Osoba potężnego biskupa krakowskiego była wielokrotnie przedmiotem zainteresowania historyków. Zwracał ich uwagę nie tylko jako mąż stanu, ale także jako książę Kościoła. Oprócz powszechnie znanego zaangażowania politycznego na ogromną skalę, Zbigniew Oleśnicki kierował i zarządzał na co dzień olbrzymią diecezją. Podejmował również decyzje związane ściśle ze sprawami religijnego kultu, które dla Kościoła zawsze mają znaczenie podstawowe. Ten wymiar działalności Zbigniewa Oleśnickiego jest mało znany, dlatego pragniemy przy nim się zatrzymać i rezultat poszukiwań przedstawić w niniejszym studium. Głównym źródłem informacji na ten temat są postanowienia dwóch synodów krakowskich, zebrane w kilkunastu statutach.
Kondycja liturgii w Kościele krakowskim w czasie, kiedy diecezją kierował biskup Zbigniew Oleśnicki nie była najlepsza. Jednak zachowane dokumenty dowodzą nie tylko jej braków i zaniedbań, lecz zwłaszcza starań i zabiegów tego biskupa o nieustanne doskonalenie liturgii i podnoszenie poziomu i kwalifikacji jej wykonawców. Przykładem jest głośne dzieło Tractatus sacerdotalis Mikołaja z Błonia, a zwłaszcza Speculum sacerdotum Andrzeja z Kokorzyna. Jego traktat („Zwierciadło”) daje interesujące „odbicie poziomu kapłanów, do których się zwraca, z jego blaskami i cieniami”. Zrodził się jako mądra i dojrzała odpowiedź biskupa na poważne praktyczne problemy związane ze sprawowaniem liturgii i jest – niestety – ilustracją niskiej wiedzy teologicznej duchownych i licznych nadużyć popełnianych przez nich w liturgii. Ówczesną sytuację w tym, co dotyczy sprawowania liturgii w diecezji krakowskiej i zaangażowania biskupa na tym polu trafnie oddaje opinia, że „kler krakowski nie osiągnął był jeszcze wysokiego poziomu, to prawda, ale otrzymał pomoce, które mu to ułatwiały. Speculum jest jedną z nich”.
Biskup Zbigniew Oleśnicki porządkował sprawy liturgiczne zarówno w rozmaitych drobnych szczegółach jak i w odniesieniu do pewnych zasad, które dotyczyły bądź to kwestii ogólnych, bądź też uregulowań lokalnych. Wśród problemów, którymi się zajmował – i co pozostawiło ślady w dokumentach tamtej epoki – były następujące: nakaz przestrzegania naruszanego nierzadko obowiązku zachowania liturgicznych zwyczajów kościoła macierzystego, czyli katedry, przez kościoły jemu podległe; przypomnienie zasady zgodności tekstów liturgii mszalnej i brewiarzowej; uporządkowanie i zmiany w liturgicznym kalendarzu diecezji krakowskiej, a szczególnie podniesienie rangi obchodu święta św. Floriana w następstwie wprowadzenia tej postaci do szeregu patronów całego Królestwa Polskiego oraz regulacja obchodów ku czci świętych w Wielkim Poście; zmiany dotyczące liturgii godzin i szczegółów w sposobie ich celebrowania: wprowadzenie oficjum wotywnego o tych czterech patronach – Wojciechu, Wacławie, Florianie i Stanisławie – w kolejne powszednie dni tygodnia oraz ułatwienia w praktyce odmawiania chórowych modlitw „quindecim gradus vivorum” i „gradus mortuorum”; ustalenia w zakresie liturgii Mszy świętej: przypomnienie obowiązującego przepisu o należytym przygotowaniu się kapłanów do jej odprawiania, zakaz wykonywania podczas celebracji wielu zbytecznych przyklęknięć, żądanie takiego wykonywania czynności podniesienia konsekrowanej Hostii, ażeby wierni widząc ją mogli adorować, postanowienie (które ponawiało nieco dramatyczne rozporządzenie biskupa Nankera z 1320 r.), aby msza, która śpiewem została rozpoczęta, również śpiewem się zakończyła; zakaz wzajemnego spowiadania się kapłanów w pozycji stojącej, lecz tylko w postawie klęczącej jako wyraz pokory; liczne interwencje dotyczące procesji jako popularnej formy kultu: wprowadzenie w 1443 r. przebłagalnych procesji z relikwiami, śpiewem litanii i psalmów w poniedziałki, środy i piątki każdego tygodnia na okoliczność wojny z Turcją, zgoda na odprawianie procesji z Najświętszym Sakramentem w kościele Mariackim w Krakowie trzy razy w roku, w ramach przypomnienia dawniejszych zasad postępowania, określenie kolejności kroczących w procesjach duchownych i nakaz przywdziewania na okoliczność owych procesji właściwego im wszystkim stroju; polecenie sporządzenia pontyfikału, czyli liturgicznej księgi używanej podczas celebracji biskupich, wprowadzenie zwyczaju fundowania dla katedry złotego kielicha przez każdego nowego biskupa, a przez nowych członków kapituły dwunastu marek na kapę i wino.
Działalność biskupa i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego na polu życia liturgicznego Kościoła krakowskiego, w świetle znanych i dostępnych źródeł, była znacząca. Okazał się dobrym teologiem, dbającym o doktrynalną – w pierwszym rzędzie – poprawność celebracji liturgicznych, przestrzegał i apelował o przestrzeganie przepisów prawa kościelnego w tym, co dotyczyło spraw liturgicznych, a także wykazywał niemało inicjatywy organizacyjnej w dziele doskonalenia i upiększania służby Bożej w swojej diecezji. Jak przystało na tak znaczącą postać w dziejach Kościoła i jej historyczną, powszechnie docenianą rolę w życiu całego chrześcijańskiego narodu, był kardynał Oleśnicki „sacerdos magnus” et vere „pastor bonus” Kościoła krakowskiego.