https://doi.org/10.25312/j.9498
Agata Piasecka https://orcid.org/0000-0002-0033-1067 Uniwersytet Łódzki
e-mail: agata.piasecka@uni.lodz.pl
Pejorativization of zoolexemes cattle/skot in Polish and Russian (based on animal metaphors and phraseology)
Celem artykułu jest analiza metafor i frazeologizmów związanych z leksemami bydło w języku polskim oraz скот w języku rosyjskim. Badanie przedstawia negatywny obraz człowieka kształtowany przez przenośnie i multiwerbizmy zawierające wspomniane zooleksemy. Skupiono się na ewolucji znaczeniowej tych jednostek oraz ich funkcjonowaniu we współczesnym dyskursie. W artykule wykorzystano dane pochodzące z leksy- kografii historycznej i współczesnej. Na ich podstawie ukazano, że wyrazy bydło i скот ewoluowały od neutralnych określeń zwierząt gospodarskich do znaczeń antropomorficznych, służących deprecjacji człowieka.
Słowa kluczowe: pejoratywizacja, metafora zwierzęca, frazeologizm animalistyczny, bydło, skot
The article aims to analyze metaphors and phraseological expressions related to the lexemes cattle in Polish and скот [skot] in Russian. The study examines the negative image of humans shaped by metaphors and multi-word expressions containing the aforementioned zoolexemes. The focus is on the semantic evolution of these terms and their functioning in contemporary discourse. The article utilizes data from historical and contemporary lexicographic sources. Based on this data, it is demonstrated that the words cattle and скот have evolved from neutral terms referring to farm animals into anthropomorphic meanings used to degrade human character.
Keywords: pejorativization, animal metaphor, animalistic phraseology, cattle, skot
Metaforyka zwierzęca, polegająca na przenoszeniu nazw zwierząt na ludzi, odgrywa istotną rolę w kształtowaniu językowego obrazu świata. Nie tylko odzwierciedla sposób postrzegania fauny, ale ukazuje również społeczną hierarchię wartości, będącą nieod- łącznym elementem kultury danego społeczeństwa. Stanowi ważny aspekt interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej, w tym obrazu człowieka, jego cech osobowościowych oraz relacji międzyludzkich.
W niniejszym artykule przedmiotem analizy są zarówno metafory związane z lek- semami bydło i скот, jak i frazeologizmy zawierające te nazwy. Celem jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób związki wyrazowe kształtują negatywny obraz człowieka w polszczyźnie i ruszczyźnie. Problem ten będzie omawiany na szerszym tle językowo-
-kulturowym, uwzględniającym ewolucję znaczeniową obu słów, ich funkcjonowanie we współczesnym dyskursie oraz wpływ na rozwój warstwy ustabilizowanych społecznie jednostek językowych.
Zjawisko przenoszenia nazw zwierząt na ludzi w literaturze przedmiotu bywa różnie nazywane. Ryszard Tokarski mówi o „metaforach personifikujących odzwierzęcych” (Tokarski, 2001), Michał Sarnowski wskazuje na „rzeczowniki sekundarnie wartościujące związane z nazwami zwierząt” (Sarnowski, 1992), natomiast inni badacze określają je mianem „przenośnego znaczenia antropocentrycznego” (Фролова/Frolova, 2005), „zoo- metafory” (Соткилава/Sotkilava, 2003) czy po prostu „faunizmu” (Szerszunowicz, 2004).
Artur Czapiga (2002) zauważył, że podobieństwo w używaniu metafor zwierzęcych w polszczyźnie i ruszczyźnie wynika ze wspólnego dziedzictwa kulturowego, zbliżonych warunków życia obu narodów oraz wzajemnych kontaktów językowych. Jednakże, choć struktura metaforyczna zooleksemów może być podobna, ich znaczenia różnią się w za- leżności od kultury, co ma istotne znaczenie w kontekście leksykografii przekładowej i tłumaczeniowej (Bartwicka, 1992).
