Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 127 (2017): Nasza Przeszłość

Artykuły

Polska jako "Antemurale" i "Ojczyzna Świętych". Motyw przedmurza w "Nowych Atenach" księdza Chmielowskiego

  • Wojciech Paszyński
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2017.127.185-199  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.06.2017

Abstrakt

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie stanowiska księdza Benedykta Joachima Chmielowskiego (1700-1763) wobec dogmatu przedmurza, z perspektywy mniej lub bardziej domniemanej megalomanii i ksenofobii. Dokonano próby odpowiedzi na szereg istotnych pytań. Czy Nowe Ateny należy uznać za kolejny megalomański pean na cześć sarmackiej ojczyzny? Czy w stosunku do sąsiadów Chmielowski kieruje się serią stereotypów, a swą polskość opiera na bezkrytycznym poczuciu wyższości? Wreszcie, jak wygląda jego wizja mitu Polski jako przedmurza? Nowe Ateny uznawane są za pierwszą polską encyklopedię powszechną sensu stricto (I wydanie 1745 r.). Szczególny nacisk kładł autor na elementy kuriozalne, co było typowe dla barokowej nauki. Podczas zaborów dzieło stało się ofiarą krzywdzącej czarnej legendy. Chmielowski gloryfikuje rolę Polski jako państwa stojącego na straży cywilizacji łacińskiej. Swój kraj nazywa szumnie „ojczyzną świętych”. Aczkolwiek jego dzieło dalekie jest od megalomanii i bezkrytycznego samouwielbienia. Przepełnione jest natomiast autentyczną żarliwą wiarą oraz gorącym patriotyzmem. Pomimo narodowej dumy i braku kompleksów, autor potrafi być krytyczny wobec swoich rodaków a obiektywny wobec sąsiednich nacji. Za rozbudzanie patriotyzmu, uczuć narodowych i religijnych – poza krzewieniem wiedzy – należy się autorowi wdzięczna pamięć następnych pokoleń. Sama popularyzacja mitu przedmurza powinna być poczytywana zaś jako znaczący wkład w budowanie polskiej tożsamości narodowej.

