Zdzisława Staszewska
Uniwersytet Łódzki
Sakrament bierzmowania w zwierciadle języka (na podstawie materiału gwarowego)
Życie sakramentalne ma szczególne znaczenie dla ludzi wierzących, zwłaszcza dla mieszkańców wsi; stanowi podstawę ich przynależności do Kościoła. Dobro transcen- dentne, którego uosobieniem jest Bóg, jest dla nich wartością nadrzędną.
Artykuł jest próbą odtworzenia i charakterystyki pola leksykalno-frazeologicznego nazw i określeń dotyczących drugiego sakramentu jako jednego z głównych pól słownic- twa religijnego. Eksplikację znaczeń poszczególnych leksemów i połączeń wyrazowych należących do omawianego kręgu tematycznego przeprowadzono w oparciu o materiał gwarowy pochodzący z miejscowości położonych wokół Łodzi1.
Badaniem zostały objęte osoby reprezentujące najstarsze pokolenie (powyżej siedem- dziesiątego roku życia). Materiał został zebrany po części metodą kwestionariuszową, ale głównie metodą zapisu swobodnej rozmowy, co pozwala uzyskać bardziej wiarygodne formy, zwłaszcza w przypadku takich nazw, które nie odnoszą się do konkretnych desygna- tów możliwych do pokazania informatorowi. Analizie zostały poddane wszystkie zebrane, przynależne do zakresu wyznaczonego przez temat opracowania, leksemy, niezależnie od ich stosunku do języka literackiego2. Przyjmując, że słownictwo, sposób mówienia
1 Pochodzi on z dwudziestu miejscowości: Błonie [B]; Ciechosławice [C]; Charłupia Mała [Ch]; Chojne [Chn]; Dalików [D]; Feliksin [F]; Gidle [G]; Kodrąb [K]; Karczów [Kw]; Lubocha [L]; Lipce Reymontowskie [LR]; Leźnica Wielka [LW]; Modlna [M]; Niewiesz [N]; Piątek [P]; Skoszewy [S]; Siedlątków [Sw]; Świnice Warckie [ŚW]; Uników [U]; Wandalin [W]; lokalizując materiał, posługuję się tymi skrótami.
2 Badając pełny, używany w środowisku wiejskim materiał, także i ten o wyraźnej proweniencji ogólnopolskiej, nawiązuję do definicji słownictwa ludowego podanej przez K. Dejnę, który – rezygnując z przesądzania o ge- nezie tego typu leksyki, uznaje za jej pierwszoplanową cechę fakt, że posługują się nią ludzie żyjący w danym środowisku wiejskim, por. K. Dejna, Słownictwo gwarowe i słownictwo ludowe, [w:] S. Hrabem et al. (red.), Symbolae Philologicae in honorem Vitoldi Taszycki, PAN, Kraków 1968, s. 52.
jest korelatem myślenia, staram się znaleźć odpowiedź na pytanie o ekwiwalenty słowne odpowiadające myśleniu mieszkańców wsi na temat celebracji drugiego sakramentu.
Nazwą podstawową, zajmującą centralne miejsce w omawianym polu semantycznym, jest rzeczownik bierzmowanie. Użytkownicy gwary, tkwiąc w rzeczywistości teologicznej, zdają sobie sprawę ze znaczenia tego ważnego etapu w duchowym życiu chrześcijanina, jakim jest sakrament bierzmowania. Nie mówi się tu wprawdzie o jego sakramentalnych znakach: nałożeniu rąk, symbolice namaszczenia krzyżmem, oznaczającej dary Ducha Świętego, ale akcentuje się obdarowanie Jego łaską i owocami potrzebnymi do dopełnienia i dalszego (po chrzcielnym wejściu w życie wiary) pogłębiania i rozwoju postępowania zgodnie z nauką Kościoła, por. Dary Ducha Śfintego dostaje w birzmuwaniu3 [C]; Po birzmowaniu mo łaske Ducha Śfientego [Kw]; Bierzmowanie to jes sakramend umocnie- nia [D]; Siedym daróf Ducha Śfientego dostaje bierzmowany [W]. Przekazując związane z wartościami nadprzyrodzonymi prawdy religijne, mieszkańcy wsi wykorzystują sfor- mułowania katechizmowe lub stwierdzenia zasłyszane podczas nabożeństw w kościele. Zwracając uwagę na istotę omawianego sakramentu, informatorzy przywołują zwią- zane z nim wspomnienia z przeszłości, por. We wojne w robotny dziń było birzmuwanie [Chn]; Fcaz4 byłam u birzmuwanio [K], podkreślają rolę nowego imienia, które otrzymuje bierzmowany, por. Jakie se chto imie do birzmuwanio podoł [Ch]; Mamine imie se wzinam
do birzmuwanio [U].
