https://doi.org/10.25312/j.9645
Jakub Sroka https://orcid.org/0000-0002-0403-3681
Uniwersytet Łódzki
e-mail: jakub.sroka@filologia.uni.lodz.pl
O nazwach narzędzi tortur na podstawie wspomnień obozowych byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku
Cel artykułu stanowią prezentacja i analiza formalno-genetyczna jednostek językowych używanych przez byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku, odnoszących się do szeroko rozumianych narzędzi tortur. Analizie poddano 15 jednostek, wśród których wyróżniono zapożyczenia z języka niemieckiego, neologizmy słowotwórcze powstałe na podstawach pochodzących z języka niemieckiego, neologizmy znaczeniowe (neosemantyzmy) powstałe na zasadzie metafory lub konkretyzacji znaczenia oraz neologizmy frazeologiczne – wyrażenia. W języku używanym przez więźniów Majdanka wyrażała się rzeczywistość tego obozu koncentracyjnego.
Słowa kluczowe: językoznawstwo, lagerszpracha, mowa obozowa, Majdanek
The aim of the article is to present and formally analyze the language units used by former prisoners of the Majdanek concentration camp referring to broadly understood torture instruments. The analysis included 15 units, among which borrowings from German, word-formation neologisms created on the basis of German, semantic neologisms (neosemantisms) created on the basis of metaphor or concretization of meaning, and
phraseological neologisms – expressions. The reality of this concentration camp was expressed in the language used by the prisoners of Majdanek.
Keywords: linguistics, Lagersprache, concentration camp speech, Majdanek
Cel niniejszego artykułu stanowią prezentacja oraz analiza jednostek językowych nazy- wających rozmaite narzędzia tortur w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Jednostki te zostały wyekscerpowane z tekstów wspomnień obozowych osób, którym udało się przeżyć pobyt w tym lagrze.
Tematyka obozów koncentracyjnych, a szczególnie języka używanego przez osoby tam więzione, jeszcze przez wiele lat po wojnie oficjalnie pozostawała poza zainteresowaniem badaczy, ponieważ ówczesna sytuacja polityczna w Europie (szczególnie sojusz Polski z ZSRR) nie pozwalała na swobodne prowadzenie badań w tym zakresie. Rosjanie (po- dobnie jak Niemcy) tworzyli obozy koncentracyjne (łagry sowieckie) w okresie II wojny światowej, więc aby nie godzić we wspomniany już sojusz, dbano o to, by ten temat „nie wypływał na powierzchnię” (Wesołowska, 2002: 410–416; Sonczyk, 1973: 4–16). Lagry i łagry częściej stawały się przedmiotem badań pod koniec XX wieku i były analizowane przeważnie pod kątem historycznym czy socjologicznym. Z punktu widzenia języko- znawstwa, nie licząc opublikowanej w 1947 roku pracy Władysława Kuraszkiewicza pt. Język polski w obozie koncentracyjnym, dopiero na przełomie XX i XXI wieku powstały nieliczne prace poświęcone mowie obozowej, lecz dotyczą one głównie obozu Auschwitz. Językowi używanemu na Majdanku został poświęcony krótki, siedmiostronicowy artykuł autorstwa Józefa Kościa pt. Uwagi o języku więźniów obozu koncentracyjnego na Majdan- ku opublikowany w 1980 roku (Kość, 1980). Językoznawcy, tacy jak Danuta Wesołowska czy Jarosław Pacuła, zwracają uwagę w swoich publikacjach na potrzebę prowadzenia i rozwijania badań w tym zakresie (Wesołowska, 1996; 2002; Pacuła, 2010).
Osoby osadzone w lagrach tworzyły swego rodzaju zamknięte i hermetyczne spo-
łeczności, które posługiwały się wytworzoną przez siebie odmianą języka, nazywaną lagerszprachą (Kuraszkiewicz, 1947: 46). Źródłem tej nazwy jest niemieckojęzyczny termin Lagersprache ‘mowa obozowa’) (Kość, 1980: 288). Więźniowie Majdanka (jak i innych obozów) po przyjęciu do lagru zmuszeni byli nauczyć się podstawowych pojęć w języku niemieckim – musieli znać swój numer obozowy oraz rozumieć komendy, co pozwalało na funkcjonowanie w sytuacjach oficjalnych, tj. w kontakcie z władzami obo- zowymi. Z czasem przyswajali oni także inne elementy mowy obozowej, czyli jednostki nazywające realia lagru, takie jak osoby, budynki, przestrzenie, ubrania czy narzędzia tortur. Lagerszpracha jest różnorodna – zawiera zarówno elementy pochodzące z różnych odmian językowych (na przykład z socjolektu przestępczego), jak i z różnych języków (głównie niemieckiego i polskiego). Słownictwo obozowe z punktu genetycznego tworzyły głównie zapożyczenia (zaadaptowane w różnym stopniu przez polszczyznę), neologizmy strukturalne (słownikowe i frazeologiczne) oraz znaczeniowe (neosemantyzmy) powstałe na gruncie języka polskiego (Kość, 1980: 289).
