Wprowadzenie chrześcijaństwa na Litwę w 1387 r. zapoczątkowało proces gromadzenia majątków ziemskich przez miejscowy Kościół. Główna fala nadań dla instytucji kościelnych na terenach biskupstwa wileńskiego trwała do końca XVI wieku. Późniejsze uzupełnienia, związane z zakładaniem nowych parafii czy klasztorów, były zbyt małe, by wpłynąć na ogólny obraz sytuacji.
W połowie XVII w. do największych posiadłości biskupstwa wileńskiego należały Ihumeń (darowany przez wielkiego księcia litewskiego Witolda), Kukuciszki (darowane przez króla Władysława Jagiełłę), Taurogiany, Bakszty i Szyszole. Ponadto własne dobra posiadał biskup wileński, kapituła katedry wileńskiej, poszczególni urzędnicy kapituły oraz seminarium duchowne w Wilnie. Do Kościoła należały beneficja związane z urzędem proboszcza. W 1651 r. diecezja wileńska była podzielona na 26 dekanatów z 354 kościołami parafialnymi i taką samą liczbą beneficjów. Większa część kościelnych dóbr ziemskich znajdowała się w rękach zakonów, przede wszystkim franciszkanów (którzy mieli swoje klasztory w Wilnie, Grodnie i Nieświeżu), bernardynów (Wilno, Kowno, Troki i Połock), benedyktynek (Wilno, Mińsk i Orsza) oraz brygidek (Grodno i Wilno).
W połowie XVII w. wszystkie majątki kościelne w diecezji wileńskiej w Wielkim Księstwie Litewskim liczyły łącznie 23 000 zagród. Z tej liczby 6 000 domów należało do majątków zakonnych; 4 000 znajdowało się w dobrach biskupich; prawie 3 000 na gruntach należących do kapituły katedry wileńskiej; blisko 200 w dobrach należących do Seminarium Duchownego w Wilnie. Większość pozostałych zagród należała do beneficjów proboszczowskich.
W latach 1649-1650 przeprowadzono inwentaryzację majątków ziemskich należących do duchowieństwa katolickiego w diecezji wileńskiej na potrzeby podatku pogłównego, który miał być wprowadzony w Wielkim Księstwie Litewskim. Powstały w ten sposób rejestr wszystkich podatników podatku kościelnego został sporządzony w 1653 r. w związku z nową opłatą zatwierdzoną przez sejm w Brześciu (24 marca - 18 kwietnia 1653 r.).
Nasza edycja jest krytycznym wydaniem oryginalnego rejestru z 1653 r., przechowywanego w Departamencie MS Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Jest on wpisany jako pozycja 609 w Zbiorach Kapituły Wileńskiej (sygn. F43-609). Rękopis ma wygląd formularza faktycznie używanego podczas poboru podatku pogłównego i przygotowanego specjalnie w tym celu. Można przypuszczać, że po ostatecznym sprawdzeniu dokument miał zostać skopiowany i podpisany przez upoważnioną osobę. Wydaje się również, że dane zapisane w tym wstępnym rękopisie odpowiadały tym, które pojawiły się w ostatecznej wersji.
Niniejsza edycja krytyczna została przygotowana zgodnie z normami sformułowanymi w podręczniku edytorskim Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wrocław 1953. Ponadto, aby uniknąć nieporozumień wynikających z niedokładnej pisowni w tekście oryginalnym, każda nazwa miejscowości w niniejszej edycji została opatrzona notą objaśniającą.
Rejestr podatku pogłównego z 1653 r. jest uznanym źródłem pierwotnym o znacznej wartości, ale jak dotąd tylko niewielka część jego zawartości została gruntownie zbadana. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja sprawi, że będzie on łatwiej dostępny do dalszych badań.
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.