I can do better than the big farma in my PHD,
(4) I know. (5) That’s why we need to think differently, use a different strategy and
19 TheQUTube (2020), Three Minute Thesis (3MT) 2020 Winner and People’s Choice – Ferran Nadal-Bufi, QUT Faculty of Health [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=e74Z8mEquF0 [dostęp: 10.01.2024].
I chose a very old strategy typically used in the military or politics: divide and rule. How does it apply to our scientific problem?
Fragment C analizowanej prezentacji zawiera wiele mechanizmów służących retory- zacji tekstu, dostrzegalnych między innymi w warstwie kompozycyjnej – uwagę zwraca na siebie zaznaczony intonacyjnie kontrast w stopniu rozbudowania fragmentów (1) –
(2) oraz (3) – (4). Zwięzłości zdań oznajmujących (2) i (4) towarzyszy w tym otoczeniu tekstualnym także wyrazistość komunikowanej za ich pomocą treści, w której chodzi o całkowity brak skuteczności innych podmiotów badawczych. Podkreślona zostaje świa- domość osoby mówiącej odnośnie do ograniczeń występujących podczas realizowanego przez nią projektu (zastosowanie się do maksymy skromności). Fraza of course sugeruje oczekiwanie, że członkowie publiczności na podstawie dotychczas usłyszanych informa- cji zdążyli wykształcić już przekonanie, że podobne ambicje badawcze żywiły również większe instytucje badawcze. Należy zauważyć, że choć doktorant mówi wprawdzie o niemożliwości konkurowania z dużymi koncernami farmaceutycznymi, przedstawia jednak w parataksie (5) pomysł na rozwiązanie problemu, któremu rzekomo bezkonku- rencyjne koncerny nie podołały. Przedstawienie tej kluczowej informacji w formie para- taksy z występującymi w niej powtórzeniami (think differently – different strategy – old strategy) pozwala odbiorcy podążać za sposobem rozumowania mówiącego. Zaskoczenie odbiorcy (które jako rodzaj poruszenia emocjonalnego jest pożądanym efektem) ma zostać wywołane przez informację o tym, że wybrana przez badacza przełomowa strategia nie należy do najnowszych. Jest też osadzona zwyczajowo w domenach: wojsko lub polityka. Segment metodologiczny, w którym prelegent tłumaczy przydatność podejścia opartego na maksymie: divide and rule, zostaje otwarty pytaniem: How does it apply to our research? Charakterystyka opracowywanej terapii wynika z metaforycznego mapowania z wcześniej przytoczonych domen wiedzowych do domeny: zjawiska biochemiczne20. Prezentujący przewiduje więc potencjalne pytania i wątpliwości ze strony audytorium i stara się na tej podstawie poprowadzić swój wywód – może być to traktowane jako przykład prolepsis.
LHD is actually a tetramer that means LDH is formed by the combination of four proteins that assemble to each other like jigsaw puzzle of four pieces.
To achieve that, we use a fascinating use class of molecules called peptides. […] Peptides are very strong at binding to these proteins but more specifically at binding to the edges of these proteins, because when our peptides bind to the right spot the jigsaw puzzle doesn’t match anymore. It doesn’t klick.
W celu wyjaśnienia działania terapii prelegent wykorzystuje stosowane w szkołach wyobrażenie związków chemicznych jako elementów łączliwych (klocki, puzzle). Zastosowanie tej utrwalonej w systemie edukacyjnym metafory jest przykładem interfe- rencji naukowego i potocznego obrazu świata21. Uczestnik konkursu rozwija tę metaforę poznawczą, operując wyrażeniami wykorzystującymi różne typy zmysłowej modalności
20 Powstające przeniesienie metaforyczne prowadzi do następujących analogii: nowotwór – wróg, substancje chemiczne – broń wroga, blokowanie możliwości użycia substancji chemicznych – osłabienie wroga, nowotwór w remisji – zwycięstwo.
21 Stanowi to jednak odrębne, szerokie zagadnienie nie przynależące bezpośrednio do celów niniejszego tekstu.
(doesn’t match, doesn’t klick). Zrozumienie treści ułatwia stopniowe zwiększanie szczegó- łowości wypowiedzi (strong at binding to these proteins but more specifically at binding to the edges of these proteins). Subiektywną perspektywę na przedmiot rozważań pokazuje użycie zabarwionego emocjonalnie przymiotnika fascinating.
