Skip to main navigation menu Skip to main content Skip to site footer
Nasza Przeszłość

Vol. 124 (2015): Our Past

Articles

Father Benedykt Chmielowski - life and work of Firlejów's Diogenes

  • Wojciech Paszyński
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2015.124.105-136  [Google Scholar]
Published: 2015-12-30

Abstract

This article intends to bring into focus the figure of Father Chmielowski who authored the first Polish Universal Encyclopedia commonly known as Nowe Ateny (New Athens). The biography depicts his deeply troubled life – highs and lows of his clerical career, his zest for research and finally his zeal in living a parish priest’s life to the fullest. What emerges from the sources scrutinized is a picture of a highly ambitious person endowed with an unusual humility, true vocation and a great deal of creative energy. The article summarizes the state of research on life and legacy of Benedict Chmielowski. Many data and conclusions (such as those referring to birthplace and family coat of arms) had to undergo verification and correction. The aim of the article was therefore to shed new light on this person, as well as to debunk some persisting stereotypes and misconception, thus drawing a picture of a man of flesh and blood.

References

  1. Bentkowski F., Historya literatury polskiey, t. II, Warszawa i Wilno 1814. [Google Scholar]
  2. Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na rozne tytuły iák ná classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla náuki, politykom dla práktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana alias o Bogu, Bożków mnóstwie, Słów pięknych wyborze, Kwestyi cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, O Zwierzu, Rybách, Ptakách, o Mátemátyce, O cudach Świátá, Ludzi Rządách, Polityce, O Językách i Drzewách, o Żywiołách, Wierze, Hieroglifikách, Gadkách, Národów mánierze, Co Kray który ma w sobie dziwnych Ciekáwości, Cáły Świát opisany z gruntu w Słow krotkości. Co wszystko stało się wielką pracą y własnym kosztem Autora tu enigmaticѐ wyrażonego: Imie Wiosna zaczyna, Wielkiej Nocy blisko, Głowę w Piwie y Miodzie zawraca nazwisko. To jest przez Xiędza Benedykta Chmielowskiego Dziekana Rohatyńskiego, Firlejowskiego, Podkamienieckiego Pasterza, cz. I, Lwów 1745. [Google Scholar]
  3. Chmielowski B., Nowe Ateny… Ta Część Świat cały z wszelką sławi cieka-wością, Zwierciadło Geniuszów, z Języków mnogością, O ich iest na tym Świecie, iak się rozrodziły: Zakony, co się w Pierwszej Części opuściły…, cz. II, Lwów 1746. [Google Scholar]
  4. Chmielowski B., Masz tu nowe Kwestye Chrysta, Bożey Matki, Relikowie Ciał Świętych, gdzie leżą Ostatki, O Czarcie, Opętanych, o Czarach, Upierze, Nowy Pliniusz rzeczy wszech naturę zbierze. Nowa Ekonomika, sumienna,ciekawa: Tuż sekretnych taiemnic wielu tłumacz sława, Dom Autora, co wierszów, y Ogród ma w sobie, Stawi (by czas nie pożarł) Czytelniku Tobie. Tuż Abrys znacznych Osób, to Autorów prawnych, Filozofów, Medyków, Teologów Sławnych; Te Contenta tey Części w tym summa zawarta, Nim o dalszych sciendis Część nastąpi Czwarta, cz. III, Lwów 1754. [Google Scholar]
  5. Chmielowski B., Nowe Ateny… W tey części czwartey Aten zawarte te rze-czy: Unia dwóch Kościołow, której Greczyn przeczy; I Ducha pochodzeniu od Syna Bożego, Papież mu nie iest głową, y z chleba kwaśnego Chce mieć eucharistie:greckich podobieństwo Z łacińskimi obrządki; skąd bądź polu-bieństwo. Anglów schizma wszeteczna, gdzie głową płeć biała Kościoła bydź waży się, iaka to zakała. Tuż narodów Katalog, co ich świat rachuie, Państw, królestw co ciekawsze cuda regestruie. Naywięcey o swej Polszcze, y o Nowym Świecie, Nowe, potrzebne rzeczy, a nie Fraszki plecie…, cz. IV, Lwów 1756. [Google Scholar]
  6. Chrzanowski I., Historia literatury niepodległej Polski (965-1795), Londyn 1947. [Google Scholar]
  7. Kallenbach J., Przyczyny upadku Polski, [w:] Czasy saskie. Wybór źródeł, opr. J. Feldman, Kraków 1928, (BN I 110). [Google Scholar]
  8. Listy księdza Marcina Chmielowskiego z lat 1725-1730, rkps Bibl. Czart., nr 5776, k. 683-694. [Google Scholar]
  9. Pasek J.Ch., Pamiętniki, Warszawa 1971. [Google Scholar]
  10. Węgierski T.K., Pisma wierszem i prozą, Wyd. K. Estreicher, Lwów 1882. [Google Scholar]
  11. Załuski J.J., Bibliotheca poetarum polonorum, Warszawa 1754. [Google Scholar]
  12. Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, seria I: Piśmiennictwo staropolskie, t. 2: hasła osobowe, pod red. R. Pollaka, Warszawa 1964, s. 80-81. [Google Scholar]
  13. Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, wiek XVI-XVIII, t. I, Warszawa 1994. [Google Scholar]
  14. Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna… Mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki. [wybór i oprac. tekstu Maria i Jan Józef Lipscy; przedmowa J.J. Lipski; tł. łac. Wieńczysław Zaryczny; il. Szymon Kobyliński], Kraków 1966. [Google Scholar]
