https://doi.org/10.25312/j.8938

Sebastian Dusza https://orcid.org/0000-0001-6780-4773 Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

e-mail: sebastian.dusza@uj.edu.pl

Propedeutyka składni strony biernej języka polskiego jako obcego na przykładzie podejścia Norberta Morcińca

Propaedeutics of the passive voice syntax of Polish as a foreign language based on the example of Norbert Morciniec’s approach

Streszczenie

Celem artykułu jest opisanie konsekwencji współistnienia składników kategorialnych konstrukcji obu stron biernych w języku niemieckim i polskim, powstałego w wyniku zredukowanego znaczenia ich imiesłowów. Powinno to ułatwić zrozumienie ich natury i pozytywnie wpłynąć na podejście do ich nauczania. W artykule skupiono się na analizie syntaktycznej takich konstrukcji, szukając odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu zbieżność imiesłowów, jaką oferuje metoda profesora Norberta Morcińca, może jeszcze wywoływać umiejętność przyjmowania i logicznego wyznaczania odpowiednich kategorii imiesłowów biernych.

Słowa kluczowe: generatywizm, strona bierna, imiesłowy bierne

Abstract

The aim of the article is to describe the consequences for the categorical components of the constructions both ats of the Passive Voice in the German at the Polish language, which arise by the reduced semantical meaning of their participles to facilitate their understanding and their appropriate teaching approach. The article focuses on the syntactic analysis of such constructions, seeking answers to the question of how much the convergence of the Participles, which offers Prof. Norbert Morciniec with his method, can still evoke the ability to admit and logically determine the appropriate categories of the Passive Voice.

Keywords: generativism, passive voice, past participles

Wstęp

Tematem niniejszego artykułu jest restrukturyzacja wiedzy przyszłych filologów, tłumaczy i nauczycieli języka niemieckiego w zakresie poprawnego rozumienia tworzenia i zna- czenia strony biernej. Czynnikiem wywołującym restrukturyzację jest językoznawstwo kontrastywne w ujęciu bilateralnym. W tym artykule przedstawia się problematykę ana- logii w teorii składni strony biernej, promowanej przez Norberta Morcińca. Ten uznanej klasy polski naukowiec, jeden z najwybitniejszych nowoczesnych teoretyków i praktyków kontrastywnie zakładanych badań naukowych, jest twórcą dydaktycznych fundamentów tzw. szkoły wrocławskiej. Novum tego podejścia polega nie tylko na odróżnianiu terminów syntagmat i paradygmat, opatrywanych terminem zdanie czy wypowiedzenie, lecz także na wprowadzeniu nowego bytu składniowego, jakim jest tzw. konstrukcja składniowa. Konsekwencją tego podejścia jest czytelna redukcja syntagmatyki frazy predykatywnej w odniesieniu do paradygmatu1, czyli potencjalnego substytuowania się wykładników w ramach danej predykacji (Nickel, 1968: 151). Norbert Morciniec, a wraz z nim grono kontynuatorów jego myśli, twierdzi, iż dzisiejsze, nieprawidłowe pojmowanie strony biernej nadal jest główną przyczyną wielu błędów i opacznego rozumienia natury stro- ny biernej w podręcznikach. Ten stan od lat permanentnie stanowi zmartwienie dydaktyki języka niemieckiego jako obcego w Polsce oraz zapewne spędza sen z powiek teorety- ków składni, operujących bezwiednie unilateralną terminologią rozbioru gramatyczne- go w uprawianiu rozbioru logicznego zdania. Ten stan także ma swoje konsekwencje w promowaniu odpowiedniego podejścia do składni strony biernej języka polskiego jako obcego, co ma miejsce zwłaszcza w Niemczech, szczególnie na stronach internetowych, mających aspirację do eksplanacji składni strony biernej pod kątem dydaktyki w świetle szkoły wrocławskiej.