Obóz koncentracyjny KL Lublin (zwany także Majdankiem) stanowił jeden z na- zistowskich obozów koncentracyjnych (lagrów) funkcjonujących w okresie II wojny światowej. Działał w latach 1941–1944. Liczby ofiar Majdanka nie można dokładnie określić – szacuje się, że życie straciło w nim od 80 do nawet 360 tysięcy osób (Kranz, 2007: 7–10; Wiśnioch, 2018: 5–6).
W języku używanym przez osoby przebywające na Majdanku niewątpliwie wyrażała się rzeczywistość, która panowała w tym lagrze. Nieodłącznym jej elementem były tortury i kary wymierzane więźniom przy pomocy rozmaitych narzędzi. Każdy Niemiec nosił przy sobie przedmioty, którymi mógł uderzyć osadzonego lub skatować go na śmierć. Miało to istotne znaczenie z perspektywy konieczności utrzymania porządku w lagrze, pokazania wyższości (a także nieprzewidywalności) władz (SS-manów) oraz nieustan- nego oddziaływania na psychikę więźniów. Doczekanie następnego dnia w lagrze często zależało od humoru SS-manów. Czasami okazywali oni swoją łaskawość i nie wymierzali tak surowych kar. Rzadko jednak było to podyktowane poczuciem człowieczeństwa i chęcią pokazania „ludzkiej twarzy” przez SS-mana. Stanowiło to raczej przemyślany zabieg, mający na celu uzmysłowienie więźniom, że władze obozowe mają całkowitą kontrolę nad ich życiem. Wymierzanie kar najczęściej było swego rodzaju przedstawie- niem przeprowadzanym przez Niemców na oczach „publiczności” złożonej z więźniów. Znęcano się nad winowajcą, wybieranym nierzadko w drodze przypadku, i torturowano go za pomocą (lub przy pomocy) rozmaitych przedmiotów – ciężkich i twardych pałek oraz narzędzi do nich podobnych, mebli, wszelkiego rodzaju instalacji, a także wykorzy- stując przedmioty lub budowle mające zupełnie inne przeznaczenie, na przykład basen przeciwpożarowy. Obowiązkiem współwięźniów było oglądanie tych scen. Miało to swój konkretny cel, jakim było zmuszenie osadzonych do bezwzględnego posłuszeństwa po- przez pokazanie im, jaka kara może ich spotkać za każde, nawet najmniejsze przewinienie (Murawska, 1991: 161–164).
Materiał prezentowany w niniejszym artykule pochodzi ze wspomnień obozowych
autorstwa osób, którym udało się przeżyć pobyt na Majdanku. Bazę materiałową stano- wią źródła zarówno w formie pisanej, jak i mówionej (nagrania audio, wideo), zarówno publikowane, jak i niepublikowane (pochodzące z Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku). Istotnym kryterium w doborze źródeł było to, aby pochodziły one (zosta- ły spisane lub nagrane) z okresu możliwie najbliższego II wojnie światowej. Najstarsze materiały pochodzą z roku 1944 w przypadku tekstów pisanych, w przypadku nagrań audio – z roku 1977. Ponadto pod uwagę brane były wyłącznie teksty autorstwa Polaków (spisane lub nagrane po polsku), a także to, że obóz na Majdanku miał stanowić jedyny lub jeden z głównych obozów, w którym przebywał autor analizowanych wspomnień.
