Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 112 (2009): Nasza Przeszłość

Artykuły

Początki i rozwój chrystianizacji Litwy (cz. 1)

  • Marceli Kosman
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2009.112.5-53  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.12.2009

Abstrakt

Artykuł dotyczy Litwy historycznej, czyli Wielkiego Księstwa Litewskiego, które powstało w drugiej połowie XIII i pierwszej połowie XIV wieku, osiągając apogeum za panowania wielkiego księcia Witolda (1392-1430), który oficjalnie przedstawiał się jako magnus dux. Władysław Jagiełło (zm. 1434), który zastąpił swojego zmarłego ojca Olgierda od 1377 r., używał tytułu dux supremus po wstąpieniu na tron polski w 1386 r. i przekazaniu bezpośredniej władzy w celu wyznaczenia swojego dziedzicznego kraju. Obaj rządzili w ścisłej współpracy ze sobą. Jednak w trakcie ich panowania zasady unii były kilkakrotnie zmieniane, od inkorporacji Wielkiego Księstwa Koronnego (Krewo - 1385) do trwałego zjednoczenia (Horodło - 1413). Do ostatecznej integracji, połączonej z wewnętrznym dualizmem ustrojowym, doszło w 1569 r. (unia lubelska) w obliczu perspektywy wygaśnięcia dynastii Jagiellonów, co ostatecznie nastąpiło trzy lata później wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta. Wielkie Księstwo Litewskie zajmowało wówczas około 90% terytorium Rusi, zamieszkiwanego przez ludność prawosławną, której chrystianizacja w porządku zachodnim rozpoczęła się pod koniec X wieku. W średniowieczu przetrwały jednak znaczące ślady pogaństwa, co wyjaśnia, dlaczego badacze używali terminu "podwójna wiara" (dvojevierije) w odniesieniu do tego okresu. W 1596 r. (unia zawarta w Brześciu nad Bugiem z inicjatywy Stolicy Apostolskiej) religia wschodnia została podporządkowana katolicyzmowi, co wywołało silny opór i podzieliło wiernych "religii ruskiej", wyznawców starej religii prawosławnej (disuniatów) i tych zależnych od Rzymu (uniatów). W tym czasie (od 1569 r.) Podlasie, jako część Rzeczypospolitej, odłączyło się od Wielkiego Księstwa Litewskiego i, podobnie jak Wołyń, Kijowszczyzna i Podole na Ukrainie, weszło następnie w skład Korony. Choć Litwa nadal posiadała ziemie białoruskie, zmieniły się proporcje między oboma narodami (1:2). Te ostatnie były już dobrze zintegrowane w sferze kulturowej, choć od XV w. ruskość stopniowo wypierała polonizację magnaterii i zamożnej szlachty. Było to szczególnie widoczne w sferze religijnej w okresie kontrreformacji, tj. w czasach reformacji katolickiej. Głównym tematem naszej rozprawy jest proces chrystianizacji historycznej katolickiej Litwy, który można podzielić na następujące etapy: 1) nieudana próba wyrzeczenia się pogaństwa w połowie XIII w., 2) chrzest Górnej Litwy (Aukśtaitija) w 1387 r. i Żmudzi w 1413 r. oraz jego konsekwencje, 3) burza zapoczątkowana reformacją protestancką w XVI w., 4) kontrofensywa Kościoła i odrodzenie katolicyzmu do upadku polskiej szlachty, 5) okres porozbiorowy po 1795 r., 6) kształtowanie się nowoczesnego narodu litewskiego w ostatniej ćwierci XIX w., 7) kształtowanie się nowoczesnego narodu litewskiego w ostatniej ćwierci XIX wieku i odrodzenie państwa po I wojnie światowej. Religia stała się przedmiotem konfliktów etnicznych. Po zawarciu przez oba kraje konkordatów ze Stolicą Apostolską w 1925 r. stare struktury organizacji kościelnej, sięgające czasów stanu szlacheckiego, zostały zlikwidowane.