Cel

W niniejszym artykule najpierw zostanie podjęta próba konfrontatywnego przedstawienia ogólnej procedury poprawnego budowania strony biernej wyłącznie w ujęciu Norberta Morcińca, wrocławskiego filologa, a zarazem uważnego germanisty i niderlandysty. Norbert Morciniec w swoich publikacjach oferuje materiał do nowych, odświeżających przemyśleń. Dodatkowo przedstawia kwestię rozgraniczania dystrybucji czasowników zupełnych/Vollverben względem czasowników posiłkowych/Hilfsverben w obecności odpowiednich imiesłowów biernych/Partizip II. Strony bierne zatem w obu językach są dwie, bowiem różnią się w swojej semantoskładni diametralnie, jak to pokazuje poniższe zestawienie ze względu na semantykę i dystrybucję stosowanego/zastosowanego imie- słowu biernego (tab. 1).

1 Za E. Coseriu (1968: 48) rozumiemy paradygmat jako zbiór wszystkich bytów językowych, uporządkowa- nych według danej cechy, ideologii, na przykład paradygmat krzeseł w sklepie meblarskim. Natomiast syntagmat to co najmniej dwa elementy różnych paradygmatów połączone istniejącą regułą składniową, jak związek zgody we frazie krzesło stoi.

Tab. 1. Strona bierna w języku polskim i niemieckim

Zadania i diagnoza

Uwaga czytelnika zostanie skierowana ku konieczności wyznaczania granicy syntak- tyczno-składniowej w jednym z dwóch ciągów strony biernej, podczas gdy analizie zo- stanie poddany terminologiczny proces inkorporacji czynnej predykacji z wykładnikiem przymiotnikowym przez zakres strony biernej, odbywający się z powodzeniem w obu językach2. Możliwość badania zasadności rozumienia natury strony biernej możemy zba- dać na dwóch prostych testach, jakie można zaoferować uczniom w fazie nauki z prośbą o wybranie jednej z dwóch wersji binarnych zdań w języku obcym:

Brama jest otworzona → Das Tor wird geöffnet/Das Tor ist geöffnet Brama jest otwierana → Das Tor wird geöffnet/Das Tor ist geöffnet List jest pisany → Der Brief wird geschrieben/Der Brief ist geschrieben

List jest napisany → Der Brief wird geschrieben/Der Brief ist geschrieben

lub w języku ojczystym:

Die Flaschen werden gestellt → Butelki są stawiane/Butelki są ustawione Die Flaschen sind gestellt → Butelki są stawiane/Butelki są ustawione Die Zwiebel wird geschält → Cebula jest obierana/Cebula jest obrana Die Zwiebel ist geschält → Cebula jest obierana/Cebula jest obrana

Der Wagen wurde gekauft → Samochód był kupowany/Samochód był kupiony Der Wagen war gekauft → Samochód był kupowany/Samochód był kupiony

Diagnoza przypadku

Przypomnijmy: w obu językach można w określonych ramach tworzyć stronę bierną. W obu językach ma ona swoje dwie różne odsłony: stronę bierną procesową, w której dany czasownik posiada, niezależnie od czasu, znaczenie procesualne, czyli trwające w danym wycinku czasu, a więc niedokonane. W języku niemieckim jest to tzw. Vorgangspassiv. Drugą odsłonę stanowi strona bierna czasowników, mających znaczenie rezultatywne, dokonane, zwana Zustandspassiv.

W obu językach także obie odsłony strony biernej są budowane z odpowiednich imiesłowów biernych. N. Morciniec w tym miejscu tłumaczy wprowadzenie nowego bytu językoznawczego: znaczenie strony biernej procesualnej nie jest sumą znaczeń słów użytych do zbudowania danej formuły, czyli wykracza poza nią, stając się konstrukcją.