Akcentuje się tu także fakt, że szafarzem tego sakramentu jest biskup, por. Co pore lad na birzmuwanie pszyjizdzo biskup [B]; Na birzmowanie biskup pszyjechoł [LW]; Biskup Tyminiecki pszyjechoł na birzmuwanie [S]; także w postaci wierzmowanie (jedno użycie), por. Wybiskuf pszyjizdzoł s Cynstochowy na wirzmowanie [Kw].
Analizowany leksem stanowi ośrodek nazewniczy dla połączeń wyrazowych: świadek do bierzmowania (akcentującego konieczność poszukiwania przez kandydatów pomocy duchowej), por. Śfiadeg do birzmuwanio kładzie rynke na raminiu [K] oraz chrzestny do bierzmowania (zaznaczającego jedność obu sakramentów), por. Jedyn kszesny był lo fszy- kich do birzmuwanio [ŚW]; Kszesnowie byli do birzmuwanio: kszesno i kszesny ogólni lo fszyskich [Ch]; Kszesne były do birzmuwanio [P]. Językowym wykładnikiem omawianej osoby jest również wyrażenie drugi chrzestny, por. Brad mój był moim drugim kszesnym, drugi kszesny był do birzmuwanio [ŚW]. Pozostaje ono w opozycji i na wzór połączenia wyrazowego pierwszy chrzestny ‘świadek sakramentu chrztu’, por. Pierszy kszesny był do ksztu [ŚW]. Kiedy świadkiem do bierzmowania jest ktoś z rodziców chrzestnych, rolę pierwszego i drugiego chrzestnego odgrywa, zgodnie z zaleceniem Kościoła, ta sama osoba, por. Jednego miałam kszesnego: do ksztu i do bierzmowania [G]. Z językowego punktu widzenia mamy tu do czynienia z kontaminacją dwóch wyrażeń: chrzestny do chrztu oraz chrzestny do bierzmowania5.
3 Przy cytowaniu materiału zrezygnowałam z pisowni fonetycznej, przyjmując zasadę, stosowanej niekiedy w tekstach tego typu, transkrypcji uproszczonej. Ograniczenie to w żadnym stopniu nie wpływa na rozpatrywa- ny tu problem.
4 Fcas – ‘wcześnie, w młodym wieku’.
5 Szerzej na ten temat por. Z Staszewska, Pole leksykalno-frazeologiczne określeń związanych z chrztem w słow- nictwie ludowym Polski centralnej, [w:] D. Bieńkowska, A. Lenartowicz (red.), Tajemnice rozwoju, Archidiece- zjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2009, s. 467–482.
Dla czasownika bierzmować egzemplifikacja znacznie skromniejsza, przykłady głównie imiesłowowe, po. Ojce sie dopatszyły, że dziecko nie jez birzmuwane, to ftedy stary idzie do birzmuwanio [K] (tu o przyjmowaniu omawianego sakramentu nie w dzieciństwie, ale już w wieku dojrzałym); Birzmuwanych duza i som ojce i cało rodzina [P]; Pszygotuwanie birzmuwanych trfo długo [S]; także w postaci wierzmować (jeden przykład), por. Wiskup pszyjadzie i bedzie wirzmuwoł. [M].