Autor niniejszego artykułu, posługując się metodą filologiczną, wyekscerpował z ana- lizowanych tekstów materiał językowy, w którym rozpoznał 15 jednostek językowych nazywających narzędzia tortur w obozie – przedmioty, instalacje, budowle. Jednostki te zaprezentowane zostaną jako hasła (pogrubioną czcionką) z definicją (skonstruowaną przez autora wspomnień na podstawie treści wspomnień, słowników lub opracowań naukowych), z informacją dotyczącą notowania przez różne słowniki lub opracowania (metoda słownikowa), z potwierdzeniem notowania w kontekstach (cytatami), a także
z informacją o pochodzeniu wyrazu w przypadku zapożyczeń. W celu ustalenia znaczeń jednostek lub potwierdzenia notowania ich przez słowniki zweryfikowano ich obecność w Słowniku języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego (SJPD) (który ma największą wartość, ponieważ pochodzi z czasów najbliższych II wojnie światowej), Współczesnym słowniku frazeologicznym Piotra Flicińskiego (WSPSF), Korpusie Języka Polskiego PWN, internetowym Słowniku języka polskiego PWN (SJP PWN), Słowniczku wyrażeń obozowych (SWO) zamieszczonym na stronie KL Lublin 1941–1944, a także w internetowym Minisłowniku pojęć z historii Auschwitz (SPA) znajdującym się na stronie Muzeum Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau. Notowanie jednostek zostało zweryfi- kowane również w opracowaniach naukowych poświęconych językowi okresu II wojny światowej – w artykule Uwagi o języku więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku Józefa Kościa (KO), w opracowaniu Język polski w obozie koncentracyjnym Władysła- wa Kuraszkiewicza (KU), opracowaniu Słowa z piekieł rodem. Lagerszpracha Danuty Wesołowskiej (WES), w publikacji Auschwitz – słowa i milczenie. Studium leksykalno-
-semantyczne Jarosława Pacuły (w Rejestrze jednostek słownikowych) (PAC), a także w publikacji pt. Słowa niewinne Nachmana Blumentala (SN). Zapożyczenia obecne w materiale zostały zweryfikowane w internetowym słowniku języka niemieckiego Das neue deutsche Wörterbuch Theodora Matthiasa (DWDS), w internetowym słowniku i kor- pusie języka niemieckiego Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache (Der deutsche Wortschatz von 1600 bis heute), w tłumaczu PWN Translatica (TR PWN) oraz w słowniku niemiecko-polskim DEPL.PL (DEPL).
Jednostki zostaną zaprezentowane w grupach utworzonych pod kątem analizy formalno-
-genetycznej słownictwa. Jako pierwsze omówione zostaną zapożyczenia, następnie neo- logizmy słowotwórcze, znaczeniowe (neosemantyzmy) oraz neologizmy frazeologiczne.
Zapożyczenia obecne w słownictwie więźniów Majdanka pochodzą w przeważającej mie- rze z języka niemieckiego, a w przypadku tych prezentowanych w artykule – wyłącznie z języka niemieckiego i stanowią pożyczki ustne – w lagrze osadzeni na ogół nie mieli okazji spotkać się z wariantami graficznymi zapożyczanych leksemów. Poniższe dwa leksemy oznaczają ten sam desygnat – specjalny blat, na którym katowano więźniów: bock ‘blat z podnóżkiem, na którym wymierzano kary, przyrząd, na którym bito więźnia’ (def. za JZ 73; SN, SWO, KU, WES notuje; PAC notuje w postaci bok ‘kozioł’; SJPD, SJP PWN, SPA nie notują):
Esesman wezwał mnie do siebie, kazał przynieść z bloku „bock”, czyli taki stół albo kozioł do bicia, z jednej strony niższy, z drugiej wyższy. Z tej niższej strony za po- przeczkę wkładało się nogi, trzeba było położyć się na blacie, a za wyciągnięte ręce przytrzymywał więźnia blokowy lub kapo (JZ 73).
Po otrzymaniu 25 batów wstałem […], a ten [esesman – uzup. JS] z kolei kazał […] blokowemu Mellerowi, położyć się na „bock” (JZ 73).
[niem. der Bock ‘kozioł’ (PAC, SN, DWDS)].
box ‘blat z podnóżkiem, na którym wymierzano kary, przyrząd, na którym bito więźnia’ (def. JS oraz za SWO; SWO notuje, PAC, KU, WES notuje w postaci bok; SJPD, SJP PWN, SPA, KO nie notują):
Te ostatnie [kary – uzup. JS] wykonywane były na tak zwanym „boxie”, nazywanym przez nas również „fortepianem” (CS 48). Wszyscy skazani zostaliśmy na karę chłosty na „boxie”, po dwadzieścia pięć batów. […] Do bicia więźniów […] służył […] specjal- nie przygotowany stół – „box”, nazywany przez nas również „fortepianem”. […] Wyż- sze nogi „boxu” połączone były nad ziemią wąską, przybitą gwoździami deseczką. Ska- zany na chłostę, więzień stawał przy wyższym brzegu „boxu”, wkładał nogi za deseczkę i w momencie gdy tracił równowagę, chwytał go asystujący kapo i kładł na „boxie” gło- wą w dół, zaś drugi […] przyciągał delikwenta do niższego brzegu (CS 70).
