Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 125 (2016): Nasza Przeszłość

Artykuły

Prepozytury szpitalne - podstawowy typ polskiego szpitala średniowiecznego

  • Marian Surdacki
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2016.125.5-53  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.06.2016

Abstrakt

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I w państwie polskim pojawiły się, wypracowane już wcześniej przez Kościół na Zachodzie Europy instytucje i formy życia społecznego. Jedna z najważniejszych, obok różnego typu szkół, były szpitale. Aż do Oświecenia stanowiły one podstawowy i dominujący typ instytucji opiekuńczych. Pełniły przede wszystkim funkcje przytułku. Do końca XIII w. szpitale na ziemiach polskich prowadzone były przez zakony, najpierw mnisze (benedyktyni, cystersi), później kanonickie i rycersko-szpitalne (zakon Świętego Ducha, krzyżacy z czerwoną gwiazdą, kanonicy regularni św. Augustyna, bożobrobcy, joannici, krzyżacy niemieccy). Wraz z tworzeniem diecezji i katedr powstawały też nieliczne szpitale katedralne i biskupie, a także kolegiackie. Przełomem w rozwoju polskiego szpitalnictwa średniowiecznego było pojawienie się na przełomie XIII i XIV w. stulecia w miastach, szczególnie większych, szpitali prepozyturalnych. Były to instytucje złożone z dwu integralnie ze sobą związanych elementów (budynków): kościoła szpitalnego i przytułku. Duszpasterstwo dla pensjonariuszy w kościele sprawował ksiądz kapelan szpitalny, tzw. porepozyt, zaś szpitalem i jego beneficjum zarządzali delegowani przez miasto dwaj urzędnicy miejscy – prowizorzy. Szpitale te, w zdecydowanej większości noszące wezwanie Świętego Ducha, lokalizowane były na obrzeżach miast lub poza murami miejskimi. Z reguły mieszkało w nich kilkunastu pensjonariuszy: przeważnie byli starcy, ubodzy, kalecy, sieroty oraz chorzy. W wieku XIV-XV prepozytury szpitalne przeszły proces tzw. komunalizacji, czyli bardzo dużego uzależnienia od władz miejskich. Apogeum rozwoju tych szpitali przypadł na końcowe dwa wieki średniowiecza, niemniej absolutna większość działało nadal w wiekach nowożytnych.