Bibliografia

  1. Akta unii Polski z Litwą 1385 – 1791. Wydali S. Kutrzeba i W. Semkowicz. Kraków 1932. [Google Scholar]
  2. Aniczkov E.V., Jazyczestvo i drevniaja Rus’. Petersburg 1914. [Google Scholar]
  3. J. Bardach, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVII w. Warszawa 1970, s. 11-67. [Google Scholar]
  4. J. Bardach, Statuty Litewskie a prawo rzymskie. Warszawa 1999. [Google Scholar]
  5. Bruckner A., Starożytna Litwa – ludy i bogi. Warszawa 1904. [Google Scholar]
  6. Chodynicki K., Próby zaprowadzenia chrześcijaństwa na Litwie przed r. 1386, „Przegląd Historyczny” 18, 1914, s. 247 nn. [Google Scholar]
  7. Codex diplomaticus ecclesiae cathedralis necnon dioeceseos Vilnensis Volumen I (1387 – 1507). Wydali J. Fijałek I W. Semkowicz. Kraków 1938 – 1958, Kraków 1994. [Google Scholar]
  8. Ekspansja niemieckich zakonów rycerskich w strefie Bałtyku od XIII do połowy XVI wieku. Materiały z konferencji historyków radzieckich i polskich w Toruniu z r. 1988. Pod red. M. Biskupa. Toruń 1990. [Google Scholar]
  9. Fijałek J., Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu po koniec Rzeczypospolitej /w:/ Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Praca zbiorowa. Kraków 1914. [Google Scholar]
  10. Galkovskij P. K., Bor’ba christianstva s ostatkami jazyxzestva v drevnej Rusi. 1-2. Charkoc-Moskva 1913-1916. [Google Scholar]
  11. Gdimino laiskai. Oarengr V. Pasuta ir I. Štal. Vlnius 1966. [Google Scholar]
  12. Gidžiunas V., De fratribus minoribus in Lituania usque ad definitivam introductionem observantiae (1245-1517), Pars I, Romae 1950. [Google Scholar]
  13. Górski Karol, Descriptiones terrarium. Nowo odkryte źródło do dziejów Prus w XIII wieku, „Zapiski Historyczne” XLVI, zeszyt 1, Toruń 1981, s. 7 – 16. [Google Scholar]
  14. Halecki O., Jadwiga Andegaweńska i kształtowanie się Europy Środkowo – Wschodniej. Kraków 2000. [Google Scholar]
  15. M. Hellmann, Das Grossfuerstentum Litauen bis 1569 /w:/ Handbuch der Geschichte Russlands. Hrsg. M. Hellmann, K. Zernack und G. Schramm. Bd. 1. Stuttgart 1976-1979. [Google Scholar]
  16. Jurginis J., Pagonybes ir kriksčionybes santykiai Lietuvoje. Vilnius 1976. [Google Scholar]
  17. M. Kosman, Historia Białorusi. Wrocław 1979. [Google Scholar]
  18. M. Kosman, Reformacja i Kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej. Wrocław 1973. [Google Scholar]
  19. M. Kosman, Ceremoniał zawierania umów międzynarodowych przez wielkich książąt litewskich przed i po unii z Polską /w:/ Teatrum ceremonialna dworze książąt i królów polskich. Red. M. Markiewicz i R. Skowron. [Google Scholar]
  20. M. Kosman, Rzekoma działalność pisarska Hanula, „Studia Źródłoznawcze” T.XII, 1967. [Google Scholar]
  21. M. Kosman, Kancelaria wielkiego księcia Witolda, „Studia Źródłoznawcze” T.XIV, 1969, s.97-99. [Google Scholar]
  22. M. Kosman, Polska – Litwa. Z odległej i bliższej przeszłości. T. II, Poznań 2005, s. 13 – 25. [Google Scholar]
  23. M. Kosman, Pogaństwo, chrześcijaństwo i synkretyzm na Litwie w dobie przedreformacyjnej, „Komunikaty Warmińsko – Mazurskie” 1(115). [Google Scholar]
  24. M. Kosman, Die Christianisierung Litauens, „Polnische Weststudien“ BD VI Heft 2, Poznań 1987, s. 223 – 247. [Google Scholar]
  25. M. Kosman, Zmierzch Perkuna czyli ostatni poganie nad Bałtykiem. Warszawa 1981. [Google Scholar]
  26. M. Kosman, Od chrztu do chrystianizacji. Polska – Ruś – Litwa. Warszawa 1992. [Google Scholar]
  27. M. Kosman, Episkopat litewski za Wazów /w:/ Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich, Seria A: Historia, zeszyt 26, Opole 1988, s. 71 – 83. [Google Scholar]