W słowotwórstwie wyróżnia Morciniec wyrazy, zestawienia wyrazowe i konstrukcje wyrazowe. Różnicą między zestawieniem wyrazowym, które powstaje przez determinację jednego słowa przez drugie na mocy zezwalającej na to reguły (Morciniec, 2020b: 79), a konstrukcją wyrazową jest fakt, „że ich znaczenie nie jest równe sumie znaczeń jego składników” (Morciniec, 2020b: 25). Przykładem konstrukcji wyrazowej jest niemiecki

2 Norbert Morciniec tak przekonuje do potrzeby badań bilateralnych oraz multilateralnych: „Badacz kontra- stywista, dysponujący wiedzą o faktach różnych języków, posiada szerszy horyzont badawczy, potrafi spostrzec problemy i postawić pytania badawcze, których analizujący tylko jeden język na ogół sobie nie uświadamia” (zob. Morciniec, 2022: 81).

czas Perfekt. Tu zdania Ich habe gemacht nie tłumaczy się linearnie: Ja mam zrobione, lecz syntetycznie: Ja zrobiłam (Morciniec, 2020b: 76). W innym miejscu uzupełnia Nor- bert Morciniec powyższe uwagi wprowadzeniem pojęcia analityczności i syntetyczności, bowiem czasy Präsens i Präteritum są czasami syntetycznymi (Morciniec, 2020b: 97). Natomiast wszystkie pozostałe czasy są konstrukcjami temporalnymi w momencie, kie- dy ich „wartość informacyjna nie jest sumą znaczeń poszczególnych składników, lecz zupełnie nowym znaczeniem”3.

Konstrukcją jest zatem złożony predykat jest + naprawiany/wird + repariert w zdaniu Pojazd jest naprawiany/Der Wagen wird repariert. Konstrukcyjność polega także na zmianie funkcji czasownika: wird/jest, nie jest on już czasownikiem głównym/Hauptverb, tylko zaledwie posiłkowym/Hilfsverb.

W takim ujęciu składnia zdania opisu czynności Pojazd jest naprawiany względem zdania z opisem stanu Pojazd jest nowy nie jest identyczna. W konstrukcji, przy braku dopełnienia przymiotnikowego, nie tworzy się zdania na zasadzie wymienności składni- ków paradygmatu czasownika głównego. W zdaniu Pojazd jest naprawiony/Der Wagen ist repariert użyto nadal zwykłego czasownika głównego jest/ist oraz dowolnego para- dygmatycznie konotowanego wykładnika, tu imiesłowu biernego w roli przymiotnika, czyli w funkcji dopełnienia przymiotnikowego (Morciniec, 2020a: 50; 2020b: 105). Dlaczego zatem składnia zdań Pojazd jest naprawiony i Pojazd jest nowy jest identycz- na? Oba dopełnienia przymiotnikowe tworzą paradygmat czasownika głównego jest/ist. Dlatego znaczenie strony biernej rezultatywnej (= stadialnej) (Morciniec, 2020a: 24)/ Zustandspassiv nie stanowi konstrukcji, bowiem jej czasownik nie zmienił w niej swojej funkcji (Morciniec, 2020b: 105; 2022: 74).

Zdanie Samochód jest kupowany/Der Wagen wird gekauft to zatem zdanie skonstru- owane w stronie biernej procesualnej, podczas gdy zdanie Samochód jest kupiony/Der Wagen ist gekauft jest strukturą w stronie biernej rezultatywnej. Różnica nie zasadza się na wyborze jednego z dwóch czasowników, lecz na koniecznym uwzględnieniu tego, iż dokonaność/niedokonaność jest także przede wszystkim domeną pozornie identycznie wyglądającego wykładnika predykatora (kupowany/gekauft vs kupiony/gekauft)4.

Uczony akcentuje w ten sposób przestrogę: „Odpowiednikiem polskiego [zdania] bra- ma jest otwierana to nie [jest zdanie] Das Tor ist geöffnet”, bowiem „Niemieckie das Tor ist geöffnet (Zustandspassiv!) znaczy ‘brama jest otwarta’ (stan po procesie otwierania)”5.

3 W oryginale: „Daher ist der Informationswert der analytischen Verbform keine Summe der Bedeutungen ihrer Bestandglieder, sondern eine völlig neue Bedeutung” (za: Morciniec, 2013).