W wyniku metaforyzacji nazwy zwierząt zaczynają funkcjonować jako określenia ludzi. Jest to proces bardzo aktywny w obu wziętych pod uwagę językach. Sarnowski zauważył, że derywacja semantyczna kształtuje znaczenia, których głównym elementem jest ocena wartościująca. Dotyczy ona w zasadzie tylko ludzi i zazwyczaj ma charakter negatywny (Sarnowski, 1992). Pejoratywy „odzwierzęce” mogą przybierać nawet formę agresji werbalnej, poniżać czy ośmieszać adresata (por. Szerszunowicz, 2006; Sojka-Masztalerz, 2010). Badaniem tego aspektu zajmowali się między innymi Edyta Koncewicz-Dziduch (2020), Olga Evgenevna Frolova (Фролова/Frolova, 2005), Jacek Skawiński (2002), Lyudmila Georgievna Smirnova (Cмирнова/Smirnova, 2009), Władysław Lubaś (2003). Szereg metafor animalistycznych legło u podstaw wielu frazeologizmów, które pełnią rolę ekspresywnych wyzwisk, zastępując określenia neutralne. Ich głównym celem jest podkreślenie wad człowieka poprzez odniesienia do cech stereotypowo przypisywanych zwierzętom. Przenośnie te są wykorzystywane do wyrażania krytyki wyglądu, cech charakteru, zachowania, sposobu bycia czy zdolności umysłowych ludzi.
Odzwierciedlają także relacje między człowiekiem a fauną. W artykule terminy, takie jak frazeologizmy, wielowyrazowce, multiwerbizmy będą używane wymiennie jako synonimy ustabilizowanych związków językowych, których obrazowość nawiązuje do świata zwierzęcego.
Jednym z ważnych zjawisk w zakresie szeroko rozumianej metaforyki zwierzęcej jest pejoratywizacja leksemów odnoszących się do nazw zwierząt gospodarskich, które w kul- turze polskiej i rosyjskiej mogą stawać się symbolami różnych pojęć. Poruszony problem doskonale odzwierciedla ewolucja znaczeń polskiego słowa bydło i rosyjskiego скот.
Słowo skot pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika skotъ, który miał szersze zna- czenie – odnosił się do wszelkiego inwentarza żywego, nie tylko bydła, ale także innych zwierząt hodowlanych. W niektórych kontekstach mógł on oznaczać również majątek lub bogactwo, co wskazuje na dawną koncepcję zwierząt jako istotnej części dóbr ma- terialnych społeczności wiejskiej (por. Brückner, 1927; Фасмер/Fasmer, 1964–1973). W Słowniku staropolskim analizowany leksem występuje w dwóch znaczeniach: skot ‘1. bydło rogate, zwierzęta domowe; 2. jednostka pieniężna o wartości 1/24 grzywny’ (Urbańczyk, 1953–2002).
Z kolei wyraz bydło wywodzi się od rzeczownika zbiorowego, który pierwotnie do- tyczył ‘zwierząt domowych’. Jego znaczenie także zmieniało się na przestrzeni wieków. W XIV wieku leksem ten oznaczał ‘żywy inwentarz’ lub ‘oborę’. W wyniku dalszej ewolucji semantycznej, od pierwotnego znaczenia ‘byt’ lub ‘mieszkanie’, słowo bydło przekształciło się w termin o odmiennej semantyce: ‘własność’, ‘posiadanie’. W pol- szczyźnie od XV wieku odnosił się on już głównie do ‘żywego inwentarza rogatego’ (w tym krów, wołów, owiec i kóz) i wyparł starszy rzeczownik skot. Warto zaznaczyć, że do języka rosyjskiego leksem bydło przeszedł z polszczyzny (por. Фасмер/Fasmer, 1964–1973; Urbańczyk, 1953–2002).
W języku cerkiewnosłowiańskim i staroruskim скот oznaczał nie tylko ‘bydło’, ale i ‘pieniądze, majątek’. Izmaił I. Sriezniewski odnotował pięć znaczeń tego słowa: скот ‘1. скотина, домашнее животное (преимущественно из рогатого скота); 2. скот (в знач. собират.); 3. духовное стадо; 4. имущество; 5. деньгиʼ. Wśród nich pojawiło się nienotowane w języku polskim znaczenie ‘wierni/духовное стадоʼ (por. Cрезневский/ Sreznevskii, 1893–1912).