  28. M. Kosman, „Primas Wielkiego Xięstwa Litewskiego. Z badań nad miejscem diecezji wileńsk, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” T.18, Lublin 1969, s. 315 nn.iej w metropolii gnieźnieńskiej. [Google Scholar]
  29. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, wyd. M. D. Kowalski. Wyd. e, Kraków 2001. [Google Scholar]
  30. Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego (praca zbiorowa, przekład z litewskiego). Kraków 2006. [Google Scholar]
  31. Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska. T.II, Wilno 1910. [Google Scholar]
  32. Labuda G., Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski. Warszawa 1960 (wstęp). [Google Scholar]
  33. Lites Ac res gestaeinter Polonos Ordinemque Cruciferorm. T. II, Poznań 1855. [Google Scholar]
  34. Lietuvos krikscionejimas Vidurio Europa kontente. Praca zbiorowa. Vilnius 2005. [Google Scholar]
  35. H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego. 1-2, Wilno 1931 - 1932. [Google Scholar]
  36. H. Łowmiański, Prusy – Litwa – Krzyżacy. Wstęp i opracowanie M. Kosman. Warszawa 1989. [Google Scholar]
  37. H. Łowmiański, Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI. Zaludnienie w roku 1528. Do druku przygotowali A. Kijas i K. Pietkiewicz. Poznań 1998. [Google Scholar]
  38. Maleczyński K., W sprawie autentyczności dokumentów Mendoga z lat 1253 -1261, „Ateneum Wileńskie”R. XI, 1936, tablice. [Google Scholar]
  39. Nauka o prawdziwej i o fałszywej pokucie z Pisma Świętego i doktorowskiego wiernie zebrana przez Wawrzyńca Przasnysza sługę słowa bożego. /Brześć Litewski/ 1559. [Google Scholar]
  40. Ochmański J., Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie. Poznań 1972. [Google Scholar]
  41. Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej. Tłum. S. Wyszomirski, wyd. J. Wenta. Toruń 2004. [Google Scholar]
  42. Rabikauskas P., Kriksčioniskoji Lietuva. Istorija, hagiografia, saltioniotyra. Vilnius 2002. [Google Scholar]
  43. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego dzieło czcigodnego Jana Długosza... T.IV, Warszawa 1967; Księga X (1370-1405), Warszawa 1981; Księgi XI – XII, Warszawa 2004; Księga XII. [Google Scholar]
  44. A. Rachuba, J. Kiaupiené, Z. Kiaupa, Historia Litwy. Dwugłos polsko-litewski. Warszawa 2008. [Google Scholar]
  45. Regesta Lithuaniaeab origine usque ad Magni Ducatus cum Regni Poloniae unionem. Opr. H. Paszkiewicz, T.I, Warszawa 1930. [Google Scholar]
  46. Relationes statusdioecesium in Magno Ducatus Lituaniae I – II. Edidit P. Rabikauskas, Roma 1971 – 1979. [Google Scholar]
  47. Smolka S., Kiejstut i Jagiełło. Kraków 1888. [Google Scholar]
  48. Stryjkowski M., O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego…, opr. J. Radziszewska, Warszawa 1978. [Google Scholar]
  49. Swoboda W., Chrystianizacja Słowian /w:/ Słownik Starożytności Słowiańskich T.VII cz.2 (Suplementy), Wrocław 1986, s, 590 – 591. [Google Scholar]
  50. Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi. Warszawa 1846. [Google Scholar]
  51. J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. Poznań – Wrocław 1999, s.129-131. [Google Scholar]
  52. Valančius M., Ratai. T.I-II. Opracował V. Merkys. Vilnius 1972. [Google Scholar]
  53. Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae illustrantia. T.1, wyd. A. Theiner, Roma 1861. [Google Scholar]
  54. Z. Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce. Kraków 2005. [Google Scholar]
  55. Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie opisał... Ze żmudzkiego na język polski przełożył i niektóre przypisy historyczne dodał M. Hryszkiewicz. Z przedmową S. Smolki. Kraków 1898. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.

Inne teksty tego samego autora

<< < 1 2 3 > >>