Arcybiskupstwo gnieźnieńskie posiadało jeden z największych skupisk majątków ziemskich (latyfundiów) w Polsce piastowskiej (drugim wielkim właścicielem ziemskim był biskup krakowski). Obejmowały rozległe połacie ziemi od Kujaw, przez wschodnią Wielkopolskę, Ziemię Łęczycką i Sieradzką, Mazowsze aż po Małopolskę. Pod koniec średniowiecza biskup gnieźnieński posiadał ok. 320 wsi i 14 miast. Aż dziewięć miast powstało poza Wielkopolską, a pozostałe pięć (Grzegorzew, Kamień, Kwieciszewo, Opatówek i Żnin) ulokowano w rdzeniu województwa. W artykule skupiono się na tej drugiej grupie, tj. lokacje miast na terenie Wielkopolski właściwej. Opierając się na dostępnych badaniach archeologicznych oraz zachowanych źródłach pisanych, autor artykułu dokonuje szczegółowej analizy kształtowania się pięciu miast kościelnych Wielkopolski od okresu przedlokacyjnego aż do lokacji na prawie niemieckim oraz pojawienie się społeczności miejskich w wyraźnie wyznaczonych granicach. Szczyt lokacji miasta przypadł na panowanie arcybiskupa Janisława (1314-1341). Wtedy też powstały Kwieciszewo, Grzegorzew i Opatówek. Cechą charakterystyczną historii tych miejscowości jest to, że przed lokacją w każdym przypadku sąsiednie wsie skupiały się wokół osady, która w ciągu XV w. przekształciła się w ośrodek miejski. Przemianom urbanistycznym towarzyszyła budowa kościoła parafialnego, budynków miejskich dla zarządców majątku, a okazjonalnie także rezydencji obronnej (Kamień, Opatówek, Żnin). Nowe miasta powstawały z reguły na głównych szlakach z Wielkopolski do Gdańska i Prus Zachodnich, Kujaw i Małopolski. Z pięciu miast powstałych do końca XIV w. jedynie Żnin rozwinął się w duże i tętniące życiem centrum, które mogłoby skutecznie konkurować z bogatszymi miastami koronnymi. Pozostałe miasta arcybiskupie nie różniły się zbytnio od wsi. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców miast nadal pozostawało rolnictwo, a nie rzemiosło i handel. Jedną z przyczyn ich powolnego rozwoju było przyjęcie Prawa Środy, będącego odmianą prawa miejskiego nazwanego na cześć Środy Śląskiej, miasta na Śląsku. Dążyło to do ograniczenia władzy samorządu miejskiego, wzmacniania roli dziedzicznego wójta i patrona miasta oraz nakładania na mieszczan większych obciążeń materialnych.