Bibliografia

  1. Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na rozne tytuły iák ná classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla náuki, politykom dla práktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana alias o Bogu, Bożków mnóstwie, Słów pięknych wyborze, Kwestyi cudnych wiele, o Sybillów zbiorze, O Zwierzu, Rybách, Ptakách, o Mátemátyce, O cudach Świátá, Ludzi Rządách, Polityce, O Językách i Drzewách, o Żywiołách, Wierze, Hieroglifikách, Gadkách, Národów mánierze, Co Kray który ma w sobie dziwnych Ciekáwości, Cáły Świát opisany z gruntu w Słow krotkości. Co wszystko stało się wielką pracą y własnym kosztem Autora tu enigmaticѐ wyrażonego: Imie Wiosna zaczyna, Wielkiej Nocy blisko, Głowę w Piwie y Miodzie zawraca nazwisko. To jest przez Xiędza Benedykta Chmielowskiego Dziekana Rohatyńskiego, Firlejowskiego, Podkamienieckiego Pasterza, cz. I, Lwów 1745. [Google Scholar]
  2. Chmielowski B., Nowe Ateny… Ta Część Świat cały z wszelką sławi ciekawością, Zwierciadło Geniuszów, z Języków mnogością, O ich iest na tym Świecie, iak się rozrodziły: Zakony, co się w Pierwszej Części opuściły…, cz. II, Lwów 1746. [Google Scholar]
  3. Chmielowski B., Masz tu nowe Kwestye Chrysta, Bożey Matki, Relikowie Ciał Świętych, gdzie leżą Ostatki, O Czarcie, Opętanych, o Czarach, Upierze, Nowy Pliniusz rzeczy wszech naturę zbierze. Nowa Ekonomika, sumienna, ciekawa: Tuż sekretnych taiemnic wielu tłumacz sława, Dom Autora, co wierszów, y Ogród ma w sobie, Stawi (by czas nie pożarł) Czytelniku Tobie. Tuż Abrys znacznych Osób, to Autorów prawnych, Filozofów, Medyków, Teologów Sławnych; Te Contenta tey Części w tym summa zawarta, Nim o dalszych sciendis Część nastąpi Czwarta, cz. III, Lwów 1754. [Google Scholar]
  4. Chmielowski B., Nowe Ateny… W tey części czwartey Aten zawarte te rzeczy: Unia dwóch Kościołow, której Greczyn przeczy; I Ducha pochodzeniu od Syna Bożego, Papież mu nie iest głową, y z chleba kwaśnego Chce mieć eucharistie:greckich podobieństwo Z łacińskimi obrządki; skąd bądź polubieństwo. Anglów schizma wszeteczna, gdzie głową płeć biała Kościoła bydź waży się, iaka to zakała. Tuż narodów Katalog, co ich świat rachuie, Państw, królestw co ciekawsze cuda regestruie. Naywięcey o swej Polszcze, y o Nowym Świecie, Nowe, potrzebne rzeczy, a nie Fraszki plecie…, cz. IV, Lwów 1756. [Google Scholar]
  5. M. Radau, Orator Extemporaneus Seu Artis Oratoriæ Breviarium Bipartitum: Cujus Prior pars præcepta continet generalia, Posterior praxin ostendit in triplici dicendi genere, præsertim Demonstrativo; Nec non supelectilem Oratorium, Sententias, Historias, Apophtegmata, Hieroglyphica suppeditat, Amsterdam 1661. [Google Scholar]
  6. Załuski J. J., Bibliotheca poetarum polonorum, Warszawa 1754. [Google Scholar]
  7. Bibliografia literatury polskiej Nowy Korbut, seria I: Piśmiennictwo staropolskie, t. 2: hasła osobowe, red. R. Pollak, Warszawa 1964, s. 80-81. [Google Scholar]
  8. Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna… Mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki. [wybór i oprac. tekstu Maria i Jan Józef Lipscy; przedmowa J. J. Lipski; tł. łac. Wieńczysław Zaryczny; il. Szymon Kobyliński], Kraków 1966. [Google Scholar]
  9. Chmielowski B., Nowe Ateny. Wybór, oprac. M. Hanczakowski [na podstawie wydania w wyborze i opracowaniu M. i J. Lipskich] Kraków 2003. [Google Scholar]
  10. Chmielowski P., Chmielowski Benedykt, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. XI-XII, Warszawa 1893, s. 724-725. [Google Scholar]
  11. Feldman J., Czasy saskie. Wybór źródeł, Kraków 1928. [Google Scholar]
  12. Gierowski J., Wielka historia Polski, t. 5: Rzeczpospolita w dobie złotej wolności (1648-1763), Kraków 2004. [Google Scholar]
  13. Grzybowski S., Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich: I. „Nowe Ateny”, pierwsza polska encyklopedia powszechna. II. Spóźniona synteza księdza Szymona Majchrowicza. III. Kalendarze Zamojskie, [w:] Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A, z. 7, Warszawa 1965, s. 111-173. [Google Scholar]
  14. Lipski J., Przedmowa. Nikifor nauki polskiej, [w:] Nowe Ateny…, Kraków 1966, s. 5-16. [Google Scholar]
  15. Marcińczak B., Wstęp, [w:] Nowe Ateny. Traktat Dubitantius, oprac. J. Kroczak, Wrocław 2009, s. 5-22. [Google Scholar]
  16. Marczewska-Rytko M., Polska między Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, Lublin 2001. [Google Scholar]
  17. Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Polski słownik biograficzny, t. III, red. W. Konopczyński, Kraków 1937, s. 341-342. [Google Scholar]
  18. Ogrodziński W., Chmielowski Benedykt, [w:] Literatura Polska, t. I, red. J. Krzyża-nowski, Warszawa 1984, s. 137. [Google Scholar]
  19. Paszyński W., Czarna legenda „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Histo-ryczne” 2014/1(141), s. 37-59. [Google Scholar]
  20. Paszyński W., Ksiądz Benedykt Chmielowski – życie i dzieło Diogenesa firlejowskiego, „Nasza Przeszłość” 2015/2, t. 124, s. 105-136. [Google Scholar]
  21. Rożek M., Piotr Pruszcz, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, pod red. E. Rostworowskiego, Kraków 1985, s. 599. [Google Scholar]
  22. Rybicka-Nowacka H., Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  23. S. Orgelbranda Encyklopedia Powszechna, t. I-XVIII, Warszawa 1898-1912. [Google Scholar]
  24. Starnawski J., Chmielowski Benedykt, [w:] Encyklopedia katolicka, t. III, red. R. Łuka-szyk, Lublin 1985, s. 200. [Google Scholar]
  25. Tazbir J., Polska przedmurzem Europy, Warszawa 2004. [Google Scholar]
  26. Wichowa M., Ksiądz Benedykt Chmielowski jako uczony barokowy, „Napis” 1999/5, s. 45-56. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.