Współczesne rzeczowniki скот i bydło używane są głównie w kontekście zwierząt go- spodarskich, choć bywają także stosowane przenośnie – w znaczeniu antropomorficznym. Ich znaczenia sekundarne dotyczą człowieka podłego, nieokrzesanego, pozbawionego ogłady, nierozumnego.
W polszczyźnie wyraz bydło jest wykorzystywany w celu charakterystyki grupy osób, które wykazują brak kultury osobistej, grubiaństwo, a także głupotę i nieposłuszeństwo wobec norm społecznych. W Słowniku polszczyzny XVI wieku po raz pierwszy odnoto- wano, że leksem ten może być użyty jako pejoratywne określenie ludzi: bydło ‘motłoch, prostacy; bezbożnicyʼ. W innych słownikach języka polskiego (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927; Doroszewski, 1958–1969) także pojawiły się znaczenia antropomorficzne: bydło ‘przen. zgraja, motłoch, czerń, ludzie bezrozumni, niemoralni; człowiek bezrozumny, niemoralnyʼ; bydlę ‘głupiec, prostak; człowiek bez ambicji, bru- dasʼ; bydlak ‘przen. obelżywie o człowieku małowartościowym moralnie, bezmyślnym, godnym pogardyʼ. Dla żargonu XX-wiecznej polszczyzny były znamienne określenia: bydło ‘tłum, zwykle duża liczba uczniów, zachowujący się głośno, także grupa ludzi ro- biących zadymęʼ (Kasperczak i in., 2004); bydło ‘1) złodz. chuligani; 2) uczn. uczniowieʼ (Stępniak, 1993).
W ruszczyźnie leksem быдло przeszedł proces transformacji semantycznej i zyskał wyraźnie negatywny, pogardliwy wydźwięk. O ile pierwotnie odnosił się on do zwie- rząt hodowlanych, to w kontekście społecznym mógł charakteryzować ludzi z niższych warstw, szczególnie wykonujących ciężką pracę fizyczną. Dawniej określano nim chłopów, podkreślając ich podporządkowanie oraz życie pełne trudów: быдло (от польск. bydło ‘скотʼ) ‘презрит. o людях, покорно подчиняющихся чужой воле и проводящих жизнь в тяжeлом, изнурительном труде на кого-л.; o людях из низших социальных слоeвʼ (Kузнецов/Kuznetsov, 2003).
Pejoratywizacja analizowanego wyrazu ukazuje, jak metaforyka zooleksykalna może służyć deprecjonowaniu określonych grup społecznych. Przypisywanie ludziom cech związanych z bydłem – zwierzętami kojarzonymi z uległością, brakiem indywidualizmu czy surowymi warunkami bytowymi – odzwierciedla hierarchię społeczną i stereotypy. Konotacje ‘bierności’, ‘posłuszeństwa’, ‘poddaństwa’ są nadal aktualne i tworzą warstwę semantyczną leksyki żargonowej. Porównajmy przykłady: быдло ‘угол. 1) презрит. слабоумный, глупый, малокультурный человек; 2) презрит. o добросовестно работающем заключенномʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2000), быдло ‘1. прост. презрит. или бранно о людях, покорно, бессловесно выполняющих тажелую работу; 2. жарг. об умственно отсталых людяхʼ (Mокиенко/Mokienko, 1995).