Bibliografia

  1. Bogucka M., Organizacja szpitalnictwa w Gdańsku w XVI-XVII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 45-54. [Google Scholar]
  2. Budzyński Z., Dzieje opieki społecznej w ziemi przemyskiej i sanockiej (XV-XVIII), Przemyśl-Kraków 1987. [Google Scholar]
  3. Budzyński Z., Szpitale miejskie na terenie ziemi przemyskiej u schyłku średniowiecza, „Rocznik Przemyski”, 24-25, 1986, s. 129-148. [Google Scholar]
  4. Czaja R., Nawrolski T., Pierwotny Elbląg. Tworzenie miejskiego zespołu osadniczego, [w:] Historia Elbląga, red. S. Gierszewski, A. Groth, t. 1 (do 1466 r), Gdańsk 1993, s. 61-130. [Google Scholar]
  5. Czaja R., Rozwój szpitali miejskich w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warsza-wa 1998, s. 135-144. [Google Scholar]
  6. Czarciński I., Kultura, [w:] Historia Elbląga, red. S. Gierszewski, A. Groth, t. 1 (do 1466 r), Gdańsk 1993, s. 204-236. [Google Scholar]
  7. Derwich, Mnisi w polskim mieście średniowiecznym, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 143-160. [Google Scholar]
  8. Długokęcki W., Szpitalnictwo i bractwa elbląskie, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1 (1466-1626), red. A. Groth, Gdańsk 1996, s. 160-172. [Google Scholar]
  9. Dola K., Opieka społeczna i zdrowotna w Głogowie do czasów pruskich (1942), [w:] Misericordia et veritas. Księga pamiątkowa ku czci księdza biskupa Wincentego Urbana, red. J. Mandziuk, J. Pater, Wrocław 1986, s. 113-146. [Google Scholar]
  10. Dola K., Opieka społeczna Kościoła, [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. I, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974. [Google Scholar]
  11. Dola K., Szpitale w średniowiecznej Polsce pod zarządem kościelnym, [w:] Studia i Materiały, Rzym 1972, s. 173-212. [Google Scholar]
  12. Dola, Szpitale średniowieczne Śląska. Funkcjonowanie, „Rocznik Teologicz-ny Śląska Opolskiego”, 2, 1970, s. 177-208. [Google Scholar]
  13. Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska. Rozwój historyczny, „Rocznik Teo-logiczny Śląska Opolskiego”, 1, 1968, s. 239-292. [Google Scholar]
  14. Dubas-Urwanowicz E., Fundacje kościołów i klasztorów grodzieńskich do XVIII wieku, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowo-żytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 130-141. [Google Scholar]
  15. Falkowski G., Dzieje toruńskiego szpitala św. Ducha w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 27, 1779, nr 1, s. 3-15. [Google Scholar]
  16. Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880. [Google Scholar]
  17. Góralski Z., Szpitale na Lubelszczyźnie w okresie przedrozbiorowym, War-szawa-Łódź 1982. [Google Scholar]
  18. Grzegorz M., Szpitalnictwo w państwie krzyżackim w Prusach, „Archiwum Historii Medycyny”, 37, 1974, z. 2, s. 129-148. [Google Scholar]
  19. Guldon Z., Kowalski W., Szpitale w województwie sandomierskim w drugiej połowie XVII wieku, „Nasza Przeszłość”, 84, 1995, s. 81-134. [Google Scholar]
  20. Jabłońska A., Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013. [Google Scholar]
  21. Jabłońska A., Szpital Świętego Ducha i Świętego Leonarda w Opocznie na przełomie średniowiecza i nowożytności, „Między Wisła i Pilica. Studia i Materiały Historyczne”, 7, 2006, s. 31-50. [Google Scholar]
  22. Karpiński A., Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku, War-szawa 1983. [Google Scholar]
  23. Kasabuła T., Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin 1998. [Google Scholar]
  24. Klebowicz G., Organizacja parafialna diecezji przemyskiej obrządku łaciń-skiego w XIV-XVI wieku, Lublin 2013. [Google Scholar]
  25. Klonder, Wyżywienie w szpitalach Elbląga w pierwszej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 36, 1988, nr 2, s. 448-468. [Google Scholar]
  26. Kłoczowski J., Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, w: Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski., Kraków 1966, s. 375-581. [Google Scholar]
  27. Kopiczko, Szpitalnictwo na Warmii w XVI – XVIII wieku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 97-107. [Google Scholar]
