Zur Hauptnavigation springen Zum Inhalt springen Zur Fußzeile springen
Nasza Przeszłość

Bd. 119 (2013): Nasza Przeszłość

Artykuły

Monstrancja miejsce teofanii. Barokowe monstrancje w typie Res-Imagines a ideologia kotrreformacji

  • Magdalena Pielas
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2013.119.89-147  [Google Scholar]
Veröffentlicht: 2013-06-30

Abstract

Artykuł stanowi próbę analizy ikonograficznej przeszło trzydziestu barokowych monstrancji należących do grupy res-imagines tzn. obiektów, o których formie, w całości lub w części, zadecydowały treści ideowe. Pochodzą one z terenów Rzeczypospolitej oraz sąsiadującego z nią Śląska. Większość powstała w okresie od trzeciej tercji XVII wieku do końca trzeciej ćwierci XVIII wieku, pojedyncze obiekty pod koniec XVIII i w początkach XIX wieku. Mniej niż połowa z nich (15) posiada znaki złotnicze wskazujące zarówno na duże centra produkcji złotniczej – Gdańsk, Poznań, Wrocław, Królewiec, Warszawę, jak i na mniejsze ośrodki – Racibórz, Głogów, Głogówek. Do rzadkości natomiast należą importy. Pierwszą omawianą grupą są monstrancje, które przedstawiają tematy biblijne: starotestamentalny Krzew Gorejący, Zwiadowców z Ziemi Kanaan niosących winne grono, Arkę Przymierza oraz reprezentujące Nowy Testament – Przemienienie Pańskie, Ostatnią Wieczerzę, Pietę. Drugą grupę tworzą obiekty zawierające przedstawienia dewocyjne. Są to monstrancje z motywem Trójkąta - symbolu Trójcy Świętej, prezentujące figurę św. Michała Archanioła oraz figurę Matki Bożej. Ten ostatni motyw występował szczególnie często (blisko połowa omówionych obiektów). Maryja była przedstawiana jako Niepokalanie Poczęta, Regina Apostolorum, Mater Misericordiae (w płaszczu opiekuńczym), Matka Boska Bolesna przebita siedmioma mieczami oraz jako centralna postać Drzewa Jessego czy objawiająca się w koronie drzewa. We wszystkich opisanych obiektach reservaculum ulokowano tak, aby konsekrowana Hostia stanowiła plastyczne i ideowe centrum monstrancji. Artykuł uzupełniają wybrane fragmenty literatury religijnej, wskazujące na charakterystyczne dla kultury barokowej związki słowa i obrazu.