Zwycięska prezentacja wspierana jest zgodnie z regułami konkursu materiałami poglą- dowymi. Zamieszczona plansza prowadzi w przystępny sposób przez trzy obszary prezen- tujące: przedmiot zainteresowań danego badania, sedno wykorzystywanego mechanizmu oraz jego cel. Każdy z trzech etapów jest dychotomicznie rozbity na część powiązaną z procesami chorobowymi oraz tymi przebiegającymi prawidłowo. W przekazie pojawiają się emotikony symbolizujące samopoczucie pacjentów. Prezentujący do podkreślenia przekazywanych treści wykorzystuje dodatkowo mimikę i liczne gesty – w ten sposób odwołuje się do: prezentowanych informacji (na przykład: 00:27–0:33; 01:45–01:49), do treści ilustrowanych planszą (na przykład: 0:18; 1:17), do odbiorców (na przykład: 3:03). Mocno zauważalne są również liczne gesty wskazania na samego siebie (charakterystyczne dla Amerykanów oparcie otwartej dłoni na klatce piersiowej, na przykład: 0:12; 02:10; 02:30; 02:40) zaznaczające centralną rolę osoby badającej dla danego przedsięwzięcia. Są to gesty często wykorzystywane w opisywanej formule konkursowej; w tej prezentacji wydają się jeszcze liczniej reprezentowane niż w pozostałych materiałach wybranych do analizy. Należy pamiętać, że podczas przygotowywania wystąpienia w języku obcym23 warto zważać na sposób gestykulacji – niektóre gesty mogą bowiem po wprowadzeniu do nowej przestrzeni kulturowo-językowej wydać się niezrozumiałe, nienaturalne lub mogą wręcz zwiększać ryzyko nieporozumień.
The cardiovascular system is truly amazing. We may not often think about it but our hearts are beating constantly.
Zdanie otwierające cechuje się dużą dawką emocjonalności (pozytywny ładunek emocjonalny zostaje wzmocniony dodatkowo przez przysłówek truly). Mocne wyrażenie opinii nadawcy ma rozpalić zainteresowanie słuchacza oraz podkreślić zaangażowanie mówiącego, które może przekładać się na jego merytoryczną znajomość tematu. Zabie- giem retoryzującym jest umieszczenie kontrastujących przysłówków częstotliwości: not often – constantly w zdaniach składowych zdania współrzędnego przeciwstawnego. Warto nadmienić, że pierwszy z nich skonstruowany jest na zasadzie litoty.
In healthy individuals the aorta is elastic. When heart beats, it ejects vast amounts of blood at enourmously high pressure similar to a rubber band. The aorta stretches to contain the sudden rush of energy and then relaxes […] In a condition called supra- valvular aortic stenosis or SVAS affecting one in every 10 000 people the situation is not so simple […] there is no rubber band. Instead to deal with this enourmous pressure
22 Yale Career Strategy (2021), 3-Minute Thesis Competition (2021) First-Place Winner Matthew Ellis [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=Q-0os7z7aJ4 [dostęp: 10.01.2024].
23 Przede wszystkim mam na myśli naukowców niebędących natywnymi użytkownikami angielszczyzny, którzy wygłaszają treści w języku angielskim.
changes from the heart, the smooth muscle cells of the aorta grow uncontrollably, thin- king: if we make the wall thicker, it will be strong, it won’t crack.
Aby wytłumaczyć działanie naczyń krwionośnych w zdrowym organizmie, prelegent porównuje je do rozciągliwej gumy. Zasada funkcjonowania układu krążenia w organizmie zdrowego człowieka zostaje skontrastowana z niewydajnością pracy tego układu w przy- padku osób chorych, co językowo zachodzi przy wykorzystaniu litoty (not so simple), antropomorfizacji (thinking w odniesieniu do naczyń krwionośnych), kontrastującym zestawieniu czasownika posiłkowego w formie afirmującej oraz przeczącej (it will […] it won’t) oraz przymiotników i przysłówków oznaczających wysoki stopień intensywności danej cechy (enormous, vast, uncontrollably).