Rosyjskie słowo скот wykorzystywane jest zarówno w kontekście krytyki moralności człowieka, jak i w odniesieniu do ludzi prostych, poddanych woli innych. W słowniku poświęconym ruszczyźnie XI–XVII wieku uwzględniono dwa znaczenia leksemu: скот ‘1. образно о людях, вверенных чьему-л. попечению, заботам; 2. перен. о человеке, уподобившемся животному своим поведением или состоянием; как бранное словоʼ (Cловарь русского языка XI–XVII вв./Slovar’ russkogo yazyka XI–XVII vv., 1975–2008). Rozmaite derywaty słowotwórcze rzeczownika скот nawiązują do konotacji aktual- nych we współczesnym języku rosyjskim (‘bezwzględność’, ‘okrucieństwo’, ‘podłość’, ‘brak kultury’ i ‘brak moralności’). Na przykład: скотоподобный ‘1) уподобившийся скоту; с грубыми, низменными инстинктами (скотоподобный деспот); 2) грубый, низменный (скотоподобное поведение, скотоподобная жизнь, скотоподобно
жить)ʼ (Kузнецов/Kuznetsov, 2003); скотский ‘1) неопрятный, нечистоплотный или грубый, низменный (скотский образ жизни); 2) непорядочный, низкий, подлый (скотский поступок, скотская выходка)ʼ (Kузнецов/Kuznetsov, 2003).
Językowy obraz bydła we frazeologii ma dwojaki charakter. Z jednej strony w przysło- wiach i powiedzeniach dotyczących szacunku wobec zwierząt podkreślona zostaje wartość użytkowa zwierząt jako ważnego źródła pożywienia i dostatku. Z drugiej strony – fra- zeologizmy dotyczące bydła często stają się językowym narzędziem wykorzystywanym do deprecjonowania człowieka i podkreślania jego negatywnych cech: bezmyślności, brutalności, uległości czy kierowania się wyłącznie instynktami.
Bydło w kulturze ludowej prezentowane jest jako kluczowe dla życia wiejskiego. Z uwa- gi na to w wielu frazeologizmach podkreślono użytkowość inwentarza i konieczność odpowiedniej troski o niego. Wielowyrazowce eksponują przekonanie, że zwierzęta go- spodarskie stanowią podstawę stabilności ekonomicznej i dobrobytu. Podkreślają także wartość pracowitości, gospodarności i rozsądnego zarządzania zasobami. Przywołajmy kilka przykładów, które ukazują, jak ważny jest szacunek człowieka wobec posiadanych zwierząt, właściwe podejście i oddanie: ostatnie bydlę z obory ‘ostatni zasóbʼ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927); ни скота ни живота у кого-л. ‘прикам., прибайк. сиб. o бедном, неимущем человекеʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008b); kto bydlęcia nie szanuje, sam siebie szkoduje (Krzyżanowski, 1969–1978); lepiej więcej mieć bydła w oborze niźli szmat w komorze (Krzyżanowski, 1969–1978); kto w jesieni swych bydląt nie tuczy, ten je w zimie dźwiga, na wiosnę wywłóczy (Krzyżanowski, 1969–1978); скотину гладь не рукой, а мукой (Kозлова/Kozlova, 2002); скотина не скажет, а пить – есть хочет (Kозлова/Kozlova, 2002); веди за скотиной хороший уход – будешь иметь доход (Мокиенко, Никитина, Николаева/Mokienko, Nikitina, Nikolaeva, 2010).