[niem. die Box ‘pudło, skrzynka’ (DWDS, TR PWN)].
Bock/box służył do spektakularnego wymierzania kar. Więzień stał na specjalnym pod- nóżku, a ciało miał położne na blacie. Niemcy bili go ostrymi lub twardymi narzędziami po plecach, pośladkach czy nogach. Tego typu karę mogło zakończyć dwudzieste piąte uderzenie (popularna liczba ciosów wymierzanych w obozie), utrata przytomności lub śmierć więźnia. W dwóch ostatnich przypadkach nierzadko Niemcy wyznaczali kolejną, przypadkową, niewinną osobę, aby tylko „zrealizować” na kimś dwadzieścia pięć uderzeń. W zebranym materiale pojawiły się także inne określenia tego desygnatu – zostały one za- prezentowane w grupie neosemantyzmów. Warto również zwrócić uwagę, że przytoczone cytaty wskazują na to, iż leksem box został lepiej przyswojony do polszczyzny niż bock, ponieważ był on odmieniany przez przypadki, podczas gdy bock pozostawał nieodmienny.
W zgromadzonym materiale rozpoznano również neologizmy słowotwórcze. Należy koniecznie zaznaczyć, że zostały one utworzone na niemieckojęzycznych podstawach.
Pierwszy leksem, cyklon, stanowi przykład neologizmu powstałego poprzez elipsę części nazwy. Cyklon B (w oryginale Zyklon B) to nazwa handlowa insektycydu, który był produkowany w Niemczech, a w okresie II wojny światowej służył przede wszystkim do masowego gazowania ludzi w komorach gazowych. Więźniowie używali zarówno pełnej nazwy tego gazu, jak i nazwy skróconej:
cyklon (← cyklon B) ‘gaz, za pomocą którego uśmiercano ludzi w komorach gazowych’ [niem. das Zyklon ‘cyklon, środek gazowy (…) do zwalczania szkodników’ (DWDS, TR PWN)1] (def. JS oraz za SPA; SPA, SWO notują w postaci Cyklon B; SJPD, WSJP notują w postaci cyklon w znaczeniu obozowym oraz w innych znaczeniach; SJP PWN notuje wyłącznie w innych znaczeniach; PAC, KO nie notują):
A trzecia grupa to była tak zwana gazkomora, tam się gazowało wszystkie ciuchy […] cyklonem, oczywiście. Jak ciuchy były już zapakowane […] ten gaz otwierali. […] Gazkomora dla ludzi była gdzie indziej (RS 15:40).
1 Słowniki nie notują pełnej nazwy handlowej w postaci Zyklon B.
Potwierdzenie używania przez więźniów także oficjalnej nazwy tego gazu obrazuje poniższy cytat:
Do moich obowiązków należało […] „gazowanie” komory gazem „Cyklon B”, stąd koledzy nazywali mnie „gasmeistrem” (CS 93).
Kolejny neologizm słowotwórczy także powstał na obcojęzycznej podstawie i odnosi się do miejsca, w którym masowo mordowano więźniów, czyli do komory gazowej. Utworzony został poprzez adaptację morfologiczną leksemu niemieckojęzycznego – dodanie do niego morfemu -a:
gazkamera (← Gaskammer) ‘komora gazowa’ [niem. die Gaskammer ‘komora gazowa’ (DWDS)] (def. za SWO; SWO notuje w znaczeniu ‘komora gazowa – betonowe, szczelne pomieszczenie służące do uśmiercania ludzi cyklonem B lub tlenkiem węgla. Cyklon B wrzucano do komory poprzez otwory w suficie, zaś tlenek węgla wpuszczany był przez rury przytwierdzone do ścian komory’; PAC notuje w postaci gazkomora; SPA, SJPD, SJP PWN, WES, KU, KO nie notują):
Czy normalny człowiek z wolności mógłby spokojnie jeść kolację lub cieszyć się z otrzymanej paczki w chwili, gdy tuż koło niego odbywa się „selekcja” – przygoto- wanie „kontyngentu” ludzkiego do „gazkamery”, albo śmiać się z jakiegoś dowcipu… (KT 72).
Widziałam drzwi od gazkamery, żelazne takie, uchylone (HOs 30:20).
[…] przewoziliśmy z pola V do gazkamery (gazowni), która była obok łaźni (KC 59). Na Majdanku każdy dzień nie jest pewny i te warunki, i ta gazkamera… (AG 35:42).