4 Trzeba jednak pamiętać, iż ten sam czasownik sein/być pełni, jako czasownik zupełny/Vollverb, także rolę tzw. spójki/Kopulaverb w zdaniach ze złożonym wykładnikiem adnominatywnym Sie wird Lehrerin/Ona stanie się nauczycielką czy przymiotnikowym On jest mądry/Er ist klug. W tej roli posiada on swoje pełne znaczenie i nadal realizuje funkcje gramatyczne. Nie można jednak pozbyć się wrażenia, iż w syntagmie Er ist gekocht (= On jest ugo- towany) względem Er ist krank (= On jest chory) jego rola jako czasownika posiłkowego czy czasownika zupełnego jest czytelna dopiero w zrozumieniu charakteru predykacji. W zdaniu Er ist gekocht (= On jest ugotowany) użyto czysto teoretycznie strony biernej stanu natomiast w zdaniu Er ist krank (= On jest chory) widoczny jest czas teraź- niejszy w stronie czynnej. Zob. Morciniec, 2020a: 23. Złożony wykładnik adnominatywny w terminologii Morcińca to orzecznik/Prädikativ. Zob. Morciniec, 2020a: 25.

5 A może: otworzona?

Dopiero kombinacja z czasownikiem werden, zwanym posiłkowym, przynosi poprawne rozwiązanie: zdanie Das Tor wird geöffnet powinno się tłumaczyć jako zdanie Brama jest otwierana.

W dydaktyce języka niemieckiego w Polsce jest to istotna granica, choć niezauważana albo nie do końca zrozumiana. Znany autor repetytoriów z języka niemieckiego, Stanisław Bęza, tłumaczy niemieckie zdanie Der Brief wurde von einem Boten geschickt jako List został wysłany przez posłańca zamiast List był wysyłany przez (posługę) posłańca/kuriera. Użyto tu niepoprawnej formy dokonanego czasownika przechodniego wysłać zamiast po- prawnie zastosowanego imiesłowu niedokonanego bezokolicznika wysyłać (Bęza, 2001: 219). W innym zdaniu Meine Aussage ist von ihm falsch verstanden worden autor tego podręcznika oddaje jego sens w zdaniu z predykatorem złożonym przechodnim dokonanym zrozumieć, czyli Moja wypowiedź została przez niego źle zrozumiana. Z niewiadomych względów nie posiłkowano się czasownikiem niedokonanym rozumieć, czyli Moja wypo- wiedź była przez niego źle rozumiana (Bęza, 2001: 219), zgodnie z duchem czasownika werden, indukującego procesualność konstrukcyjności danej czynności w stronie biernej6. Także internet dostarcza podobnych danych. Na jednej ze stron internetowych czy- tamy, że zdanie Der Laden wird um 8 Uhr geschlossen tłumaczy się jako Sklep zostanie zamknięty o 8, a nie, w duchu przestróg Morcińca, jako zdanie Sklep jest zamykany o 8 (Strona bierna w języku niemieckim, b.r.). Nie jest to przypadek odosobniony: zdanie Das Auto wird noch heute repariert przetłumaczono w internecie jako Ten samochód zostanie naprawiony jeszcze dzisiaj zamiast Ten samochód jest jeszcze dzisiaj naprawiany (Strona bierna w języku niemieckim, b.r.)7. Na zupełnie innej stronie internetowej można napotkać mylącą wskazówkę: Das Auto wurde repariert to znaczy Samochód został naprawiony, chociaż poprawnie oczekiwano formy Samochód był naprawiany (Korzeb, 2023)8: co

innego semantycznie konotuje czasownik naprawiać, a zupełnie co innego naprawić.

W tym klimacie takie dictum jest brzemienne dla werden-Passiv: 1) nie istnieje żaden paradygmat czasownika werden w stronie biernej; 2) werden jest wyłącznie sygnałem niedokonaności danej czynności, tak jak -t- jest sygnałem przeszłości dla czasowników regularnych; 3) werden jest indykatorem czasowej obecności lub nieobecności podmiotu jako agensa w stronie czynnej, toteż nic nie stoi na przeszkodzie, by w obu językach istniejący ciąg analityczny strony biernej werden-Passiv uważać za ciąg syntetyczny9,

6 Na korzyść temu Autorowi zapisać trzeba uwagę ze strony 230, która jest echem spostrzeżeń autorów pod- ręcznika do DSH/Niemieckiego Egzaminu Sprawnościowego Szkół Wyższych. Autor konsekwentnie uważa, że strona bierna stanu jest tylko możliwa w czasie teraźniejszym i przeszłym prostym (Bęza, 2001: 230).