[…] which can then become any type of the cell in the body. Imagine a stem cell is like a seed of an untapped potential and depending on how you cultivate its growth and when and which nutrients you provide it could become something as hearty as a beet or something as beautiful as an orchid. That might sound crazy but here is how it’s done.
Dalszy wywód argumentacyjny doktoranta wspiera przywołanie metafory poznaw- czej tkanki ludzkie = flora. Często ciało ludzkie i procesy fizjologiczne stanowią domenę źródłową dla metafor i wyrażeń metonimicznych. W tym przypadku mamy do czynienia ze zjawiskami w skali mikro (procesy wzrostowe na poziomie pojedynczych komórek macierzystych24), dlatego wymagają one unaocznienia przez zastosowanie metafory po- znawczej o domenie źródłowej zlokalizowanej w obszarze wiedzowym na temat roślin. Prezentujący poszerza swoją wypowiedź o kolejne porównania metaforyczne, mające na celu przedstawienie różnorodności będącej rezultatem rozwoju komórek macierzystych (as hearty as a beet or something as beautiful as an orchid). Porównania te spełniają swój nadrzędny cel komunikacyjny i podkreślają szerokie zastosowanie komórek macierzy- stych w hodowlach rozmaitych tkanek. Wydaje się jednak, że brak jest wspólnej kategorii cech25 stanowiącej fundament obydwu porównań, co zapewniłoby większą spójność tej części wypowiedzi.
I have shown that SVAS cells treated with this drug begin to behave similarily to healthy cells and I’m hopeful that my research will help treat patients with this con- dition in the not too distant future. Stem cells can become any type of cell and I can use them to study a multitude of diseases including cancer even Covid-19 and directly test therapies on any organ system in any individual, including you and including me.
Prezentujący podkreśla swoje kompetencje przez wskazanie na dotychczasowe dokona- nia tj. wykazanie skuteczności danych leków; zaznacza również emocjonalnie pozytywny stosunek wobec beneficjentów jego naukowych starań i zarysowuje czas stosowania nowatorskiej terapii przy pomocy przestrzennej metafory poznawczej wkrótce = blisko
24 Warto zwrócić uwagę na to, że nazwa komórki macierzystej w języku angielskim niejako sama już indukuje metaforykę odwołującą się do botaniki: stem cells.
25 Nazwanymi cechami są hearty – krzepki oraz beautiful – piękny. Pierwszy odnosi się bardziej do kondycji oraz struktury obiektu. Antytezę do tego przymiotnika spójniej byłoby budować na przymiotniku z bliższego zakre- su leksykalnego na przykład: wątły, kruchy, delikatny (vulnerable, fragile, soft).
wyrażonej językowo z użyciem litoty (no too distant). Kompozycja fragmentu wypowiedzi pokazująca szeroką przydatność (czy nawet praktyczną uniwersalność) bieżących badań doktoranta zostaje zrytmizowana przez trzykrotne wprowadzenie zaimka nieokreślonego any. W tym samym fragmencie możemy wydzielić jeszcze dwa, względem siebie podob- nie zbudowane segmenty, wykorzystujące imiesłów including, umożliwiający podanie przykładów – i tak, mimo wiedzy o tym, że opisane procedury znajdują zastosowanie w przypadku każdej choroby i każdego człowieka, pojawiają się nazwy stanów chorobo- wych (w istocie skrajnie zróżnicowanych etiologicznie – od chorób nowotworowych po w momencie wygłaszania prezentacji najbardziej rozpoznawalny patogen wirusowy), jak i wskazania na konkretne osoby (biorące udział w toczącym się akcie komunikacyjnym).