Warto nadmienić, że powyższy przykład jest jednocześnie niemieckojęzycznym zro- stem (das Gas ‘gaz’ + die Kammer ‘izba, pomieszczenie’).
Choć leksemy będące neologizmami słowotwórczymi nie stanowią znacznej części zgromadzonego materiału, dostarczają kilku ważnych informacji dotyczących sposobu tworzenia nazw w obozie. Jak już wspomniano, neologizmy słowotwórcze najczęściej tworzone były od podstaw obcojęzycznych, ponieważ język niemiecki zdecydowanie dominował w obozie. W prezentowanym materiale neologizmy powstały poprzez elipsę części nazwy (cyklon) oraz adaptację morfologiczną (gazkamera).
Liczną grupę jednostek w prezentowanym materiale stanowią neosemantyzmy. Odnoszą się one zarówno do przedmiotów, narzędzi tortur, jak i budowli obecnych na terenie obozu. W przypadku jednostek należących do tej grupy dodatkowo podane zostały: znaczenie prymarne każdej jednostki znane polszczyźnie ogólnej oraz informacja o motywacji semantycznej i mechanizmie przeniesienia znaczenia.
Pierwsze dwa przykłady oznaczają basen przeciwpożarowy. Choć zaprojektowany był on w zupełnie innych celach, Niemcy często wykorzystywali ten obiekt do znęcania się
nad więźniami. Fakt, że była w nim woda (nierzadko bardzo brudna), skłaniał nazistów do prowadzenia różnych eksperymentów na osadzonych – zanurzali oni więźniów okre- śloną liczbę razy, na daną głębokość lub na określony czas i sprawdzali, czy dana osoba jest w stanie to wytrzymać. Najczęściej takie sytuacje kończyły się śmiercią osadzonego, którego ciało miało unosić się na powierzchni jeszcze przez długi czas i stanowić ostrze- żenie dla innych. Poniżej zamieszczone zostały przykłady tych jednostek:
[…] ludzie zmuszeni byli pić wodę z basenu przeciwpożarowego – „fontanny”, mimo surowego zakazu (JKu 6).
Przy tym hydrancie był taki basen, no i tam się gościa po jakichś porcjach tych batów topiło, żeby otrzeźwiał, no i dawaj z powrotem na ten fortepian […] (TC 14:05).
[…] ludzie zmuszeni byli pić wodę z basenu przeciwpożarowego – „fontanny”, mimo surowego zakazu (JKu 6).
Kolejne dwa przykłady odnoszą się do charakterystycznego blatu z podnóżkiem, na którym katowano więźnia – bito go po plecach, pośladkach czy po głowie aż do utraty przez niego przytomności lub do jego śmierci:
Tu taki był, taki fortepian zwany, to wszyscy też pewnie wiedzą, na którym wymierza- no kary (TC 13:55).
Te ostatnie [kary – uzup. JS] wykonywane były na tak zwanym „boxie”, nazywanym przez nas również „fortepianem” (CS 48). Wszyscy skazani zostaliśmy na karę chłosty na „boxie”, po dwadzieścia pięć batów. […] Do bicia więźniów […] służył […] specjal- nie przygotowany stół – „box”, nazywany przez nas również „fortepianem”. […] Wyż- sze nogi „boxu” połączone były nad ziemią wąską, przybitą gwoździami deseczką. Ska- zany na chłostę, więzień stawał przy wyższym brzegu „boxu”, wkładał nogi za deseczkę i w momencie gdy tracił równowagę, chwytał go asystujący kapo i kładł na „boxie” gło- wą w dół, zaś drugi […] przyciągał delikwenta do niższego brzegu (CS 70).
[…] dostawał na fortepianie wypłatę na wieczór. Fortepian to był taki specjalny przy- rząd do bicia, który prężył nogi, prawda, przechylone było ciało w przód, esman trzy- mał za głowę, a drugi esman bił pejczem… (MMG 10:50).
Zresztą do dziś jest na Majdanku ta koza – stołek, na którym wymierzano te kary (AG 23:15).
Inny neosemantyzm, odnoszący się z kolei do pomieszczenia, w którym zabijano ludzi gazem, stanowi gazownia. Jednostka ta w obozie koncentracyjnym zyskała nowe znaczenie:
Przewieźli wszystkich do gazowni, tam napchali… i rano idziemy do pracy […], i te zagazowane trupy… ani jeden się nie przewrócił, […] to to widziałem na swoje oczy (JB 16:30).