W omawianym tu kręgu tematycznym związanym z celebracją sakramentu bierzmo- wania mieszczą się także następujące leksemy i połączenia wyrazowe:
archidiecezja ‘jednostka terytorialna wyższej administracji kościelnej’; mało liczne poświadczenia wyłącznie dla postaci achidecdzja, por. W Łodzi jez archdecezja [S]; W archidecezji arcybiskub miszko [LW];
arcybiskup ‘biskup stojący na czele archidiecezji’, por. Arcybiskupa Glempa momy [G]. Informatorzy podkreślają hierarchię w Kościele, wymieniają podporządkowane sobie stopnie w jego strukturze. Zwracając uwagę na władzę nauczania, uświęcania wspólno- ty wierzących i rządzenia nią, wskazują na zakres wykonywanych przez arcybiskupa obowiązków, por. Arcybiskub jes starsy od biskupa [Chn]; Arcybiskub mo sarze starsom od biskupa [ŚW]; Arcybiskub wyssy od biskupa [K]; Nojstarszy biskup to jez arcybiskup [S]; Ponad arcybiskupym jes prymas [S]; Przyjadzie arcybiskup pośfińcić kościół [M]; Arcybiskub bierzmowoł, otprawioł msze [Sw]; Na wizytacjom pszyjechoł arcybiskup [W]. Powyższe werbalizacje świadczą o tym, że informatorzy są świadomi ustopniowania stanowisk we władzach kościelnych z zachowaniem należnej gradacji;
arcypasterz ‘tytuł używany w stosunku do biskupa, arcybiskupa’; przytoczenia pod- kreślają przynależność biskupów do królestwa Bożego oraz ich udział w kształtowaniu duchowości religijnej wiernych, por. Na biskupa sie mówi arcypastesz [K]; Drogi arcy- pasterzu – my mówili pszy powitaniu biskupa [Kw];
biskup ‘duchowny katolicki zarządzający diecezją’; w cytatach wspomina się o łaskach Ducha Świętego potrzebnych dla posługi biskupa, por. Biskub jez namaszczony Duchem Świętym [U], ale najczęściej wskazuje się tu na miejsce biskupa w zhierarchizowanej strukturze kościelnej, por. Biskub do katedry nolezy [Ch]; Dwóch pumocników mo biskup [G]; F Kalisu jez dwóch biskóf [U]; Ksiondz musi słuchadź biskupa [L] (tu o posłuszeń- stwie prezbiterów, którzy pełnią posługę pod kierunkiem swojego biskupa), jego prawa i powinności, gotowość angażowania się w sprawy królestwa Bożego, por. Musiało być pozwolinie od biskupa [K]. Wśród obowiązków najbardziej widoczna jest posługa święceń oraz celebracja sakramentu bierzmowania najczęściej w ramach liturgii eucharystycznej, co sprzyja podkreśleniu jedności sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, por. Biskub namarszczo klerykóf [LR]; Biskub jez bardzo ważny, bo bierzmuje, wyśfionco kapłanóf [Kw]; Biskup pszyjizdzo wyśfioncać tych ksinży [ŚW]; Na birzmuwanie biskup pszyjezdzoł [B]; Biskub otprawioł, birzuwanie było na mszy [Ch]. Wspólnota wiernych wstawia się w czasie mszy za swojego biskupa, który jest zjednoczony z każdą cele- bracją Eucharystii, nawet wówczas, gdy przewodniczy jej kapłan, por. Za biskupa sie modlimy [LR], por. także w postaci wybiskuw: Wybiskuf pszyjizdzoł s Cynstochowy na wirzmuwanie [Kw] oraz wiskub: Wiskup pszyjadzie i bedzie wirzmuwoł [M] – ta postać
fonetyczna uświadamiana jest przez użytkowników gwary jako archaiczna, por. Downi
mówili wiskup [Chn].
W wypowiedziach dotyczących wizytacji parafii informatorzy koncentrują się na po- szczególnych elementach ceremoniału powitania biskupa na terenie parafii, por. Pszed wielgiemi dźwiami pszyjmuje sie biskupa chlebym i solom [Chn]; Bramy tryumfalne były jag mioł biskup pszyjechać [D]; Biskupa my pszywitali urocyście, dzieci wiersyki mó- wiły [N], wspomina się tu również używane przez biskupa (zwłaszcza dawniej) środki lokomocji, por. Doruszkom biskup pszyjechoł [Kw]; Porom kuni i bryckom po biskupa wyjizdzały [LW]; Karetom biskupa pszywiezły [S]. Tego typu konteksty z zawartymi weń leksemami dodatnio wartościowanymi wyrażają pozytywny, życzliwy stosunek wspólnoty wierzących do nazywanych, szacunek dla nich.
