Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

Księdza Profesora Jana Szymczyka narracja socjologiczna o wartościach

Janusz Mariański — 2024-03-28

Ksiądz Jan Szymczyk prowadził swoje badania nad życiem społecznym z perspektywy socjologiczno-aksjologicznej. Idąc tropem jego rozważań, spróbujemy od strony teoretycznej zaprezentować jego socjologiczne rozumienie wartości, przedstawić teoretyczne aspekty modelu badawczego orientacji wartościujących oraz w skrócie zarysować koncepcję transformacji wartości w społeczeństwie polskim. Wartości rozumie się jako duchowe, moralne przekonania podstawowe, kierujące postawami i wzorami zachowań jednostek. Jeżeli zmieniają się wartości, zmieniają się również zależne od nich postawy i wzory zachowań. Wartości mają charakter bardziej ogólnych i trwałych orientacji, określających perspektywy życia codziennego, jego sens i znaczenie, a także wyznaczają pośrednio normy określające konkretne działania. Wartości pojmowane jako cele działań funkcjonują w świadomości jednostek, są uruchamiane i aktualizowane w określonych kontekstach i sytuacjach, kiedy pojawiają się odpowiednie racje, motywacje czy wyzwania. Odgrywają one szczególną rolę w systemie przekonań każdej osoby. Coś jest wartością dla kogoś albo coś ma wartość dla kogoś. Ostatecznie wartość jest wynikiem relacji doznającego i aktywnego podmiotu wobec pewnych przedmiotów świata zewnętrznego.

Perspektywa aksjologiczna, którą przyjmuje ks. Jan Szymczyk, stanowi jedno z najbardziej istotnych pojęć badawczych, umożliwiających oglądy i konstruowanie obrazów konkretnych podmiotów i fenomenów życia społecznego. Zastosowanie (aplikacja) tej perspektywy sprawia, że badania socjologiczne prowadzone z punktu widzenia wartości (ich deklarowanie, a zwłaszcza uznawanie i internalizowanie), dostarczają wielu cennych informacji na temat jakości i kondycji różnych form i struktur życia publicznego. Akceptowany zbiór czy układ wartości niejednokrotnie przekłada się na afirmowany styl życia, mentalność oraz określoną tożsamość społeczną i strategię działań jednostek i różnych aktorów społecznych. Często zamierzeniem badacza nie jest bezpośrednia charakterystyka wartości jako wartości, ale raczej odkrywanie ich w sposobach myślenia o polityce, gospodarce, życiu publicznym, w kulturze, czyli przy okazji omawiania zasadniczych kwestii, stanowiących przedmiot teoretycznych analiz i badań socjologicznych.

Perspektywa psychospołeczna czy relacjonistyczna, którą przyjmuje w swoich badaniach socjologicznych nad wartościami Jan Szymczyk, pozwala mu na relatywnie zintegrowany ogląd zróżnicowanych postaw, jakie podmioty (jednostki) zajmują wobec wartości. Wartości mogą być ujmowane jako istniejące w przedmiotach materialnych i niematerialnych (rozumienie przedmiotowe). Po drugie, utożsamia się je z działaniami, czyli związane są z samą relacją, jaka dokonuje się pomiędzy podmiotem a przedmiotem (rozumienie „pośrednie”). Po trzecie, kategorie aksjologiczne sytuują się w doświadczeniu człowieka (rozumienie podmiotowe).

Narcyzm a autodeklaracja religijna i wartości. Czy istnieją przesłanki empiryczne za powiązaniem tych aspektów?

Justyna Kurtyka-Chałas — 2024-03-28

W artykule została podjęta próba poszukiwania powiązań pomiędzy narcyzmem – operacjonalizowanym w modelu NARC – a autodeklaracją religijną i preferowanymi wartościami. Projekt badań powstał na podstawie analizy dostępnych danych teoretycznych i wyników badań empirycznych. Badanie zostało przeprowadzone na próbie 122 młodych osób. Uzyskane wyniki potwierdziły hipotezy dotyczące powiązań pomiędzy narcyzmem a autodeklaracją religijną oraz pewne powiązania z preferowanymi wartościami. Badane osoby różniły się w zakresie preferowanych wartości – zarówno tych, które uważali za najważniejsze dla siebie, jak i tych, które kategoryzowali jako najmniej ważne, w zależności od charakterystyki jakości narcyzmu: narcystyczna rywalizacja lub narcystyczny podziw.

Wobec dobra uroczystego. Religijność uczniów szkół białostockich

Mariusz Zemło — 2024-03-28

W artykule przedstawiono religijność uczniów uczęszczających do szkół w Białymstoku, liczącym 300 tysięcy mieszkańców. Dane stanowiące podstawę rozstrzygnięć pochodzą z badań ilościowych przeprowadzonych w czwartym kwartale 2022 roku. Uczestniczyła w nich młodzież w wieku od 14 do 20 lat. Podstawę omówienia stanowi ponad 3,5 tysiąca ankiet. W rozstrzygnięciu podstawowej kwestii wzięto pod uwagę wskaźnik autodeklaracji wiary oraz praktyk religijnych. By prezentowane dane uzyskały kontekstualne odniesienia postanowiono zestawić je z przedsięwzięciami podobnego typu o zasięgu regionalnym i ogólnopolskim (sięgając jedynie do najnowszych, z uwagi na szybko dokonujące się przeobrażenia w omawianej sferze faktów). Nadto porównano je z badaniami z 2015 i 2019 roku przeprowadzanych w tym samym mieście, co pozwoliło zidentyfikować zmiany, jakim podlega religijność młodzieży szkolnej, oraz określić ich kierunek.