W bardzo dużej grupie frazeologizmów bydło staje się „narzędziem” krytyki, wyrażają- cym pogardę wobec cech, które postrzegamy jako negatywne. Związki te obejmują kilka kluczowych grup semantycznych:
głupota i bezmyślność: bezmyślne, głupie, nierozumne, skończone bydło ‘obraźliwie o człowieku głupim bądź łajdaku’ (Müldner-Nieckowski, 2003); bydło nie ludzie ‘po- gard. ludzie nieokrzesani, brutalni, bezmyślni’ (Müldner-Nieckowski, 2003); лицом детина, да разумом скотина ‘о взрослом, но глупом человекеʼ (Даль/Dal’, 1955);
brutalność, prymitywizm i podłość: co za bydlę z kogoś; bydło było, bydło będzie
‘o ludziach nieokrzesanych, ciemnych, bezmyślnych, brutalnychʼ (Zgółkowa, 1994–
2005); po bydlęcemu ‘przest. jak bydlę, podle; niegodziwie, niemoralnieʼ (Müldner-
-Nieckowski, 2003); как скот ‘прост. презрит. o грубом, подлом, низменном человекеʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008); скот скотом ‘прост. бран. о грубом, подлом, низменном человекеʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a);
degradacja moralna: żyć jak bydło ‘żyć niemoralnieʼ (Karłowicz, Kryński, Niedź- wiedzki, 1900–1927); żyć jak bydlę ‘żyć niemoralnie, rozpustnie, zmysłowoʼ (Zgół- kowa, 1994–2005); stać się bydlęciem ‘rozłajdaczyć sięʼ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927); życie, postępowanie bydlęce ‘postępowanie niegodne człowieka, rozpustne, łajdackieʼ (Skorupka, 1987);
brak kultury i nieokrzesanie: bydło na wolności ‘uczniowie na przerwie’ (Kasperczak i in., 2004); bydło szkolne ‘uczniowie’ (Kasperczak i in., 2004); robić bydło ‘szaleć, zachowywać się głośno’ (Kasperczak i in., 2004); bydło bus ‘autobus szkolny’ (Ka- sperczak i in., 2004).
Wyrażenia, takie jak bezmyślne bydło (Müldner-Nieckowski, 2003) czy bydło nie ludzie (Müldner-Nieckowski, 2003) sugerują, że człowiek pozbawiony inteligencji jest postrze- gany jako istota bliższa zwierzętom niż ludziom. Z kolei frazeologizmy stać się bydlęciem (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927), żyć jak bydło (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927) czy życie bydlęce (Skorupka, 1987) ukazują upadek moralny osoby, która porzuca normy społeczne i kieruje się jedynie pierwotnymi instynktami.
We frazeologii słowiańskiej podkreślono, że człowiek niekiedy bezwzględnie traktuje inne osoby, okazuje im pogardę i je wykorzystuje. Dominuje nad nimi i czerpie z takiej relacji znaczne korzyści. Frazeologizmy nawiązujące do podjętego problemu wykorzystywane są w kontekście relacji interpersonalnych. Dotyczą one:
okrutnego obchodzenia się z kimś: traktować kogoś jak bydlę robocze ‘trakto- wać kogoś źle, zmuszać do ciężkiej pracyʼ (Zgółkowa, 1994–2005); traktować lu- dzi jak bydło ‘odnosić się do ludzi z pogardą; znęcać się nad ludźmiʼ (Zgółkowa, 1994–2005); обращаться с кем-л. как со скотом ‘прост. неодобр. о грубом, жестоком обращении с кем-л.ʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a); относиться к кому-л. как к скоту ‘прост. неодобр. о чьем-л. грубом, жестоком, крайне неуважительном отношении к кому-л.ʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a);
pracy ponad siły: bydlę robocze ‘ciężko pracujący, wykorzystywany jako siła ro- bocza człowiek’ (Müldner-Nieckowski, 2003); как рабочий скот ‘кар. неодобр. о покорных, послучно работающих людях’ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Ni- kitina, 2008a);
przemocy i przymusu: гнать кого-л. как скотину ‘томск. о людях, которых грубо, насильно гонят, переселяют куда-л.ʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikiti- na, 2008a); бить кого-л. как скота (скотину) ‘прост. о жестоко избиваемом человекеʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a).
Związki konotujące ‘bezwolność’ i ‘brak inicjatywy’ odzwierciedlają postawy i zacho- wanie osób, które łatwo poddają się wszelkim okolicznościom, nie angażują się w żad- ne wyzwania, a ich życie pozbawione jest jakiejkolwiek aktywności i celu. Metafora ‘zwierzęcia bez wolnej woli’ odzwierciedla stan umysłu ludzi, które nie walczą o wła- sne przekonania i bezmyślnie poddają się wymaganiom otoczenia: жить как Божья скотинка ‘уменьш. прост. ирон. о чьей-л. растительной, неприхотливой, мирно и праздно текущей жизниʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a); как Божья скотинка ‘уменьш. прост. ирон. о пассивном, безобидном, безынициативном человеке, ведущем праздный образ жизни и поддающемся обстоятельствамʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a); ходить как безогородная скотина ‘ср.-урал. неодобр. о праздно, без цели расхаживающих людях (особенно пьяных) (безогородный ‘бродящий, повсюду блуждающийʼ) (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a).