Anglojęzyczny materiał badawczy, będący kompilacją najwyżej ocenionych prezentacji wygłoszonych przez młodych naukowców podczas różnych edycji konkursów Three Minute Thesis, obrazuje szerokie spektrum strategii retorycznych mających na celu przykucie uwagi odbiorcy i zaakcentowanie doniosłości prowadzonych badań, co służy autopromocji doktorantów i ich pomysłów. W opisowej analizie korzystającej z aparatu pojęciowego językoznawstwa kognitywnego, pragmalingwistyki, lingwistyki tekstu oraz retoryki wyróżnione zostały zabiegi służące prezentacji treści naukowych w sposób po- pularnonaukowy, cechujący się większą przystępnością dla szerszego grona odbiorców. Teksty miały rozpalać chęć słuchania odbiorców i przeciwdziałać ich znużeniu. Refleksja i świadomość dotyczące strukturyzowania oraz językowego kształtowania wypowiedzi w taki sposób, by docierały one poza obszar stricte akademicki, wydaje się w dzisiejszych czasach szczególnie potrzebna. W analizowanych wypowiedziach pojawiły się liczne pró- by dialogizowania i interakcji z publicznością oraz chęć emocjonalno-kognitywnego zaan- gażowania publiczności przez wprowadzanie przykładów inspirowanych codziennością, wyrażeń deiktycznych, porównań, pytań retorycznych, powtórzeń oraz antytez. Mówiący starali się budować oczekiwania słuchaczy, by móc do nich nawiązać na późniejszym etapie swoich wystąpień, co powiązane było z odwołaniami do wiedzy szkolnej słuchaczy i ich przyzwyczajeń edukacyjnych. Kandydaci dążyli także do emocjonalnego poruszenia odbiorców przez apelowanie do ich sumień (na przykład zaniedbania ekologiczne) oraz do ich lęków (na przykład przed chorobami za pomocą metaforyzacji choroba = wróg). Wszystkim tym zabiegom towarzyszyła chęć zbudowania więzi na linii nadawca – odbior- ca. Jedna, jak i druga strona współdzielić mają daną wiedzę i wartości; nadawca dzięki swym kompetencjom kreuje się na swoistego lidera merytorycznego, jednakże ranga odbiorcy i jego autonomiczność zostają wywyższone przez strategie skromności, w tym eksplicytne przydzielenie mu prawa do odwrócenia uwagi. W utrzymywaniu skupienia słuchającego mówiący posługują się chętnie wyrażeniami realizującymi metafory poznaw- cze i metonimie, wykorzystując przy tym odwołania do różnych kanałów zmysłowych, odczuć i fizycznego funkcjonowania człowieka w świecie. Nie powinniśmy zapominać,
że słowo mówione odgrywające w powyższej analizie kluczową rolę, wspierane było przez przygotowane grafiki i sekwencje gestów.
Pewien zaskakujący brak potencjału retorycznego wykazywały tytuły prezentacji, które stanowiły raczej rzeczowe odwzorowanie przedmiotu dociekań naukowych po- szczególnych naukowców.
Wydaje się, że konieczne są dalsze analizy stylu naukowego i popularnonaukowego oraz ich wzajemnych dynamicznych relacji, szczególnie we współczesnym globalnym dyskursie naukowym, cechującym się wcześniej opisanym zwrotem postlingwistycz- nym oraz otwartością wobec szerszego grona odbiorców-niefachowców (dokonującej się za sprawstwem nowoczesnych mediów). Badania stylów komunikacji oraz tekstów naukowych i popularyzatorskich jest ważne, ponieważ pozawala nam rozpoznawać bieżące tendencje w danym dyskursie naukowym i atmosferze naukowej. Niniejszy artykuł miał za zadanie podnieść świadomość, jak można mówić o swoich badaniach tak, żeby odbiorca skierował w naszą stronę uważne ucho, a nie czubek głowy opadłej w znużeniu. Ma on również podtrzymywać dyskusję dotyczącą takiego popularyzowa- nia nauki, która – oddziałując na odbiorcę – nie uprości zanadto sposobu myślenia i nie spłyci głębi przekazu.
Al-Duleimi H.Y., Rashid S.M., Abdullah A.N. (2016), A Critical Review of Prominent The- ories of Politeness, „Advances in Language and Literary Studies”, vol. 7, no. 6, s. 262–270.
Bogołębska B. (2001), Stylistyka retoryczna pozaliterackich form wypowiedzi. Wybrane aspekty problemu, [w:] B. Witosz (red.), Stylistyka a pragmatyka, Katowice.