Omawiany leksem funkcjonuje w badanym materiale również jako przezwisko, także dla przesadnie pobożnego, por. Ojca ksionc pszezwoł biskupym [L]; Biskub jehofców na niego mówiły [U].
Formacjami wspólnordzennymi z omawianym tu wyrazem są: 1) przymiotnik biskupi
a) ‘dotyczący biskupa’, por. Ubiór biskupi, czapka biskupia jes [K]; Samochód był bi- skupi, biskub nim jeździł s kierofcom [P]; Był jako biskup, mioł laske biskupiom [ŚW], także w połączeniach wyrazowych: czapka biskupia, por. Tako duzo copka biskupio to jez mitra [LW], fotel biskupi, por. Pszy boku ołtarza stoł tyn biskupi fotel [Sw]; Fotel bi- skupi dlo biskupa, zeby mioł na cym siedzieć [U], kuria biskupia, por. Kuria biskupio jes f Cynstochowie, tam uzynduje biskup [G]; Nas ksiondz jeździ do kurii biskupi [K], laska biskupia, por. Błogosławiony Bogumił mioł laske biskupiom i infułe [ŚW], tron biskupi, por. niżej s.v. tron; b) ‘w kolorze amarantowym’, przytoczenia nie posiadają odniesień do transcendencji, por. Amarant s fioletowym, taki biskupi kolor [Ch]; Na sukinke kupiłam se biskupiego [Chn]; Biskupi kolor lubie [G]; Nici takie dobrałam biskupiego koloru [L]; F ty chustce wincy jez biskupiego [U]; 2) rzeczowniki będące przezwiskami: biskupiak, biskupianka, por. w cytatach pozbawionych komponentu sakralności: Ojciedz robił na ksinzy zimi i nazywały go biskupym, kolegi pszezywały brata biskupiok, jak tam bisku- pionka żyjes – mówiły do mnie [Kw]; Biskupiog na niego godały na tego chłopoka [Sw]; Tom dziołche biskupionka pszezywajom [P]. Mające charakter przezwiskowy leksemy zyskują w powyższych kontekstach charakter nacechowanych pod względem stylistycz- nym formacji z ujemnym zabarwieniem uczuciowym;
wybrzmiewa szeroko pojęta troska biskupa o zarządzaną przez niego cząstkę Kościoła powszechnego, por. Nad diecezjom jez biskup, biskub diecezjom zawiaduje [Chn]; F kozdy diecezji musi bydź biskup [Sw]; Fszysko w diecezji na biskupa głowie [Ch]. Informatorzy zdają sobie sprawę z przynależności do określonej diecezji, por. My nolezymy do diecezji włoclafski [Ch]; Nasza diecezjo jes cynstochosko [K]; My som diecezjo łowicko [LR]; Tu jez diecezjo kalisko [U], także w postaci decezja, por. Decezja włocłafsko jez bliskawo [ŚW] oraz decyzja, por. Na całom decyzje łóckom jez znany tyn obras [M].