Bydło stało się także symbolem wulgarnego zaspokajania popędów – seksualnych, alkoholowych czy związanych z lenistwem. Ta grupa frazeologizmów odnosi się do następujących problemów:
popęd seksualny: скотские обычаи ‘плотские наклонностиʼ (Kозлова/Kozlo- va, 2002); скотский нрав ‘у кого-л. плотские наклонностиʼ (Kозлова/Kozlova, 2002); жить как скоты ‘прост. неодобр. о чьей-л. жизни, подчиненной грубым, животным, низменным инстинктамʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a);
pijaństwo: upić (schlać) się jak bydlę ‘pogard. upić się do nieprzytomnościʼ (Müld- ner-Nieckowski, 2003); пить как скотина ‘томск. презрит. о напившемся до бесчувствия человеке (особенно женщине)ʼ (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a);
lenistwo i brak aspiracji: bydlę jadło, a potem się pokładło ‘o ludziach bez żadnych aspiracji, myślących tylko o fizjologicznych potrzebach’ (Zgółkowa, 1994–2005).
Językowy obraz bydła we frazeologii zaskakuje swoją dualnością. Z jednej strony bydło w tradycji ludowej stanowi fundament dobrobytu i stabilności wiejskiego życia, o czym świadczą liczne wielowyrazowce podkreślające znaczenie troski o inwentarz, a także pra- cowitości i rozsądnego zarządzania zasobami. W tym kontekście zwierzęta gospodarskie są powszechnie szanowane, traktowane jako stworzenia bardzo wartościowe, bez których dostatnie i spokojne życie na wsi byłoby niemożliwe: kto bydlęcia nie szanuje, sam siebie szkoduje (Krzyżanowski, 1969–1978); веди за скотиной хороший уход – будешь иметь доход (Мокиенко, Никитина, Николаева/Mokienko, Nikitina, Nikolaeva, 2010).
Jednakże multiwerbizmy związane z bydłem, w wyniku rozlicznych kreacji meta- forycznych, przybierają także formę ostrej krytyki ludzkich przywar. W takim ujęciu fauna staje się synonimem prymitywizmu i symbolizuje w językowym obrazie świata pogardę wobec cech, takich jak bezmyślność, nieokrzesanie czy lenistwo. Porównania żyć jak bydło czy stać się bydlęciem (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki, 1900–1927) należy interpretować jako wyraz moralnego upadku i ulegania dzikim, nieokiełznanym instynktom. Obrazy te odzwierciedlają antropocentryczny sposób myślenia, w którym człowiek przeciwstawia swoją naturę zwierzęcej.
We frazeologii słowiańskiej pojawiają się także obrazy bydła jako symbolu okrutnego traktowania. Metafory odwołujące się do wykorzystywania zwierząt w pracy oraz nie- humanitarnego podejścia do nich ukazują głęboko zakorzenioną w kulturze tendencję do deprecjonującego traktowania wszelkich istot spoza gatunku Homo sapiens. Przykładem są związki frazeologiczne traktować kogoś jak bydlę robocze (Zgółkowa, 1994–2005) czy относиться к кому-л. как к скоту (Mокиенко, Никитина/Mokienko, Nikitina, 2008a). Można zatem uznać, że słowiańska frazeologia animalistyczna stanowi przestrzeń peł- ną sprzeczności – od afirmacji wartości praktycznych i użytkowych po krytykę słabości oraz instynktów, które odsłaniają ciemniejsze strony ludzkiej natury. I chociaż niektóre z omówionych związków mogą tracić na znaczeniu we współczesnej komunikacji, wciąż
pozostają istotnym elementem językowego obrazu świata i kulturowego dziedzictwa.