Literaturhinweise

  1. Benisławska Konstancja, Pieśni sobie śpiewane, Kraków 2003. [Google Scholar]
  2. Birkowski, O świętych obrazach [w:] Głos krwie B. Josaphata Kuncewicza..., 1629. [Google Scholar]
  3. Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu „B” oryginalnego tekstu z XVI w., Warszawa 2000. [Google Scholar]
  4. Gutowski Bernard, Kazania na niedziele całego roku..., Warszawa 1696. [Google Scholar]
  5. Karpowicz Michał, Kazania na niedziele całego roku i święta ruchome, cz. 2, Wilno 1773. [Google Scholar]
  6. Litaniae Loretanae ad Beatae Virginis caelique Reginae Mariae, b.m. 1750, wyd. Franz Xavier Dornn. [Google Scholar]
  7. Kitowicz Jędrzej, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985. [Google Scholar]
  8. Madejski Idzi, Rok święty albo święta roczne (...) kazaniami wysławione, Warszawa 1739. [Google Scholar]
  9. Murczyński Jędrzej, Święta kaznodziejskie na cały rok po różnych kościołach ogłoszone, Sandomierz 1747. [Google Scholar]
  10. Niesiecki Kasper, Herbarz Polski, t. 8, Lipsk 1841. [Google Scholar]
  11. Officjum codzienne różnego nabożeństwa dla wygody pobożnych ludzi przedrukowane..., Królewiec 1795. [Google Scholar]
  12. Poniński Stefan, Królowa nieba i ziemi Maria kazaniami (...) wysławiona, Poznań 1721. [Google Scholar]
  13. Rychlewicz Bazyli, Kazania począwszy od adwentu aż do Wielkiejnocy..., Kraków 1698. [Google Scholar]
  14. Skarga Piotr, Kazania na niedziele i święta całego roku, Kraków 1602. [Google Scholar]
  15. Skarga Piotr, Kazania o siedmiu Sakramentach Kościoła świętego katholickiego, Wilno 1737 (przedruk z wydania: Kraków 1618). [Google Scholar]
  16. Starowolski Szymon, Wieniec niewiędniejący Przeczystej P. Mariej, zamykający w sobie kazania na wszystkie święta doroczne, Kraków 1649. [Google Scholar]
  17. Stawicki Sebastian, Ołtarz według wizerunku od Boga Mojżeszowi podanego delineowany kazaniem (...) wystawiony, Kraków 1650. [Google Scholar]
  18. Taczalski Onufry, Rószczka Aaronowa w arce najliczniejszych łask Boskich zamknięta (...) Mayjia Panna... kazaniami... wysławiona, Wilno 1732. [Google Scholar]
  19. Walknowski Władysław Wierusz, Wódz wojsko chrześciańskie w boju doczesnego żywota przeciwko inkursjom nieprzyjaciół duszy prowadzący Chrystus Jezus w Przenajświętszym Sakramencie utajony..., Poznań 1745. [Google Scholar]
  20. Wujkowski Jan, Żarliwa głosu apostolskiego odnowa... Kazania na wszystkie święta roczne, t. 1, Warszawa 1723. [Google Scholar]
  21. Wysocki Szymon, Nowy raj duszny, to jest rozmyślania nabożne..., Kraków 1608, s. 198 (Rozmyślanie na święto Bożego Ciała). [Google Scholar]
  22. Biernacka Małgorzata, Ikonografia publicznej działalności Chrystusa w polskiej sztuce nowożytnej, Warszawa 2003. [Google Scholar]
  23. Biernacka Małgorzata, „Niepokalane Poczęcie” [w:] Maryja Matka Chrystusa, Warszawa 1987, s. 27-93, w serii Ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce, red. Janusz Stanisław Pasierb, Nowy Testament, t. 1. [Google Scholar]
  24. Bracha Franciszek, „Zarys historii mariologii polskiej” [w:] Gratia plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, praca zbiorowa, red. Bernard Przybylski, Poznań-Warszawa-Lublin 1965, s. 457-486. [Google Scholar]
  25. Buxakowski Jerzy, „Najśw. Maryja Panna w liturgii” [w:] Gratia plena. Studia teologiczne o Bogurodzicy, praca zbiorowa, red. Bernard Przybylski, Poznań-Warszawa-Lublin 1965, s. 79-128. [Google Scholar]
  26. Celińska Elżbieta, „Jan Letyński – złotnik toruński z połowy XVIII wieku” [w:] Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo III, Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu,1968, s. 165-192. [Google Scholar]
  27. Dolczewski, Renata SOBCZAK-JASKULSKA, „Ostensorium w kształcie Arki Przymierza z katedry poznańskiej”, [w:] Kronika Miasta Poznania, Złotnicy, Poznań 2000, s. 127-130. [Google Scholar]
  28. Dziechcińska Hanna, tejże, Ciało, strój, gest w czasach Renesansu i Baroku, Warszawa 1996. [Google Scholar]
  29. Dziechcińska Hanna, „Parawizualność literatury staropolskiej jako element ówczesnej kultury” [w:] Słowo i obraz. Materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Nieborów 29 września - 1 października 1977 roku, red. Agnieszka MORAWIŃSKA, Warszawa 1982, s. 97-112. [Google Scholar]