7 Kogo razi powyższa konstrukcja, może spróbować formy parafrastycznej Ten samochód jest jeszcze dzisiaj do naprawienia.

8 Identyczne przykłady zob. Strona bierna w języku niemieckim – na czym polega i jak się jej skutecznie na- uczyć?, 2022; Strona bierna, b.r. Na plus zanotować trzeba, że wiele przykładów zdań na tych stronach jest tłuma- czonych poprawnie.

9 Na stronie Institut für Deutsche Sprache (IDS) przykładowo prezentuje się jeszcze ciekawszą typologię, wła- śnie ze względu na czasownik werden, który albo jest czasownikiem posiłkowym wraz z czasownikiem sein dla strony biernej, albo jest modalnym czasownikiem dla czasu przyszłego prostego niedokonanego Futur I. Istnieją zatem dwa czasy syntetyczne (Präsens i Präteritum); analitycznie budowany czas przyszły Futur I z bezokolicz- nikiem; trzy konstrukcje przeszłe ze słowem posiłkowym i imiesłowem. Zob. Der Formenbestand des deutschen Tempussystems, b.r.

czyli będący jednym słowem (Zupa jest gotowana czyli Zupa gotuje się ↔ Die Suppe wird gekocht czy Brama jest wolno otwierana/Brama otwiera się wolno ↔ Das Tor wird langsam aufgemacht).

Norbert Morciniec a innowacje szkoły wrocławskiej

Biorąc pod uwagę fakt, że strona bierna stadialna nie jest zlepkiem czy zrostem semantycz- nym jak strona bierna stanu, warto przemyśleć, poddać dyskusji i uprościć dydaktykę stron biernych w obu językach w obszarze unifikacji opozycji dokonaności/niedokonaności. Wprowadzenie stanowią treści, jakie kontynuatorzy myśli N. Morcińca upowszechniają na poważnych naukowych stronach internetowych, zwłaszcza w badaniach kontrastyw- no-konfrontatywnych.

Na analizowanej stronie internetowej omówiono zmianę relacji walencyjnych w zdaniu w stronie czynnej i jej odpowiedniki w stronie biernej (Valenzverhältnisse im Verbalkom- plex, b.r.). Jeśli walencyjnością nazwać informację o preinstalowanej w bezokoliczniku liczbie obligatoryjnych miejsc do zajęcia przez przyszłe dopełnienia, to zdanie Hans gibt dem Trainer den Ball tłumaczone jest przy pomocy czasownika podać, podawać/geben jako Hans podaje trenerowi piłkę. Obligatoryjnymi frazami czasownika podawać, dawać, dać/geben są zatem w obu językach Hans/Hans, dem Trainer/trenerowi, den Ball/piłkę. Czasownik podaje jest tranzytywny, lecz rezultatywny. W konsekwencji zaproponowanie zdania w stronie biernej procesualnej jest semantycznie awykonalne, bowiem w rachubę wchodziłaby jedynie strona bierna stadialna Piłka jest podana/Der Ball ist dem Trainer gegeben. Natomiast na analizowanej stronie pomija się ową semantyczną pułapkę i pro- ponuje zdanie Der Ball wird dem Trainer von Hans gegeben w tłumaczeniu Piłka zostaje podana trenerowi, jednak bez refleksji, czy Piłka jest podana/Der Ball ist dem Trainer gegeben lub raczej Piłka jest podawana/Der Ball wird dem Trainer gegeben. Wśród treści na analizowanej stronie pojawia się jednak niekonsekwencja w zupełnie innym miejscu. Zdanie Hans gibt dem Trainer den Ball tłumaczy się już jako Hans daje (a nie podaje?) trenerowi piłkę. Tam także proponuje się dla zdania Dem Trainer wird der Ball von Hans gegeben tłumaczenie Trenerowi zostanie (a nie zostaje?) podana (podawana?) piłka przez Hansa. Pomimo że w konsekwencji czytelnik niemiecki nadal nie ma pojęcia o koniecz- ności refleksji nad dokonanością i niedokonanością, może warto z dydaktycznego punktu widzenia obrać ten kierunek i traktować polski imiesłów bierny identycznie jak niemiecki, czyli konsekwentnie w wersji dokonanej? I zastanawiać się, dlaczego teraźniejsza forma czasownika wird nie posiada podobnego znaczenia, jak czasownik posiłkowy jest, lecz otrzymuje znaczenie zostanie/zostaje.