Analizowany rzeczownik stanowi podstawę słowotwórczą dla odnośnego przymiotnika diecezjalny, wyłącznie w postaci decezjalny, por. w połączeniu wyrazowym decezjalny kościół: W decezjalnych kościołach to jes kościelny, a w zokunnych to jez brat [G] oraz
decyzjalny: decyzjalny ksiądz, por. Ksiondz decyzjalny chodzi f sutannie, ksiondz zokunny mo habit [LW]; Un jez decyzjalny ksionc [U], por. także bliskoznaczne wyrażenie ksiądz świecki: Ksiondz jes śfiecki, a zakonnig jez w zakonie [K];
ekscelencja ‘tytuł honorowy przysługujący arcybiskupom i biskupom w Kościele katolickim’. Brak w analizowanym materiale literackiej postaci omawianego leksemu, ze względu na trudności wymawianiowe, co też informatorzy expressis verbis artykułują, ulega on licznym modyfikacjom, przybierając najczęściej postać ekcelencja, por. Ekce- lencja – dziń tszeba pośfińcić i poftorzać, bo to trudne słowo [K]; Ekcelencja na biskupa sie mówi [Kw] oraz ekselencja, por. Ekselencja sie mówi do biskupa [Chn]; Ekselencjo – do biskupa sie mówi [U]. Znacznie rzadziej spotykanymi postaciami są: eksensja, por. Eksensje my powitali urocyście jak pszyjechoł na birzmuwanie [N] i eksenslia, por. Do biskupa mówi sie eksenslio [S];
infuła ‘mitra biskupia’, por. w przytoczeniach definiujących: Biskub infułe mo, takom duzom copke [G]; Ta copka biskupa to sie infuła nazywo [U]. Leksemowi temu towarzyszy w badanym materiale bliskoznaczny wyraz mitra, por. niżej;
katedra ‘główny kościół diecezji z siedzibą (arcy)biskupa’ – podając informacje o szczególnym znaczeniu w życiu Kościoła tych ważnych świątyń por. Nojważniejszy kościół to jes katedra [P]; F katedrze we Włocłafku jez biskup [Chn], informatorzy wska- zują na ich lokalizacje, por. Katedra jes f Kalisu [U], także z przywołaniem patrona, por. F Cynstochowie jes katedra Śfinty Rodziny [G], podkreślają odbywające się tu celebracje, spotkania i inne podniosłe uroczystości zwykle w ramach liturgii eucharystycznej pod przewodnictwem biskupa, por. Biskup śfincony jes f katedrze [N]; We Wielkom Sobote fszyskie ksindze idom do katedry na msze [M]; Syn był f katedrze wyśfincany na ksindza, urocyście sie otprawiało [K]; Dożynki f katedrze som f pierszom niedziele września [S], także w postaci fonetycznej kadedra, por. F kadedrze w Łodzi my byli [P];
mitra ‘ubiór głowy biskupa’, w leksemie tym zawarte są synonimiczne treści w sto- sunku do omówionego wyżej rzeczownika infuła, niektóre cytaty bezpośrednio wskazują na tę bliskoznaczność, por. Copka biskupa to jez mitra, infuła tyz mówiom [L]. Pozostałe przytoczenia także w kontekście nakrycia głowy biskupa, por. Biskub mo mitre na głowie [G]; Tom mitre to ministrant tszymo [K];
ordynariusz ‘najczęściej o biskupie zarządzającym diecezją’; bardzo skąpa egzemplifi- kacja dotyczy wyłącznie postaci skróconej o jedną sylabę, por. Momy nowego ordnariusza [B]; Ordnariusz wizytowoł naszom parafiom latoś [F];
pastorał ‘laska będąca oznaką godności biskupiej’, por. Ministrant tszymo tyn pastorał biskupa [K]; Pastorał mo biskup, taki zakszywiuny na kuńcu [LW]. Informatorzy próbują etymologizować, por. Pastorał jez ot pasterza, bo Pan Jezuz jes pasterzym naszym [M], jedno użycie dla postaci pasterał, por. Biskup s tym pasterałym set [S];
tron ‘ozdobny fotel zwykle na podwyższeniu pod baldachimem, honorowe miejsce dostojników świeckich i kościelnych’; wypowiedzi wskazują jednoznacznie, że nazywa- ny przez omawiany leksem desygnat podkreśla funkcję biskupa jako przewodniczącego zgromadzenia liturgicznego i kierującego modlitwą, por. Biskup siedzi na tronie, ubrany jes tyn tron [Chn]; Tron biskupowi szykujom, wyścielajom takim kolorym biskupim jag biskup pszyjedzie [K]. Językowym wykładnikiem omawianych treści jest również połą-
czenie wyrazowe tron biskupi, por. Uszykuwali my tron biskupi pszy ołtarzu [P]; Tron biskupi na bielutko był ubrany [U]. Należy wskazać na semantyczną bliskość wyrażeń: tron biskupi oraz fotel biskupi, por. wyżej s.v. biskup;
[LW]; Na wizytacjom biskup pszyjechoł [P].