  15. Chmielowski B., Nowe Ateny. Wybór, oprac. M. Hanczakowski [na podstawie wydania w wyborze i opracowaniu M. i J. Lipskich] Kraków 2003. [Google Scholar]
  16. Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009. [Google Scholar]
  17. Chmielowski P., Chmielowski Benedykt, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. XI - XII, Warszawa 1893, s. 724-725. [Google Scholar]
  18. Davies N., Lumen, [w:] Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2002, s. 619-721. [Google Scholar]
  19. Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1975. [Google Scholar]
  20. Gierowski J., Wielka historia Polski, t. 5: Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648-1763), Kraków 2004. [Google Scholar]
  21. Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1985. [Google Scholar]
  22. Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1985. [Google Scholar]
  23. Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. III, Warszawa 1985. [Google Scholar]
  24. Gloger Z., Encyklopedia staropolska, t. IV, Warszawa 1985. [Google Scholar]
  25. Grzybowski S., Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: I. „Nowe Ateny”, pierwsza polska encyklopedia powszechna. II. Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza. III. Kalendarze Zamojskie, [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A, z. 7, Warszawa 1965, s. 111-173. [Google Scholar]
  26. Guzek A. K., Organy. Poema heroikomiczne w 6 pieśniach, [w:] Literatura Polska, t. II, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1985, s. 89 [Google Scholar]
  27. Janas E., Kłaczewski W., Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 4, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 2002. [Google Scholar]
  28. Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988. [Google Scholar]
  29. Koziej J., Janocki Jan Daniel, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VII, pod red. S. Wielgusa, Lublin 1997, s. 979. [Google Scholar]
  30. Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej, t. I-II, Poznań 1908. [Google Scholar]
  31. Lipski J., Przedmowa. Nikifor nauki polskiej, [w:] Nowe Ateny…, Kraków 1966, s. 5-16. [Google Scholar]
  32. Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach, Warszawa 1937. [Google Scholar]
  33. Malinowski M., Kołosok B., Zarys dziejów diecezji łuckiej oraz katedry św. Piotra i Pawła w Łucku, Kalwaria Zebrzydowska 1993. [Google Scholar]
  34. Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009, s. 5-22. [Google Scholar]
  35. Mirewicz J., Współtwórcy i wychowawcy Europy, Kraków 1982. [Google Scholar]
  36. Modzelewska B., Osadczy W., Lwów, [w:] Encyklopedia katolicka, t. XI, pod red. S. Wilka, Lublin 2006, s. 303-312. [Google Scholar]
  37. Natoński B., Gengell Jerzy, [w:] Encyklopedia katolicka, t. V, pod red. L. Bieńkowskiego, Lublin 1989, s. 960-961. [Google Scholar]
  38. Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny, t. III, pod red. W. Konopczyńskiego, Kraków 1937, s. 341-342. [Google Scholar]
  39. Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1984, s. 137. [Google Scholar]
  40. Paszyński W., Czarna legenda „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2014/1(141), s. 37-59. [Google Scholar]
  41. Rybicka-Nowacka H., Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  42. S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna, t. I-XVIII, Warszawa 1898-1912. [Google Scholar]
  43. Skręt R., Feliks Bentkowski, [w:] Literatura Polska, t. I, pod red. R. Łąkowskiego, Warszawa 1984, s. 64. [Google Scholar]
  44. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, Warszawa 1880-1902. [Google Scholar]
  45. Starnawski J., Chmielowski Benedykt, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, pod red. R. Łukaszyka, Lublin 1985, s. 200. [Google Scholar]
  46. Staszewski J., August III Sas, Wrocław 2010. [Google Scholar]
  47. Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszyst-kich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, t. I, Lwów 1855. [Google Scholar]
  48. Szatko S., Firlejów, Lwów 1937. [Google Scholar]
  49. Tazbir J., Wojciech Tylkowski badacz ośmieszony, [w:] „Mówią wieki”, 1973/2, s. 12. [Google Scholar]
  50. Tazbir J., Rzeczpospolita Wielu Narodów, [w:] Polska; losy państwa i narodu do 1939 roku, Warszawa 2003, s. 135-245. [Google Scholar]
  51. Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. I-XV, Warszawa 1904-1931. [Google Scholar]
  52. Wichowa M., Ksiądz Benedykt Chmielowski jako uczony barokowy, „Napis” 1999/5, s. 45-56. [Google Scholar]
  53. Wolski M., Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku: spisy, Ziemie ruskie, z. 5, pod red. A. Gąsiorowskiego. Kórnik 2007. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.