Gajda S. (1982), Podstawy badań stylistycznych nad językiem naukowym, Warszawa–Wrocław. Gajda S. (1990), Współczesna polszczyzna naukowa. Język czy żargon?, Opole.
Gajda S. (2001), Styl naukowy, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin.
Gajda S. (2013), Styl naukowy, [w:] E. Malinowska, J. Nocoń, U. Żydek-Bednarczuk (red.),
Style współczesnej polszczyzny. Przewodnik po stylistyce polskiej, Kraków.
Iwaniak K. (2022), Językoznawstwo kognitywne a czasowniki rozdzielnie złożone, „Studia Linguistica”, nr 41, s. 135–157.
Kosińska M. (2008), Artykuły popularnonaukowe: egalitaryzm czy elitaryzm nauki?, [w:]
Z. Cygal- Krupa (red.), Współczesna polszczyzna: stan, perspektywy, zagrożenia, Tarnów.
Kozłowska A. (2018), „Nielokalność mechaniki kwantowej” kontra „Samobójstwo dla na- uki” – różnice stylu naukowego i popularnonaukowego, „Conversatoria Linguistica”, R. XII,
s. 129–138.
Kukieła E. (2010), Zabiegi retoryczne w dyskursie politycznym. Czyli jak powiedzieć to, co trzeba i tylko to, co trzeba?, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 45, s. 77–93.
Lichański J.Z. (2016), Retoryka tekstów popularnonaukowych na przykładzie czasopisma
„Scientific American”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Literaria Polonica”, t. 1(31),
s. 71–81.
Mamcarz-Plisiecki A. (2018), Retoryka i Językoznawstwo – obszary spotkania, „Roczniki humanistyczne”, t. LXVI, nr 6, s. 111–135.
Pałuszyńska E. (2017), Charakterystyka stylu naukowego i terminów na tle wariantywności języka w kraju i za granicą, „Acta Universitas Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzo- ziemców”, t. 24, s. 17–26.
Rachwałowa M., Bogusz B. (2006), Kognitywizm a pragmatyka językowa w ujęciu lingwo- edukacyjnym, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Logopaedica I”, Folia 31, s. 37–54.
Sobczak B. (2009), Retoryka a niejęzykowe środki komunikacji, „Poznańskie Studia Poloni- styczne. Seria Językoznawcza”, vol. 15(35), s. 57–76.
Starzec A. (1999), Współczesna polszczyzna popularnonaukowa, Opole
Wilkoń A. (2002), Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków. Witosz B. (2009), Dyskurs i stylistyka, Katowice.
Załęska M. (2019), Retoryczne style przedstawiania wiedzy naukowej, [w:] M. Worsowicz,
B. Fiołek-Lubczyńska (red.), Tropami retoryki, stylistyki i dziennikarstwa. Tom dedykowany Profesor Barbarze Bogołębskiej, Łódź.
Materiał badawczy
MiamiOHnews (2017), Three Minute Thesis 2017 Winner [plik wideo], YouTube, https:// www.youtube.com/watch?v=dexCh39jEg4 [dostęp: 10.01.2024].
TheQUTube (2020), Three Minute Thesis (3MT) 2020 Winner and People’s Choice – Fer- ran Nadal-Bufi, QUT Faculty of Health [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/ watch?v=e74Z8mEquF0 [dostęp: 10.01.2024].
University of Reading (2018), Three Minute Thesis competition 2018 Winner – Willemijn Doedens [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=7YesMSG9izE [dostęp: 10.01.2024].
University of Southampton (2016), Winner of Three Minute Thesis ‘16 | University of South- ampton [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=MlX5CpbaBYI [dostęp: 10.01.2024].
Wilfrid Laurier University (2019), Laurier 2019 Three Minute Thesis (3MT): Winner Mariam Elmarsafy [plik wideo], YouTube, https://www.youtube.com/watch?v=TVDt4zkduw0 [dostęp: 10.01.2024].
Yale Career Strategy (2021), 3-Minute Thesis Competition (2021) First-Place Winner Mat- thew Ellis [plik wideo], Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=Q-0os7z7aJ4 [dostęp: 10.01.2024].
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.