Wprowadzenie chrześcijaństwa na Litwę w 1387 r. zapoczątkowało proces gromadzenia majątków ziemskich przez miejscowy Kościół. Główna fala nadań dla instytucji kościelnych na terenach biskupstwa wileńskiego trwała do końca XVI wieku. Późniejsze uzupełnienia, związane z zakładaniem nowych parafii czy klasztorów, były zbyt małe, by wpłynąć na ogólny obraz sytuacji.
W połowie XVII w. do największych posiadłości biskupstwa wileńskiego należały Ihumeń (darowany przez wielkiego księcia litewskiego Witolda), Kukuciszki (darowane przez króla Władysława Jagiełłę), Taurogiany, Bakszty i Szyszole. Ponadto własne dobra posiadał biskup wileński, kapituła katedry wileńskiej, poszczególni urzędnicy kapituły oraz seminarium duchowne w Wilnie. Do Kościoła należały beneficja związane z urzędem proboszcza. W 1651 r. diecezja wileńska była podzielona na 26 dekanatów z 354 kościołami parafialnymi i taką samą liczbą beneficjów. Większa część kościelnych dóbr ziemskich znajdowała się w rękach zakonów, przede wszystkim franciszkanów (którzy mieli swoje klasztory w Wilnie, Grodnie i Nieświeżu), bernardynów (Wilno, Kowno, Troki i Połock), benedyktynek (Wilno, Mińsk i Orsza) oraz brygidek (Grodno i Wilno).
W połowie XVII w. wszystkie majątki kościelne w diecezji wileńskiej w Wielkim Księstwie Litewskim liczyły łącznie 23 000 zagród. Z tej liczby 6 000 domów należało do majątków zakonnych; 4 000 znajdowało się w dobrach biskupich; prawie 3 000 na gruntach należących do kapituły katedry wileńskiej; blisko 200 w dobrach należących do Seminarium Duchownego w Wilnie. Większość pozostałych zagród należała do beneficjów proboszczowskich.
W latach 1649-1650 przeprowadzono inwentaryzację majątków ziemskich należących do duchowieństwa katolickiego w diecezji wileńskiej na potrzeby podatku pogłównego, który miał być wprowadzony w Wielkim Księstwie Litewskim. Powstały w ten sposób rejestr wszystkich podatników podatku kościelnego został sporządzony w 1653 r. w związku z nową opłatą zatwierdzoną przez sejm w Brześciu (24 marca - 18 kwietnia 1653 r.).
Nasza edycja jest krytycznym wydaniem oryginalnego rejestru z 1653 r., przechowywanego w Departamencie MS Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Jest on wpisany jako pozycja 609 w Zbiorach Kapituły Wileńskiej (sygn. F43-609). Rękopis ma wygląd formularza faktycznie używanego podczas poboru podatku pogłównego i przygotowanego specjalnie w tym celu. Można przypuszczać, że po ostatecznym sprawdzeniu dokument miał zostać skopiowany i podpisany przez upoważnioną osobę. Wydaje się również, że dane zapisane w tym wstępnym rękopisie odpowiadały tym, które pojawiły się w ostatecznej wersji.
Niniejsza edycja krytyczna została przygotowana zgodnie z normami sformułowanymi w podręczniku edytorskim Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wrocław 1953. Ponadto, aby uniknąć nieporozumień wynikających z niedokładnej pisowni w tekście oryginalnym, każda nazwa miejscowości w niniejszej edycji została opatrzona notą objaśniającą.
Rejestr podatku pogłównego z 1653 r. jest uznanym źródłem pierwotnym o znacznej wartości, ale jak dotąd tylko niewielka część jego zawartości została gruntownie zbadana. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja sprawi, że będzie on łatwiej dostępny do dalszych badań.