Propozycja w tabeli 2 pokazuje istniejącą fleksję predykatorów obu stron biernych

w obu językach przy jednoczesnym wzmocnieniu dywergencji stopnia złożoności imie- słowów w języku polskim. Zamiarem takiej wizualizacji będzie próba dywersyfikacji ich znaczenia względem aspektu/stopnia dokonaności w świetle zapisków na stronie IDS, a więc w świetle podejścia N. Morcińca (tab. 2).

Tab. 2. Wizualizacja konstrukcji niemieckiej i polskiej strony biernej czynnościowej oraz struktury strony biernej stadialnej w czasie teraźniejszym i przeszłym prostym

Jak widać, minusem powyższego zestawienia jest nieistnienie w języku polskim czasu teraźniejszego czasowników złożonych, wyposażonych w przedrostki (napisać vs pisać, dzwonić vs zadzwonić, jechać vs pojechać itp.). Zdanie Ja napiszę/Ich werde ge- schrieben haben odnosi się do przyszłości, mimo że predykacja nosi w sobie rdzeń czasu teraźniejszego ja piszę/ich schreibe. Jeśli zatem nie istnieje czas teraźniejszy pewnych czasowników w stronie czynnej, to i uczciwa transformacja na stronę bierną stadialną w czasie teraźniejszym jest niemożliwa.

Plusem powyższego zestawienia jest konsekwentny współudział polskiego aspektu, czyli dokonaności i niedokonaności zakodowanej wielorako już w bezokolicznikach, w tworzeniu niemieckiej strony biernej. Jeszcze przed kognitywnym włączeniem wa- lencyjności w generowanie zdania trzeba zdecydować się między wyborami predykacji:

1) słuchać/hören a słyszeć/hören; 2) dać/geben a dawać/geben; 3) naprawić/reparieren a naprawiać/reparieren; 4) gotować/kochen a ugotować/kochen; 5) zapisywać/aufschre- iben a zapisać/aufschreiben itd. I być może żaden uczeń nie przetłumaczy zdania Das Buch wurde von mir gelesen jako Książka została przeze mnie przeczytana, tylko Książka była czytana przeze mnie. A zdanie Der Mann wurde durch den Pistolenschuss getötet/ Der Mann ist durch den Pistolenschuss getötet worden nie zostanie przetłumaczone jako Ten mężczyzna został zabity strzałem z pistoletu, lecz Ten mężczyzna był zabijany (był/ został zabity) strzałem z pistoletu (Bęza, 2001: 219).

Rozsądnie byłoby nawet omawiać w podręcznikach stronę bierną czynnościową po stronie biernej stanu: imiesłów bierny repariert w zdaniu Das Auto ist repariert niejako naturalnie rozumiany byłby jako naprawiony w duchu stanu/Zustand nawet bez wpro- wadzania pojęcia strony biernej stadialnej.