Prezentowane niżej jednostki uznane zostały w tym artykule za neosemantyzmy, choć miały w polszczyźnie ogólnej i w lagrze na Majdanku bardzo zbliżone znaczenia. Były one jednak tak charakterystyczne dla mowy obozowej, że nie mogły zostać w żaden spo- sób pominięte. W znaczeniu tych jednostek wyraźnie obecny jest pierwiastek obozowy. Mechanizmem przeniesienia znaczenia w tych jednostkach była konkretyzacja znaczenia. Trzy kolejne przykłady ilustrują nazwy przyrządów do bicia – pałek, kijów:
semantyczna: asocjacje wizualne – pałki oraz inne przedmioty, którymi SS-mani bili więź- niów przypominały lagi; mechanizm przeniesienia znaczenia: konkretyzacja znaczenia:
Chodził stary pijany, z lagą… i bił nas (StS 31:14).
[…] to trzcinka, z którą się nie rozstaje, a którą zaczyna bić (DBM 106).
Wyjątek wśród tych trzech nazw stanowi termometr, który zyskał swoje nowe, obozowe znaczenie na zasadzie metafory – pozostał w tej podgrupie ze względów semantycznych:
Kapo zwykli byli stać w środku i rzucać pałki, które nazywaliśmy „termometrami” między nogi biegnących… (MG 38).
Kolejnym neosemantyzmem jest szubienica. Każde tak zwane pole obozowe, czyli określony obszar w obozie na Majdanku, posiadało w centralnym punkcie swoją szubie- nicę. Stanowiła ona ważny element każdego pola obozowego i tym samym niejako przypominała więźniom o karze, jaka może ich spotkać:
SZUBIENICA była na każdym polu, na środku placu apelowego (AJ 18).
Neosemantyzmy obozowe stanowią istotną część zgromadzonego materiału języko- wego dotyczącego nazw narzędzi tortur oraz obiektów, przy użyciu których te tortury przeprowadzano. Jednostki te powstawały na zasadzie metafory (na przykład basen, fortepian) lub poprzez konkretyzację znaczenia (na przykład laga, szubienica).
W zgromadzonym materiale pojawiły się także nieliczne złożone jednostki leksykalne bę- dące neologizmami frazeologicznymi, mające postać wyrażeń. Pierwsze z prezentowanych wyrażeń oznacza desygnat niezwykle charakterystyczny dla obozów koncentracyjnych i bezsprzecznie z nimi kojarzony:
komora gazowa ‘pomieszczenie, w którym zamykano więźniów, a następnie mordowano ich za pomocą gazu Cyklon B’ (def. za SWO oraz PAC; SJP PWN, SWO, PAC notują; SPA notuje w postaci komory gazowe; WSPSF, SJPD, WES, KU, KO nie notują):
Kobiety z obsługi obozowej pola kobiet, więźniarek, w mundurach SS, tak zwane „Auf- serin”, bawiły dzieci przed łaźnią oczekując na wejście do komory gazowej… (WW 39).
Ten płot jest dla mnie osobiście ważny, [dlatego – uzup. JS] że przechodziłem tutaj 6 czy 7 selekcji do komory gazowej przeprowadzanych przez tych dwóch pseudoleka- rzy niemieckich. […] Selekcja odbywała się w ten sposób, że o słup oparty był, pamię- tam, widzę tą sylwetkę jeszcze dzisiaj, lekarz […] on bez badania i bez oglądania nas ruchem ręki w prawo, w lewo – w prawo do komory gazowej, w lewo kopniaka, łopatę i do roboty. Ja dostawałem kopniaka i łopatę (AS 19:40).
Pod względem formalnym wyrażenie komora gazowa złożone jest z rzeczownika oraz przydawki przymiotnej. Kolejne prezentowane wyrażenie stanowi połączenie rzeczownika z przydawką dopełniaczową. W prezentowanym materiale językowym pojawił się już leksem szubienica, lecz – jak wcześniej wspomniano – każde pole obozowe posiadało własną szubienicę. Nierzadko, gdy mówiło się w obozie o jakiejś konkretnej, dodawano przydawkę dopełniaczową, informującą o lokalizacji tej szubienicy na terenie obozu:
[…] powieszono na szubienicy III pola 3-ch więźniów… (AJ 18).