  28. Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525-1772, Olsztyn 1993. [Google Scholar]
  29. Korpalska W. K., Sześć wieków opieki zdrowotnej w Bydgoszczy, Toruń 2008. [Google Scholar]
  30. Korpalska W.K., Szpitale Bydgoszczy do końca XVIII wieku, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, 62, 1999, z. 4, s. 33-39. [Google Scholar]
  31. Krętosz J., Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego od XV wieku do 1772 roku, Lublin 1986. [Google Scholar]
  32. Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983. [Google Scholar]
  33. Kruppé J., Szpital kapitulny świętego Ducha we Fromborku, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 185-201. [Google Scholar]
  34. Kumor B., Altaria, [w:] „Encyklopedia Katolicka”, t. I, Lublin 1985, kol. 387-389. [Google Scholar]
  35. Kumor, Kamieńska diecezja, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 8, Lublin 2000, kol. 492-493. [Google Scholar]
  36. Kumor B., Początki organizacji parafialnej na ziemiach polskich, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne KUL”, 5, 1959, s. 103-115. [Google Scholar]
  37. Kumor B., Szpitalnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, 10, 1969, s. 221-263. [Google Scholar]
  38. Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912. [Google Scholar]
  39. Luboński J., Monografia historyczna miasta Radomia, Radom 1937. [Google Scholar]
  40. Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołów, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów do-broczynnych dawnej diecezji poznańskiej, t. 1, Poznań 1958. [Google Scholar]
  41. Maciejowski B., Epistola pastoralis […] 1601. [Google Scholar]
  42. Mandziuk J., Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 2, Warszawa 2004. [Google Scholar]
  43. Mandziuk J., Opieka społeczna Kościoła katolickiego na Śląsku do czasów pruskich (1742), „Resovia Sacra”, 8, 2001, s. 129-166. [Google Scholar]
  44. Męczkowski W., Prowizorowie szpitalni w dawnej Polsce. Przyczynek do dziejów magistratury naszej, „Przegląd Historyczny”, t. 5, 1907, s. 81-93, 229-242, 384-394. [Google Scholar]
  45. Mika N., Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 419-426. [Google Scholar]
  46. Molenda D., Opieka zdrowotna i społeczna górników olkuskich w XV-XVIII wieku, [w:] Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. M. Dąbrowska, J. Kruppé, Warszawa 1998, s. 55-67. [Google Scholar]
  47. Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933. [Google Scholar]
  48. Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964. [Google Scholar]
  49. Oliński P., Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średnio-wiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008. [Google Scholar]
  50. Opas T., Dawne szpitale województwa lubelskiego w świetle materiałów lu-stracyjnych z lat 1790-1791, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 20, 1972, z. 2, s. 267-282. [Google Scholar]
  51. Paglia V., Storia dei poveri, Milano 1994. [Google Scholar]
  52. Partyka W., Opieka społeczna w Ordynacji Zamojskiej w XVII-XVIII wieku, Lublin 2008. [Google Scholar]
  53. Pazzini A., L’ospedale nei secoli, Roma 1958. [Google Scholar]
  54. Prucnal D., Szpital przy kościele Ducha Świętego w Lublinie w latach 1419-1655, Lublin 2005. [Google Scholar]
  55. Skrobacki A., Najstarszy na Warmii polski regulamin szpitalny, [w:] „Komu-nikaty Mazursko-Warmińskie”, 1977, nr 3, s. 447-454. [Google Scholar]
  56. Słoń M., Fundacje szpitalne władz komunalnych jako centra kultu miejskiego, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 361-373. [Google Scholar]
  57. Słoń M., Problem fundacji szpitala w średniowieczu. Przykład Wrocławia, [w:] Fundacje i fundatorzy w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2000, s. 74-90. [Google Scholar]
  58. Sołtyszewski S., Geneza instytucji witrykusów w polskim ustawodawstwie synodalnym, „Prawo Kanoniczne”, 2, 1959. [Google Scholar]
  59. Sossala J., Przyczynki do historii krzyżowców z czerwoną gwiazdą, „Nasza Przeszłość”, 23, 1966, s. 299-237. [Google Scholar]