Do przedyskutowania pozostaje także pomysł gramatykalizacji zaimka zwrotnego się/ sich w stronie biernej czynnościowej czasowników nieprzechodnich: Man arbeitet hier/ Tu pracuje się ↔ Es wird hier gearbeitet/Tu jest pracowane (= Tu się pracuje). Rzeczowa dyskusja mogłaby udokumentować użycie zgramatykalizowanego się w grupie czasow- ników przechodnich: Skoro dużo lepiej jest stwierdzać Das Tor wird aufgemacht/Brama otwiera się, to można spróbować tłumaczyć syntetycznie Das Buch wird schnell gelesen

jako Książka czyta się szybko lub Książkę czyta się szybko. Zdanie Der Kuchen ist gebacken niejako automatycznie zdobywałoby tłumaczenie w duchu dokonaności, czyli Ciasto jest upieczone w przeciwieństwie do zdania Der Kuchen wird gebacken/Ciasto jest pieczone. W końcu zdanie Der Brief wurde durch den Boten geschickt trzeba przetłumaczyć jako List wysyłało się (a nie wysłano) kurierem.

Ze względu na powyższe do omówienia pozostała jeszcze jedna kwestia. W innym miejscu swojej książki przypomni Morciniec:

Pamiętamy, że cechą istotną konstrukcji gramatycznej jest fakt, że jej znaczenie nie jest sumą znaczeń jego członów składowych, lecz nowym zwyczajowo ustalonym znacze- niem. Gramatykalizacja czasownika werden ‘stawać się’ w połączeniu z bezokolicz- nikiem stała się możliwa, gdyż do cech znaczeniowych tego czasownika należy m.in.

„przyszłość”. Jeżeli ktoś staje się mądrym, to nie jest jeszcze mądry, to dopiero nastąpi (Morciniec, 2020b: 96).

Zwracając uwagę na pojawienie się zgramatykalizowanego zaimka zwrotnego się, w tym świetle można dokonać dalszego uproszczenia tabeli 2 do postaci tabeli 3. Dzięki temu zneutralizowano by dywergencję niedokonaności strony biernej. Warunkiem powo- dzenia jest uznanie poprawności teorii szkoły wrocławskiej. W tej tabeli dany imiesłów bierny traktowany jest w obu językach identycznie. Dodatkowo zmianie ulega znaczenie słów posiłkowych (wird → staje się; wurde → stawał się) w konstrukcji strony biernej czynnościowej, jak pokazuje tabela 3.

Tab. 3. Uproszczenie konstrukcji niemieckiej i polskiej strony biernej czynnościowej w czasie teraźniejszym i przeszłym prostym ze względu na semantykę imiesłowu

Granica podziału na czasowniki dokonane i niedokonane wydawałaby się w takiej perspektywie zacierać (Morciniec, 2020b: 80). Zdanie Der Kuchen wird gebacken ozna- czałoby Ciasto staje się upieczone, bo przecież już nie Ciasto staje się pieczone, przy czym zdanie Der Kuchen ist gebacken oznaczałoby nadal Ciasto jest upieczone. Granicę między Ciasto staje się upieczone a Ciasto jest upieczone stanowiłoby umiejętne zasto- sowanie odpowiedniego czasownika w obu językach, mając w pamięci dywergencję między konstrukcją procesu a strukturą stanu. Na razie pominąć także trzeba neutralność

niemieckiego imiesłowu biernego względem płci, co może sprawiać problemy w języku polskim (Morciniec, 2020b: 74).

Nie koniec na tym. Skutecznie próbując unikać niczym niemotywowanej zwrotności czasownika stawać się, z powodzeniem można zamiast niego zaproponować taki czasow- nik, jaki forsowany jest na stronie IDS (Morciniec, 2020b: 77). W języku polskim jest to czasownik pozostawać/pozostać, jak pokazuje tabela 4.

