Cmentarze na historycznych Kresach Wschodnich i dalej na wschód – na terenach, które nigdy nie należały do państwa polskiego, ale zamieszkiwały je liczne mniejszości polskie – noszą ważne ślady obecności Kościoła katolickiego w tych wieloreligijnych i wieloetnicznych wspólnotach. W zachowanych zabytkowych częściach cmentarzy w Żytomierzu, Czerniowcach i Odessie znajdują się liczne groby duchownych katolickich obrządku łacińskiego, greckiego i ormiańskiego. Najwięcej nagrobków z tego typu inskrypcjami znajduje się w Żytomierzu, centrum regionu o dużej populacji polskiej zarówno w przeszłości, jak i obecnie, oraz siedzibie biskupstwa łacińskiego. Na cmentarzu w Żytomierzu udało się zidentyfikować 71 grobów księży rzymskokatolickich i greckokatolickich, zarówno duchownych diecezjalnych, jak i różnych zakonów, m.in. bernardynów, bazylianów, pijarów i jezuitów. Choć zdecydowana większość z nich była Polakami, niektórzy potwierdzili swoją ukraińską tożsamość. Ponadto na cmentarzu pochowano siostry zakonne ze Zgromadzenia Sług Jezusowych (czternaście grobów) i Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo (osiem grobów). Na cmentarzu czerniowieckim pochowanych jest dwudziestu sześciu duchownych trzech obrządków katolickich, choć w większości wyznawców liturgii łacińskiej. Sześciu z nich było członkami zakonów, tj. czterech jezuitów i dwóch misjonarzy Wincentego a Paulo. Zdecydowana większość z nich identyfikowała się jako narodowości polskiej; pozostali nieliczni mieli pochodzenie ormiańskie, ukraińskie i niemieckie. Jedynymi zgromadzeniami żeńskimi, których groby członkiń znajdują się w Czerniowcach, są Siostry Felicjanki i Siostry Rodziny Maryi. Na odesskim cmentarzu znajduje się dziesięć grobów duchownych, wszyscy katolicy obrządku łacińskiego. Jeden z nich należał do zakonu bernardynów. Na cmentarzu tym nie odnaleziono pochówków członkiń jakichkolwiek zgromadzeń żeńskich. Spośród pochowanych tam duchownych jeden był Niemcem, jeden Francuzem, jeden prawdopodobnie Ukraińcem lub Rosjaninem; pozostali byli Polakami. Stan grobów w trzech lokalizacjach znacznie się różni. Cmentarz w Żytomierzu ucierpiał najbardziej. Wiele nagrobków zostało zniszczonych i zdewastowanych, niektóre z nich całkiem niedawno. Znacznie lepiej jest w Czerniowcach i Odessie, gdzie, jak się wydaje, brak antypolskich kompleksów zapewnił zachowanie nagrobków wzniesionych ku czci mieszkających tam wybitnych Polaków. Należy mieć nadzieję, że nazwiska duchownych katolickich i zakonników różnych narodowości pochowanych na cmentarzach ukraińskich zostaną przywrócone – także za pośrednictwem tego artykułu – w naszej zbiorowej pamięci i zabezpieczone przed niszczycielskimi skutkami nienawiści, umyślnego zaniedbania lub zwykłej obojętności wynikającej z upływu czasu.