pogard. – pogardliwie przen. – przenośnie przest. – przestarzale uczn. – żargon uczniowski złodz. – żargon złodziejski бран. – бранное
жарг. – жаргонное
ирон. – ироническое неодобр. – неодобрительное презрит. – презрительноe прибайк. – Прибайкалье прикам. – Прикамье
прост. – просторечное
сиб. – сибирское
ср.-урал. – Cредний Урал томск. – Tомская область уменьш. – уменьшительное
Bartwicka H. (1992), „Metafory zwierzęce” w języku polskim i rosyjskim, [w:] J. Wawrzyń- czyk (red.), Lexicographica Slavica. Profesorowi Andrzejowi Bogusławskiemu, Toruń: UMK,
s. 7–14.
Brückner A. (1927), Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Krajowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Czapiga A. (2002), О метафоризации значений (на примере названий животных в русском, польском и английском языках), [w:] E. Komorowska, Ż. Kozicka-Borysowska (red.), Świat Słowian w języku i kulturze, t. III, Szczecin: Zapol, s. 35–40 / Czapiga A. (2002), O metafori- zatsii znachenii (na primere nazvanii zhivotnykh v russkom, pol’skom i angliiskom yazykakh), [w:] E. Komorowska, Ż. Kozicka-Borysowska (red.), Świat Słowian w języku i kulturze, t. III, Szczecin: Zapol, s. 35–40.
Doroszewski W. (red.) (1958–1969), Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Wiedza Powszechna, PWN.
Karłowicz J., Kryński A.A., Niedźwiedzki W. (red.) (1900–1927), Słownik języka polskiego,
t. I–VIII, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kasperczak M., Rzeszutek M., Smól J., Zgółkowa H. (2004), Nowy słownik gwary uczniow- skiej, Wrocław: Europa.
Koncewicz-Dziduch, E. (2020), Kulturowe aspekty „mowy nienawiści” we frazeologii animalistycznej w języku polskim i chorwackim, „Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies”, nr 6, s. 301–313.
Krzyżanowski J. (red.) (1969–1978), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych pol- skich, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Lubaś W. (2003), Polskie gadanie: podstawowe cechy i funkcje potocznej odmiany polsz- czyzny, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Müldner-Nieckowski P. (2003), Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa: Świat Książki.
Sarnowski M. (1992), Rzeczowniki sekundarnie wartościujące w języku rosyjskim i pol- skim. Grupa tematyczna „nazwy zwierząt”, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, t. LXXIV,
s. 91–101.
Skawiński J. (2000), Językowy aspekt badań nad zwierzętami w kulturze, „Zeszyty Etnologii Wrocławskiej”, nr 1, s. 93–121.
Skorupka S. (1987), Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Sojka-Masztalerz H. (2010), O inwektywach zwierzęcych w języku polskim, „Kształcenie Językowe”, t. 8, s. 11–24.
Stępniak K. (1993), Słownik tajemnych gwar przestępczych, Londyn: Wydawnictwo Puls.
Szerszunowicz J. (2004), Funkcje pragmatyczne faunizmów w mowie potocznej, [w:] K. Wojt- czuk, A. Wierzbicka (red.), Funkcja emocjonalna jednostek językowych i tekstowych, Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, s. 243–248.
Szerszunowicz J. (2006), Z badań nad zooinwektywami w ujęciu kontrastywnym (na materiale języka polskiego i włoskiego), [w:] K. Wojtczuk, V. Machnicka (red.), Wokół językowej funk-
cji emocjonalnej. Fakty dawne i współczesne, Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej,
s. 279–290.
Tokarski R. (2001), Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] J. Bartmiński (red.), Współcze- sny język polski, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 343–370.
Urbańczyk S. (red.) (1953–2002), Słownik staropolski, t. I–XI, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Oddział Kraków.
Zgółkowa H. (red.) (1994–2005), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 1–50, Poznań: Wydawnictwo Kurpisz.
Даль В. (1955), Tолковый словарь живого великорусского языка, т. 1–4, Mосква: ГИС./ Dal’ V. (1955), Tolkovyi slovar’ zhivogo velikorusskogo yazyka, t. 1–4, Moskva: GIS.