Hierarchia kultury na tle nierówności ekonomicznych i kapitału społecznego

Henryk Domański — 2024-03-28

Nierówności w dostępie do kultury są elementem struktury klasowej. Celem tego artykułu jest porównanie ważności tego wymiaru z innymi wyznacznikami hierarchii klasowej. Opierając się na danych pochodzących z badań zrealizowanych w 2019 roku na próbie ogólnopolskiej, próbuję określić znaczenie kultury w porównaniu z nierównościami ekonomicznymi i kapitałem społecznym. Wskaźnikiem uczestniczenia w kulturze są gusty muzyczne, pozycja ekonomiczna mierzona jest wielkością dochodów rodziny a kapitał społeczny – pomocą ze strony znajomych. Wyniki analizy wskazują, że podziały klasowe znajdują silniejsze odzwierciedlenie w nierównościach ekonomicznych niż w stylu życia i kapitale społecznym. Prawidłowości jest również znaczące oddziaływanie pozycji klasowej ojca, co wskazywałoby na międzypokoleniową transmisję tych zjawisk.

„Pułapka Tukidydesa” 2.0 (komentarz socjologiczny w spolaryzowanym społeczeństwie)

Krzysztof Łęcki — 2024-03-28

Artykuł poświęcony jest próbie odpowiedzi na pytanie: w jakim stopniu konflikt ostatnich kilkunastu lat w Polsce, funkcjonujący w dyskursie społecznym i publicystyce jako „wojna polsko-polska”, spełnia modelowe warunki uprawniające do określania go mianem „wojny domowej”? Jako model tego typu starcia wybrano opis wojny domowej w Korkirze. Zdecydowano się na tę perspektywę z dwu powodów; pierwszy – bo pozwala przedstawić problem podobnego konfliktu sine ira et studio. Drugi – w tym samym duchu – pozwala przedyskutować problem statusu poznawczego „zaangażowanego obserwatora” w spolaryzowanym społeczeństwie, a więc także takie kwestie jak obiektywizm, stronniczość czy – tak szeroko dyskutowany w przestrzeni medialnej ostatnich lat – symetryzm. Niniejszy artykuł jest próbą sprawdzenia sensowności pewnego typu analitycznego podejścia do rozumienia silnie spolaryzowanej współczesności. Szczególnym układem odniesienia pozostaje tu interpretacja przyjętych za modelowe przypadków historycznych. Za wyborem takiej właśnie perspektywy zdaje się przemawiać nie tylko możliwość ukazania istotnych socjologicznie, a trwałych konturów interpretowanego zjawiska. Jej zaleta tkwi także w możliwości zdystansowania się od nasyconego emocjami dyskursu aktualnych politycznych sporów.

Narracja jako kreacja rzeczywistości społecznej. Przypadek Lope de Aguirre na tle historii wyprawy Pedra de Ursúi 1560–1561

Andrzej Tarczyński — 2024-03-28

Tekst artykułu zawiera prezentację szczególnego przypadku kreowania rzeczywistości społecznej przez pryzmat relacji sporządzonych ex post, w większości przypadków autorstwa uczestników opisywanych wydarzeń. Relacjonowaną przez nich materią była historia wyprawy, która wyruszyła z Peru we wrześniu 1560 roku pod dowództwem Pedra de Ursúi w poszukiwaniu bogatej krainy określanej jako „Omagua i El Dorado”, a która niebawem przekształciła się w bunt pod wodzą Lope de Aguirre. Przekraczanie przez przywódcę buntu kolejnych granic prawnych, moralnych, społecznych
i kulturowych stało się podłożem dla interpretacji tych działań i osoby Aguirra przez autorów relacji. Szczególną okolicznością jawi się tu sama liczba zachowanych relacji (obecnie znamy 15, które zostały wydane drukiem), niemająca odpowiednika w dziejach innych przedsięwzięć odkrywczych i zdobywczych Nowego Świata w XVI wieku. Wspomniano także – choć nie jest to główny wątek tekstu – o późniejszych o kilkaset lat interpretacjach postaci i działań Lope de Aguirre. Celem pozostaje ukazanie praktyk interpretowania rzeczywistości społecznej, w tym szczególnym przypadku, gdy dokonywane działania zdają się kwestionować i stają się wyzwaniem dla ugruntowanego porządku społecznego (w tym przypadku, ukształtowanego w wyniku podboju, kolonialnego społeczeństwa Hispanoameryki).