  30. Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990. [Google Scholar]
  31. Galas Alicja, Galas Artur, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001. [Google Scholar]
  32. Gradowski Michał, Znaki na srebrze, Warszawa 2001. [Google Scholar]
  33. Gradowski Michał, Pielas Magdalena, Katalog złotnictwa w zbiorze dokumentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Warszawa 2006. [Google Scholar]
  34. Heinke Artur, Die Grafschaft Glatz, Breslau 1941. [Google Scholar]
  35. Hintze Erwin, Die Breslauer Goldschmiede, Breslau 1906. [Google Scholar]
  36. Hintze Erwin, „Schlesische Goldschmiede” w serii Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, cz. 2, 1916, t. 7 (reprint z indeksami), Osnabrück 1973. [Google Scholar]
  37. Huizinga Johan, Jesień średniowiecza, Warszawa 1992. [Google Scholar]
  38. Janocha Michał, Missa in arte polona, Warszawa 1998. [Google Scholar]
  39. Jodłowski Antoni, Najważniejsze obiekty zabytkowe Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2004. [Google Scholar]
  40. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 3, Woj. kieleckie, red. Jerzy Z. Łoziński, Barbara Wolff, z. 9, Pow. pińczowski, opr. Kazimiera Kutrzebianka, Jerzy Z. Łoziński, Barbara Wolff, Warszawa 1961. [Google Scholar]
  41. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 3, Woj. kieleckie, red. Jerzy Z. Łoziński, Barbara Wolff, z. 11, Pow. sandomierski, inw. Jerzy Z. Łoziński, Tadeusz Przypkowski, Warszawa 1962. [Google Scholar]
  42. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 4, Miasto Kraków, cz. 3, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, red. Adam Bohnak, Jan Samek, Kościół p.w. Przemienienia Pańskiego i klasztor pijarów, opr. Andrzej Olszewski, Anna Swoboda, Warszawa 1978. [Google Scholar]
  43. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 5, Woj. poznańskie, red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, z. 6, Pow. kaliski, inw. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, Zofia Winiarz, Warszawa 1960. [Google Scholar]
  44. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 5, Woj. poznańskie, red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, z. 17, Pow. ostrzeszowski, inw. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Jan Samek, Warszawa 1958. [Google Scholar]
  45. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 6, Woj. katowickie, red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek, z. 5, Pow. gliwicki, inw. Ewa Dwornik-Gutowska, Maciej Gutowski, Kazimiera Kutrzebianka, Warszawa 1966. [Google Scholar]
  46. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 7, Woj. opolskie, red. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, z. 6, Pow. krapkowicki, inw. Józef Tomasz Frazik, Marian Kornecki, Warszawa 1963. [Google Scholar]
  47. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 7, Woj. opolskie, red. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, z. 13, Pow. raciborski, inw. Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki, Warszawa 1967. [Google Scholar]
  48. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - t. 8, Woj. lubelskie, z. 2, Pow. Biała Podlaska, red. i opr. Katarzyna Kolendo-Korczakowa, Anna Oleńska, Marcin Zgliński, Warszawa 2006. [Google Scholar]
  49. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce: - Seria nowa, t. 7, Miasto Poznań, red. Zofia Kurzawa, Andrzej Kusztelski, cz. 2, Śródmieście. Kościoły i klasztory, 1, Kościół p.w. św. Józefa i klasztor karmelitów bosych, opr. Zofia Kurzawa, Andrzej KUSZTELSKI, Eugeniusz Linette, Warszawa 1998. [Google Scholar]
  50. Kloss Ernst, Herbert Rode, Wilhelm Stepf, Hilde Eberle, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gliwitz, Breslau 1943. [Google Scholar]
  51. Kopiec Jan, Sprawy wyznaniowe [w:] Historia Gliwic, praca zbiorowa, red. Jan Drabina, Gliwice 1995, s. 146-171. [Google Scholar]
  52. Kopiec Jan, Diecezja gliwicka, dzieje i współczesność, Gliwice 1999. [Google Scholar]
  53. Krenn Stefan, Geistliche Schatzkammer [w:] Kunsthistorisches Museum Wien. Weltliche und Geistliche Schatzkammer, Wien 1987, nr 158, s. 318-319. [Google Scholar]
  54. Maciuszko Janusz T., Symbole w religijności polskiej doby baroku i kontrreformacji, Warszawa 1986. [Google Scholar]