Semantyczno-słowotwórcza analiza zgromadzonego materiału może być podstawą wie- lu konstatacji. Zarówno kształt formalny jak i funkcje znaczeniowo-stylistyczne poddanych tu badaniu pojedynczych leksemów i połączeń wyrazowych wskazują na zróżnicowane pole leksykalno-frazeologiczne nazw dotyczących sakramentu bierzmowania. Znakomita większość zgromadzonych tu wyrazów i związków frazeologicznych z dziedziny słow- nictwa religijnego jest wspólna dla omawianych gwar i języka ogólnego6, por. diecezja, katedra, ordynariusz, pastorał, w tym także dla jego odmiany potocznej, por. biskupiak, biskupianka. Wiele leksemów ma w języku długą tradycję, występując w charakterze od dawna zadomowionych terminów7, por. arcybiskup, bierzmowanie, biskup, infuła, które niejednokrotnie przypominają archaiczne postaci zasobu leksykalnego, por. np. kszesny (do bierzmowania) oddający staropolską postać z nagłosowym k-8. W obrębie terminu tron – w stp. ‘majestat Boga’ – w analizowanym materiale ‘ozdobny fotel, honorowe miejsce dla biskupa’ daje się zauważyć modyfikację semantyczną.
Związane z sakramentem bierzmowania nazwy będące przedmiotem niniejszej anali- zy zostały zanotowane w znacznej większości także we wcześniejszych opracowaniach dotyczących słownictwa ludowego omawianego terenu oraz obszarów przyległych9.
Dostrzec należy wariantywność wśród omawianych nazw. Synonimiczne określenia są formacjami różnordzennymi, por. arcypasterz/biskup/ordynariusz, infuła/mitra/ czapka biskupia, pastorał/laska biskupia. Wśród analizowanych tu przykładów z istniejącym między nimi stosunkiem synonimii są, jak widać, również takie, w których pojedyncze wyrazy konkurują z bliskoznacznymi związkami frazeologicznymi. Wśród tych ostat- nich widoczne są także jednostki bliskie znaczeniowo, por. drugi kszesny/ kszesny do bierzmowania/świadek do bierzmowania, fotel biskupi/tron biskupi, ksiądz diecezjalny/ ksiądz świecki.
Należy zwrócić uwagę na procesy językowe, głównie natury fonetycznej, jakim ulega omawiana leksyka, zwłaszcza jej część zależna od wzorów obcych. Oprócz częstego ma- zurzenia, ścieśnienia samogłosek, także przed spółgłoskami półotwartymi, por. birzmuwa- nie, pasterał, dostrzegamy tu również upodobnienia pod względem dźwięczności, por. kadedra, dyspalatalizację, por. decezja ‘diecezja’, prowadzące do osłabienia artykulacji
6 Świadczy o tym ich obecność (często z odpowiednimi kwalifikatorami) w SD [W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” (tom I–IV), PWN (pozostałe tomy), War- szawa 1958–1969].
7 Umieszcza je w swoim opracowaniu M. Karpluk, Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, Wydaw- nictwo Naukowe DWN, Kraków 2001.
8 Występujące m.in. w wyrazie chrzest i formach pokrewnych postaci nawiązujące do dawnej wymowy łacińskiej zaczęły pod koniec średniowiecza ustępować na wzór pisanego języka łacińskiego formom z nagłosowym ch-, por. J. Reczek, Zjawisko relatynizacji niektórych zapożyczeń polskich, „Język Polski” 54, 1974, s. 363–367.
9 Por. K. Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Języ- kowej ŁTN”, XX–XXXI, Łódź 1974–1985; M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław 1962–1973, cz. 1–8.
zastąpienie spółgłoski zwartej b przez szczelinową v w wyrazach: wierzmowanie, wiskup10; w postaci decyzja niewykluczone skojarzenie z identycznie brzmiącym wyrazem w zn. ‘postanowienie, uchwała’, zaś w namarszczać ‘udzielać sakramentu święceń’ z terminem krawieckim11, co jest tym bardziej prawdopodobne, że omawiany leksem pochodzi od informatorki12 . Wynikiem procesu skracania wyrazów jest forma ordnariusz, a działania dysymilacyjne, uproszczenie grup spółgłoskowych dodatkowo stały się podstawą takich przeobrażeń leksemu ekscelencja, jak: ekcelencja, ekselencja, eksensja, eksenslia. Wi- doczne tu zmiany sytuują się prawdopodobnie na pograniczu fonetyki i słowotwórstwa i są również związane z przyswajaniem obcych sufiksów. Liczne modyfikacje omawianego leksemu wskazują, że nawet po procesie dostosowania obcego wzoru (łac. excellentia) do fonetycznego i morfologicznego systemu języka polskiego jest on dla mieszkańców wsi trudny do wymówienia, co prowadzi w efekcie do zniekształcenia jego struktury fonicznej13.