W artykule przedstawiono 15 jednostek należących do słownictwa używanego w obozie koncentracyjnym na Majdanku, oznaczających różne narzędzia służące do ekstermina- cji ludności więzionej w tym lagrze. Większość z nich stanowią neosemantyzmy, czyli neologizmy znaczeniowe (9 jednostek). Część z nich powstała na zasadzie metafory (na przykład fontanna, koza, termometr), część zaś na zasadzie konkretyzacji znaczenia (na przykład laga, trzcinka, szubienica), ponieważ znaczenie tych leksemów było bardzo zbliżone do znaczenia znanego polszczyźnie ogólnej, a w realiach obozowych zostało ono skonkretyzowane. W materiale obecne są dwa zapożyczenia właściwe z języka niemiec- kiego: bock oraz box oznaczające blat, na którym wymierzano więźniom karę chłosty. W przypadku tych dwóch jednostek pierwsza z nich była przyswojona do polszczyzny
w niewielkim stopniu, druga zaś była wyraźnie przyswojona – leksem ten odmieniał się przez przypadki. Materiał zawiera także dwie jednostki będące neologizmami słowo- twórczymi: cyklon – leksem powstały poprzez elipsę części nazwy, a także gazkamerę – leksem powstały poprzez adaptację morfologiczną. Obie te jednostki utworzone zostały na podstawach z języka niemieckiego. Prezentację zgromadzonego materiału zakończyły dwie jednostki stanowiące wyrażenia (neologizmy frazeologiczne): komora gazowa oraz szubienica III pola. Pierwsza z nich stanowi połączenie rzeczownika z przydawką przy- miotną, natomiast druga połączenie rzeczownika z przydawką dopełniaczową.
Należy przypomnieć, że poprzez zaprezentowane w artykule leksemy wyrażała się rzeczywistość obozu na Majdanku. Dzięki tym jednostkom można się dowiedzieć, jakie kary wymierzano więźniom, ale także jakie narzędzia do tego służyły, jak wyglądały oraz gdzie na terenie obozu się znajdowały. Warto zwrócić uwagę, że aż cztery jednostki (bock, box, fortepian, koza) odnosiły się do tego samego desygnatu, czyli charakterystycznego blatu z podnóżkiem, na którym katowano więźnia. Może to świadczyć o tym, że kary wymierzane przy jego pomocy były częste, a sam desygnat miał na tyle ciekawą konstruk- cję, że mógł przypominać kilka różnych przedmiotów znanych z wolności. Dość liczną reprezentację (trzy jednostki) stanowią także nazwy odnoszące się do pałek, kijów czy prętów, którymi bito więźniów lub które rzucano więźniom pod nogi, aby ci się przewra- cali: laga, termometr, trzcinka. Nie można także pominąć dwóch określeń odnoszących się do istotnego z perspektywy funkcjonowania całego obozu pomieszczenia, w którym zabijano więźniów gazem, czyli do komory gazowej oraz gazowni.
Grzegorczykowa R. (1984), Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, War- szawa: PWN.
Jadacka H. (2000), Neosemantyzacja w perspektywie polisemii i homonimii (przyczynek lek- sykologiczno-leksykograficzny), „Prace Filologiczne”, t. XLVI, s. 217–221.
Jadacka H. (2001), System słowotwórczy polszczyzny (1945–2000), Warszawa: PWN.
Karszniewicz-Mazur A. (1988), Zapożyczenia leksykalne ze źródła niemieckiego we współ- czesnej polszczyźnie, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kranz T. (2007), Zagłada Żydów w obozie koncentracyjnym na Majdanku, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
Mencel T. (red.) (1991), Majdanek 1941–1944, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Murawska Z. (1991), Warunki egzystencji więźniów, [w:] T. Mencel (red.), Majdanek 1941– 1944, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, s. 129–170.
Nagórko A. (1998), Zarys gramatyki polskiej, Warszawa: PWN.
Nagórko A. (2010), Podręczna gramatyka języka polskiego, Warszawa: PWN. Pajdzińska A. (2006), Studia frazeologiczne, Łask: Oficyna Wydawnicza Leksem.
Sonczyk W. (1973), Język polski w niemieckich obozach koncentracyjnych w czasie II wojny światowej, „Językoznawca”, nr 26–27, s. 3–19.
Walczak B. (2010), Swoistość zapożyczeń z języków blisko spokrewnionych (na przykładzie zapożyczeń czeskich i wschodniosłowiańskich w języku polskim), „Linguistica Copernicana”, nr 2(4), s. 189–199.
Wesołowska D. (1978), Neosemantyzmy współczesnego języka polskiego, Kraków: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wesołowska D. (2002), Język lagrów a język łagrów. Badania; założenia badawcze, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, nr 1, s. 409–419.
Wiśnioch M. (2018), Przewodnik po obiektach historycznych: Miejsce Pamięci i Muzeum na Majdanku, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
Wykaz skrótów – słowniki
DEPL – Pańków M. (red.) (2001–2024), Słownik DEPL.pl, https://www.depl.pl/index.php [dostęp: 30.11.2024].