  55. Mâle Emile, L'art religieux après le Concile de Trente. Etude sur l'iconographie de la fin du XVIe siècle, du XVIIe et XVIIIe siècle, Paris 1972. [Google Scholar]
  56. Mauquoy-Hendrickx Marie, Les estampes des Wierix, cz. 2, Bruxelles 1979. [Google Scholar]
  57. Moisan-Jabłońska Krystyna, Obraz czyśćca w sztuce polskiego baroku, Warszawa 1995. [Google Scholar]
  58. Moisan-Jabłońska Krystyna, Obrazowanie walki dobra ze złem, w serii Polska sztuka kościelna renesansu i baroku. Tematy i symbole, Nauka Kościoła, t. 3, Kraków 2002. [Google Scholar]
  59. Muzeum Wiktorii i Alberta, Warszawa 1996. [Google Scholar]
  60. Nitecki Piotr, Biskupi Kościoła w Polsce. Słownik biograficzny, Warszawa 1992. [Google Scholar]
  61. Pasierb Janusz Stanisław, „Wprowadzenie” [w:] Maryja Matka Chrystusa, Warszawa 1987, s. 11-26, w serii Ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce, red. Janusz Stanisław Pasierb, Nowy Testament, t. 1. [Google Scholar]
  62. Paszenda Jerzy, Święta Lipka, Olsztyn 1996. [Google Scholar]
  63. Pielas Magdalena, Matka Boska Bolesna, Kraków 2000, w serii Polska Sztuka Kościelna Renesansu i Baroku. Tematy i symbole, Nowy Testament, t. 1. [Google Scholar]
  64. Riesenhuber Martin, Die kirchlische Barockkunst in Österreich, Linz 1924. [Google Scholar]
  65. Rusiecki Mieczysław, Przedmiot katechezy potrydenckiej w Polsce (1566-1699), Lublin 1996. [Google Scholar]
  66. Sajkowski Alojzy, Barok, Warszawa 1987. [Google Scholar]
  67. Samek Jan, Polskie złotnictwo, Wrocław 1988. [Google Scholar]
  68. Samek Jan, „Problem aktualności tematu «Drzewo Jessego» w sztuce polskiej wieku siedemnastego”, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 339, Prace z Historii Sztuki, z. 11, Kraków 1973, s. 45-59. [Google Scholar]
  69. Samek Jan, „Res-Imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (lata 1600-1800)” [w:] Rocznik Historii Sztuki, t. 8, Wrocław 1970, s. 177-246. [Google Scholar]
  70. Scheffler Wolfgang, Goldschmiede Ostpreussens, Berlin – New York 1983. [Google Scholar]
  71. Schiller Gertrud, Iconographie der christlichen Kunst, t. 1, Inkarnation, Kindheit, Taufe, Versuchung, Verklärung, Wirken und Wunder Christi, Gütersloh 1966. [Google Scholar]
  72. Schiller Gertrud, Ikonographie der christlichen Kunst, cz. 2, Die Passion Jesu Christi, Gütersloh 1968. [Google Scholar]
  73. „Sobór trydencki” [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 25, Warszawa 2004, s. 292. [Google Scholar]
  74. Sokołowski Maryan, Komunikat o monstrancji ze zbiorów w Gołuchowie (tytuł nadany przez autorkę artykułu) [w:] Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, 6, Kraków 1900, s. XXVI-XXVII. [Google Scholar]
  75. Staszewski Jarosław, „Ikonograficzna analiza polichromii w kaplicy Najświętszego Sakramentu w katedrze łowickiej” [w:] Mazowieckie Studia Humanistyczne, r. 5, 1999, nr 2, s. 77-103. [Google Scholar]
  76. Stolz, „Hostia”, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 6, red. Jan Walkusz, Stanisław Janeczek, Stanisław Wielgus i in., Lublin 1993, szp. 1247. [Google Scholar]
  77. Telesko Werner, „Klaubers Eucharistie-Thesenblätter. Ein Beitrag zum Wandel der typologischen Denkweise in der Neuzeit” [w:] Augsburg, die Bilderfabrik Europas. Essays zur Augsburger Druckgraphik der Frühen Neuzeit, Augsburg 2001, s. 189-197. [Google Scholar]
  78. Vitkauskienė Birutė Rūta, Złotnictwo wileńskie, ludzie i dzieła XV-XVIII wiek, Warszawa 2006. [Google Scholar]
  79. Walicki Michał, Iluminacje i oprawy rękopisów, [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. Michał Walicki, Warszawa 1971, s. 249-276. [Google Scholar]
  80. Wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa, Katalog, t. 2, Skarby Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2000. [Google Scholar]
  81. Witko Andrzej, Sztuka w służbie Zakonu Trójcy Świętej w siedemnastym i osiemnastym stuleciu, Warszawa 2002. [Google Scholar]
  82. Woźniak Michał, Ornamenta Ecclesiae Poloniae, Skarby sztuki sakralnej wiek X-XVIII, Zamek Królewski w Warszawie, Warszawa 1999. [Google Scholar]
  83. Zapolska Ewa, Cnoty teologalne i kardynalne, Kraków 2000, s. 139-140, il. 50, w serii Polska Sztuka Kościelna Renesansu i Baroku. Tematy i symbole, Nowy Testament, red. Krystyna Moisan-Jabłońska, t. 1. [Google Scholar]

Downloads

Keine Nutzungsdaten vorhanden.