Zwracając uwagę na walor stylistyczny analizowanych tu pojedynczych leksemów i połączeń wyrazowych związanych z sakramentem bierzmowania, należy podkreślić, że mimo braku ewidentnych formacji ekspresywnych, hipocoristiców, znakomita większość przytaczanej tu leksyki, niezależnie od budowy słowotwórczej, jest aksjologizowana dodatnio, a pozytywne konotacje nie muszą być ściśle związane ze słowotwórczymi wykładnikami językowymi.
Bibliografia
Cyran W., Procesy językowe w przejmowaniu wyrazów obcych przez gwary (na materiale polskim), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, XXI, 1975, s. 5–41.
Dejna K., Słownictwo gwarowe i słownictwo ludowe [w:] S. Hrabem et al. (red.) Symbolae Philologicae in honorem Vitoldi Taszycki, PAN, Kraków 1968, s. 49–54.
Dejna K., Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, XX–XXXI, Łódź 1974–1985, s. 189–277.
Doroszewski W. (red.), Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Po- wszechna” (tom I–IV), PWN (pozostałe tomy), Warszawa 1958–1969.
10 Na częste w gwarach tego typu wymiany zwraca uwagę M. Kamińska, Gwary Polski centralnej, Zakład Naro- dowy im. Ossolińskich, Wrocław 1968, s. 72, W. Cyran widzi w tego typu przykładach głównie dysymilację pod względem stopnia otwarcia, por. Procesy językowe w przejmowaniu wyrazów obcych przez gwary (na materiale polskim), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, XXI, 1975, s. 18.
11 Na związek struktury danego wyrazu w gwarach z innym, zbliżonym brzmieniowo, wskazuje W. Cyran, dz. cyt.,
s. 9, 17, 28 i n.
12 W tej formie także w kontekstach dotyczących śmierci w znaczeniu ‘pomazać olejem święconym chorego w celu jego umocnienia i otrzymania potrzebnych łask’, por. Dzisiej nogów nie namarszczo ksionc [S], także w deverbativum wchodzącym w skład wyrażenia ostatnie namaszczenie, por. Ostatnie namarszczenie pszet śmierciom [LR], szerzej na ten temat por. Z. Staszewska, Kres życia ziemskiego w wypowiedziach mieszkańców wsi, „Conversatoria Linquistica”, R.II/2008, s. 103–128.
13 Na temat licznych przekształceń, zarówno natury fonetycznej jak i morfologicznej, towarzyszących adaptacji nieprzejrzystych etymologicznie wyrazów obcych do systemu językowego użytkowników gwary por. W. Cyran, dz. cyt., s. 5–41; H. Pelcowa, Stare i nowe w języku polskiej wsi XXI wieku [w:] E. Woźniak (red.), Tradycja a nowoczesność, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2008, s. 507–516.
Kamińska M., Gwary Polski centralnej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1968.
Karpluk M., Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2001.
Pelcowa H., Stare i nowe w języku polskiej wsi XXI wieku [w:] E. Woźniak (red.), Tradycja
a nowoczesność, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2008, s. 507–516.
Reczek J., Zjawisko relatynizacji niektórych zapożyczeń polskich, „Język Polski” 54, 1974,
s. 363–367.
Staszewska Z., Kres życia ziemskiego w wypowiedziach mieszkańców wsi, „Conversatoria Linquistica”, R.II/2008, s.103–128.
Staszewska Z., Pole leksykalno-frazeologiczne określeń związanych z chrztem w słownictwie ludowym Polski centralnej [w:] D. Bieńkowska, A. Lenartowicz (red.), Tajemnice rozwoju, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2009, s. 467–482.
Szymczak M., Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1962–1973, cz. 1–8.