Kозлова T.В. (2001), Идеографический словарь русских фразеологизмов с названиями животных, Mосква: Дело и Cервис / Kozlova T.V. (2001), Ideograficheskii slovar’ russkikh frazeologizmov s nazvaniyami zhivotnykh, Moskva: Delo i Servis.
Kузнецов С.A. (ред.) (2003), Большой толковый словарь русского языка, Санкт-
-Петербург: Норинт / Kuznetsov S.A. (red.) (2003), Bol’shoi tolkovyi slovar’russkogo yazyka, Sankt-Peterburg: Norint.
Mокиенко B.M. (1995), Словарь русской бранной лексики: матизмы, обсценизмы, эвфемизмы, Берли́н: Dieter Lenz Verlag / Mokienko V.M. (1995), Slovar’ russkoi brannoi leksiki: matizmy, obstsenizmy, evfemizmy, Berlin: Dieter Lenz Verlag.
Mокиенко B.M., Никитина Т.Г. (2000), Большой словарь русского жаргона, Cанкт-
-Петербург: Норинт / Mokienko V.M., Nikitina T.G. (2000), Bol’shoi slovar’ russkogo zhar- gona, Sankt-Peterburg: Norint.
Mокиенко В.М., Никитина Т.Г. (2008a), Большой словарь народных сравнений, Mосква: ОЛМА Медиа Групп / Mokienko V.M., Nikitina T.G. (2008a), Bol’shoi slovar’ narodnykh sravnenii, Moskva: OLMA Media Grupp.
Mокиенко В.М., Никитина Т.Г. (2008б), Большой словарь русских поговорок, Mосква: OЛМА Mедиа Групп / Mokienko V.M., Nikitina T.G. (2008b), Bol’shoi slovar’ russkikh pogovorok, Moskva: OLMA Media Grupp.
Мокиенко В.М., Никитина Т.Г., Николаева E.K. (2010), Большой словарь русских пословиц, Mосква: OЛМА Mедиа Групп / Mokienko V.M., Nikitina T.G., Nikolaeva E.K. (2010), Bol’shoi slovar’ russkikh poslovits, Moskva: OLMA Media Grupp.
Словарь русского языка XI–XVII вв. (1975–2008), т. 1–28, Mосква: Наука / Slovar’russkogo
yazyka XI–XVII vv. (1975–2008), t. 1–28, Moskva: Nauka.
Смирнова Л.Г. (2009), Люди и звери, „Pусский язык за рубежом”, № 5, c. 48–55 / Smirnova
L.G. (2009), Lyudi i zveri, „Russkii yazyk za rubezhom”, № 5, s. 48–55.
Соткилава Т.З. (2003), Mетафорические употребления названий животных в латинской Aмерике и в Испании, „Вопросы филологических наук”, № 1(1), c. 46–51 / Sotkilava T.Z. (2003), Metaforicheskie upotrebleniya nazvanii zhivotnykh v latinskoi Amerike i v Ispanii,
„Voprosy filologicheskikh nauk”, № 1(1), s. 46–51.
Срезневский И.И. (1893–1912), Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам, т. 1–3, Санкт-Петербург: Типография Императорской
академии наук / Sreznevskii I.I. (1893–1912), Materialy dlya slovarya drevnerusskogo yazyka po pis’mennym pamyatnikam, t. 1–3, Sankt-Peterburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk.
Фасмер М. (1964–1973), Этимологический словарь русского языка, т. 1–4, Mосква: Прогресс / Fasmer M. (1964–1973), Etimologicheskii slovar’ russkogo yazyka, t. 1–4, Mo- skva: Progress.
Фролова O.E. (2005), Переносные значения названий животных в толковых словарях (антропоцентрический аспект), „Pусский язык в научном освещении”, № 2(10),
c. 137–158 / Frolova O.E. (2005), Perenosnye znacheniya nazvanii zhivotnykh v tolkovykh
slovaryakh (antropotsentricheskii aspekt), „Russkii yazyk v nauchnom osveshchenii”, № 2(10),
s. 137–158.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.