Tab. 4. Poglądowe zestawienie proponowanych uproszczeń w duchu IDS

Konkluzja i prognozy

Celem i zadaniem niniejszego artykułu było przedyskutowanie konieczności wprowadze- nia terminu konstrukcji składniowej dla najpopularniejszej wersji strony biernej w obu językach, czyli dla strony biernej czynnościowej (Vorgangspassiv). Właśnie dla tej odsłony strony biernej jej znaczenie nie wydaje się sumą znaczeń jej komponentów w odniesieniu do strony biernej w języku polskim oraz w relacji z drugą odsłoną strony biernej w ję- zyku niemieckim. O ile badacze są zgodni co do istnienia w obu językach strony biernej czynnościowej, zbudowanej na pierwszy rzut oka z czasownika posiłkowego i imiesłowu biernego czasownika niedokonanego, to wielu z nich albo tylko wierzy w istnienie strony biernej stadialnej, albo zaprzecza jej istnieniu, twierdząc, iż jest ona właściwie funkcją czasownika spójkowego być oraz tzw. predykatywu przymiotnego. Norbert Morciniec oraz inni prekursorzy szkoły wrocławskiej nie rezygnują z dualizmu między konstruowaniem strony biernej czynnościowej a paradygmatami strony biernej stadialnej. Nie zaprzeczając istnieniu dwóch różnych stron biernych w obu językach, proponują w zamian uproszczone

użycie imiesłowu biernego czasownika dokonanego, delegując identyfikację danej strony biernej na zdywersyfikowane predykatory. W konsekwencji przez pojęcie konstrukcji pozwala się na przełączanie między stroną bierną czynnościową a strukturą strony bier- nej stanu (= stadialnej) tylko przy pomocy odpowiedniego czasownika (zredukowanego semantycznie czasownika posiłkowego dla konstrukcji i niezredukowanego semantycznie czasownika głównego dla struktury).

Bibliografia

Bęza S. (2001), Nowe repetytorium z języka niemieckiego. Wydanie poszerzone, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.

Coseriu E. (1968), Adam Smith und die Anfänge der Sprachtypologie, [w:] H. Brekle, L. Lipka (red.), Wortbildung, Syntax und Morphologie, Haga–Paryż: De Gruyter Mouton, s. 46–54.

Der Formenbestand des deutschen Tempussystems (b.r.), https://grammis.ids-mannheim.de/ progr@mm/5254 [dostęp: 12.02.2024].

Fazlić-Walter K., Wegner W. (2013), Mit Erfolg zur DSH, Stuttgart: Klett Sprachen GmbH.

Korzeb D. (2023), Strona bierna w języku niemieckim – Passiv, https://jezykowyprecel.pl/ strona-bierna-w-jezyku-niemieckim-passiv/ [dostęp: 12.02.2023].

Morciniec N. (2013), Das Zustandspassiv – analytische Verbform oder prädikative Wortfü- gung?, [w:] J. Jarosz, S.M. Schröder (red.), Studia Scandinavica et Germanica: vom Sprachlaut zur Sprachgeschichte: 28 linguistische Annäherungen an diachrone und synchrone Sprachbe- trachtung, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 197–203.

Morciniec N. (2020a), Gramatyka niemiecka w pytaniach i odpowiedziach, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut.

Morciniec N. (2020b), Wprowadzenie do językoznawstwa niemieckiego, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut.

Morciniec N. (2022), Gramatyka kontrastywna. Wprowadzenie do niemiecko-polskiej gra- matyki kontrastywnej, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut.

Nickel G. (1968), The contrast “He is reading” vs. “He is interesting” and related problems, [w:] H. Brekle, L. Lipka (red.), Wortbildung, Syntax und Morphologie, Haga–Paryż: De Gruyter Mouton, s. 150–159.

Strona bierna (b.r.), http://www.niemiecki.slowka.pl/gramatyka,strona-bierna,m,1910.html [dostęp: 12.02.2023].

Strona bierna w języku niemieckim – na czym polega i jak się jej skutecznie nauczyć? (2022), https://structura.pl/blog/strona-bierna-w-jezyku-niemieckim-na-czym-polega-i-jak-sie-jej-sku- tecznie-nauczyc/ [dostęp: 12.02.2023].

Strona bierna w języku niemieckim (b.r.), https://niemiecki.ang.pl/gramatyka/strona_bierna/ strona_bierna [dostęp: 12.02.2023].

Valenzverhältnisse im Verbalkomplex (b.r.), https://grammis.ids-mannheim.de/kontrastive- grammatik/3376 [dostęp: 10.05.2024].

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.