  60. Staniszewski P., Szpitalnictwo kościelne w archidiakonacie łęczyckim i ło-wickim do 1795 roku, Warszawa 2004. [Google Scholar]
  61. Surdacki M., Edukacja i opieka w Urzędowie XV-XVIII wiek, Lublin 2004. [Google Scholar]
  62. Surdacki M., Opieka społeczna w Wielkopolsce zachodniej w XVII-XVIII wieku, Lublin 1992. [Google Scholar]
  63. Surdacki M., Szpital św. Ducha i Leonarda w Urzędowie w XV-XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 112, 2004, nr 2, s. 7-35. [Google Scholar]
  64. Surdacki M., Urzędów w XVII i XVIII wieku. Miasto – Społeczeństwo – Życie codzienne, Lublin, 2007. [Google Scholar]
  65. Surdacki M., Ustrój polskich szpitali potrydenckich, „Roczniki Humani-styczne”, 48, 2000, z. 2, s. 543-560. [Google Scholar]
  66. Szarszewski A., Ordynacje i instrukcje szpitala św. Łazarza, Szpitala na Zapleczu oraz Domu dla Chorych Zakaźnie w Gdańsku XVII–XVIII w. To-ruń 2005. [Google Scholar]
  67. Szarszewski A., Ordynacje i statuty szpitali gdańskich XV-XIX w., Toruń 2004. [Google Scholar]
  68. Szczygieł R., Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje w czasach jagiellońskich, w: Dzieje Urzędowa, red. R. Szczygieł, M. Surdacki, Lu-blin – Urzędów 2011, s. 55-100. [Google Scholar]
  69. Wachholz L., Szpitale krakowskie 1220-1920, t. 1, Kraków 1921. [Google Scholar]
  70. Weiss A., Diecezja lubuska, w: Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, kol. 84-91. [Google Scholar]
  71. Weiss A., Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, „Studia Kościel-no-Historyczne”, 1, 1977. [Google Scholar]
  72. Wiesiołowski J., Poznańskie szpitale i ich kaplice w świetle wizytacji ks. Roga-lińskiego, w: Szpitale. Kronika miasta Poznania, 2007, nr 4, s. 7-18. [Google Scholar]
  73. Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów reforma-cji, w: Kościół w Polsce. Średniowiecze, t. 1, red. J. Kłoczowski., Kraków 1966, s. 237-272. [Google Scholar]
  74. Wółkiewicz E., Formy dobroczynności w miastach śląskich w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 58, 2010, nr 2, s. 211-230. [Google Scholar]
  75. Zachorski W., Pierwsze szpitale wileńskie, Wilno 1925. [Google Scholar]
  76. Acta Visitationum decanatuum: Urzędoviensis, zawichostensis et Opatowiensis ad Archidiaconatum zawichostensem pertinentium authritate R. D. Jacobi za-dzik episcopi Cracoviensis Anno Domini 1637 (AKap.Mkr, AVCap 44). [Google Scholar]
  77. Visitatio externa archidiaconatus zawichostensis anno Domini 1689 in octo-bre et novembre et decembre expedita (cecanatus: Urzędów, zawichost et Opatów), in cuia iura ecclesiarum – proventus Parochorum – un cum de-scriptionibus ecclesiarum et aedificorum noviter et ante extructorum con-notata demonstrantur noviter et ante extructorum connotata demonstran-tur, per R. D. Christophorum de Dębiński, canonicum et officialem San-domieriensem – praepositus itum Iłżensem (AKMKr, AV 66). [Google Scholar]
  78. Visitatio interna et externa archidiaconatus zawichostensis, tres urzędowien-sis, zawichstensis, opatowiensis decanatus in se consistenstis [...] per ni-colaum Złotnicki [...] in anno 1718 mensibus novembris et decembris in-choata ac in anno sequenti 1919 feliciter continuata (AKap.Mkr., AVCap, 1592). [Google Scholar]
  79. APL, KmU, Liber variorum inscriptionum civilium 1784-1808 […] (Archi-wum Państwowe w Lublinie, Księgi miasta Urzędowa, Księga 6. [Google Scholar]
  80. Actus Visitationis Generalis Decanatus Urzędoviensis [...]Adalberto Lesz-czyc de Skarszewski Episcopo Hełmensi et Lublinensi peractae Anno Do-mini 1801 […] (AAL, Rep 60 A 186). [Google Scholar]
  81. Visitatio generalis in archidiaconatu Śremensi, decanatuum: Śremensis, Borcensis, Nowemestensis, et Costensis authoritatae Andreae Stanislai Młodziejowski episcopi Posnaniensis et per Josephum Łodzia Rogaliński, coadiutorem archidiaconi Śremensis Ano Domini 1777-1778 expedita (AAP, AV 32). [Google Scholar]
  82. Visitatio archidiaconatus Pszczevensis a M. De Iwanowice [...] tamquam subdelegato Felicis Pomorski archidiaconi Pszczevensis de consensu Lau-renti Goślicki episcopi Posnaniensis a. 1603-1607 (AAP, AV 3). [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.