DWDS – Digitales Wörterbuch der deutschen Sprache (Der deutsche Wortschatz von 1600 bis heute), https://www.dwds.de/ [dostęp: 30.11.2024].
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 30.11.2024].
SJPD – Doroszewski W. (red.) (1958–1969), Słownik języka polskiego, t. 1–11, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SPA – Minisłownik pojęć z historii Auschwitz, https://www.auschwitz.org/media/slownik-pojec/ [dostęp: 30.11.2024].
SWO – Słowniczek wyrażeń obozowych, http://www.majdanek.com.pl/slowniczek/slowni- czek%20obozowy.html [dostęp: 30.11.2024].
TR PWN – Translatica PWN, https://translatica.pl/ [dostęp: 30.11.2024].
WSJP – Żmigrodzki P. (red.), Wielki słownik języka polskiego, https://wsjp.pl/ [dostęp: 30.11.2024].
WSPSF – Fliciński P. (2012), Współczesny słownik frazeologiczny, Żychlin: IBIS.
Wykaz skrótów – opracowania naukowe
KO – Kość J. (1980), Uwagi o języku więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku. [Bemerkungen zur Sprache der Häftlinge im Konzentrationslager Majdanek], „Poradnik Językowy”, nr 6, s. 288–295.
KU – Kuraszkiewicz W. (1947), Język polski w obozie koncentracyjnym, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
PAC – Pacuła J. (2010), Auschwitz – słowa i milczenie. Studium leksykalno-semantyczne, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej.
SN – Blumental N. (1947), Słowa niewinne, Kraków–Łódź–Warszawa: Centralna Żydowska Komisja Historyczna.
WES – Wesołowska D. (1996), Słowa z piekieł rodem. Lagerszpracha. Totalitaryzm i język, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Wykaz skrótów – wspomnienia obozowe
AG – Adolf Górski (1978), Nagrania audio (sygn. VIII), sygn. VIII-13, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
AJ – Andrzej Janiszek (1964), Pawiak-Majdanek 17.01.1943–22.07.1944, [w:] Zbiór pa- miętników, relacji i ankiet byłych więźniów (Sygn. VII), sygn. VII M-56, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
AS – Andrzej Stanisławski, Obóz koncentracyjny na Majdanku w relacji Andrzeja Stanisław- skiego, https://www.youtube.com/watch?v=7jn_iZC7IUY [dostęp: 20.12.2024].
CS – Czesław Skoraczyński (1984), Żywe numery, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza w Krakowie.
DBM – Danuta Brzosko-Mędryk (1975), Niebo bez ptaków, Warszawa: Wydawnictwo Mi- nisterstwa Obrony Narodowej.
HOs – Henryka Ostrowska (1991), Zbiór nagrań audiowizualnych (Sygn. XXII), sygn. XXII- 226, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
JB – Jan Buczek (1988), Zbiór nagrań audiowizualnych (Sygn. XXII), sygn. XXII-14, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
JKu – Jan Kukiełka, Moje przeżycia w okresie okupacji hitlerowskiej, [w:] Zbiór pamiętników, relacji i ankiet byłych więźniów (Sygn. VII), sygn. VII M-698, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
JZ – Jan Zakrzewski (1977), A my żyjemy dalej…, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
KC – Kamila Czuryszkiewicz (2013), Krwawa środa 3 listopada 1943 w pamięci świadków, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
KT – Krystyna Tarasiewicz (1988), My z Majdanka – wspomnienia byłych więźniarek pod redakcją i w opracowaniu Krystyny Tarasiewicz, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
MG – Marta Grudzińska (2011), Majdanek: obóz w relacjach więźniów i świadków, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
MMG – Maria i Michał Gancarzowie (1987), Zbiór nagrań audiowizualnych (Sygn. XXII), sygn. XXII-1, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
RS – Rudolf Sidorów (1995 Zbiór nagrań audiowizualnych (Sygn. XXII), sygn. XXII-125, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
StS – Stanisława Sokół (1979), Nagrania audio (Sygn. VIII), sygn. VIII-22, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
TC – Tadeusz Czajka (1987), Zbiór nagrań audiowizualnych (Sygn. XXII), sygn. XXII-2, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
WW – Wacław Wojda (1964), Moje przeżycia w obozie na Majdanku, [w:] Zbiór pamiętników, relacji i ankiet byłych więźniów (Sygn. VII), sygn. VII M-90, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.