Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 117 (2012): Nasza Przeszłość

Artykuły

Źródła do dziejów szkolnictwa parafialnego na Mazowszu w XVIII i XIX wieku na przykładzie parafii Cieksyn

  • Anna Witkowska
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2012.117.409-425  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.06.2012

Abstrakt

Zachowane źródła do historii szkolnictwa parafialnego na Mazowszu, zarówno pochodzenia kościelnego, jak i państwowego, są różnorodne, ale też zniszczone i rozproszone. Ich analiza daje obraz systemu szkolnictwa parafialnego, a także uwarunkowań politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych, które stymulowały lub hamowały proces rozwoju edukacji. Tematyka systemu szkół podstawowych w XVIII i XIX wieku pozostaje otwarta dla badaczy. O wysokiej wartości poznawczej przedmiotu decydują fundamentalne zmiany w ówczesnym systemie szkolnym, które leżą u podstaw współczesnego systemu edukacji. Niewątpliwie procesem rozłożonym w czasie była reorganizacja systemu szkolnego określanego jako podstawowy, elementarny lub – dawniej – parafialny, wraz z wprowadzeniem nowych programów nauczania, podręczników i kadry nauczycielskiej. Bardzo dobrze można to pokazać na przykładzie parafii w Cieksynie, która od końca XVII w. do 1870 r. nie posiadała zorganizowanej placówki oświatowej. Warto jednak zauważyć, że zgodnie z ustawami rządowymi placówka nadzorów szkolnych i podjęto próbę powołania szkoły podstawowej. Ponadto problematykę szkolną poruszono w różnych dokumentach kontrolnych i sprawozdawczych działalności parafii, zarówno po stronie kościelnej, jak i państwowej. Brak szkoły nie oznaczał braku edukacji. Najbogatsi właściciele ziemscy zatrudniali prywatnych nauczycieli, bogatsza szlachta i bogatsi chłopi posyłali swoje dzieci do sąsiednich szkół. Alternatywną formę nauczania stanowiła działalność pedagogiczna organisty parafialnego. Osobną kwestią jest dobrze zorganizowany system edukacji w tym czasie wśród ludności protestanckiej, licznie występującej na terenie parafii.

Bibliografia

  1. Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, Kraków 1878–1939. [Google Scholar]
  2. Chyczewski J., Kolegiata pułtuska na tle kościelnego budownictwa mazowieckiego XV i XVI wieku, Warszawa 1936. [Google Scholar]
  3. Cieksyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1, Warszawa 1880, s. 683–684. [Google Scholar]
  4. Dłużniewski K., Dzieje szkoły pułtuskiej od jej początku do roku 1782, [w:] Popis publiczny uczniów szkoły wojewódzkiej księży benedyktynów w Pułtusku, Warszawa 1821. [Google Scholar]
  5. Elementarz dla szkół parafialnych narodowych z roku 1785, wyd. Z. Kukulski, Lublin 1930. [Google Scholar]
  6. Graczyk W., Parafia Cieksyn w świetle wizytacji od końca XVII do połowy XIX wieku, s. 7–36, [w:] Kościół i parafia w Cieksynie, red. W. Graczyk, Cieksyn 2006. [Google Scholar]
  7. Grzybowski M. M., Struktura wyznaniowa ludności diecezji płockiej według spisu Adama Michała Prażmowskiego z 1817 r., „Notatki Płockie”, 1981, nr 1, s. 15–19. [Google Scholar]
  8. Grzybowski M. M., Szkolnictwo elementarne na Mazowszu Północnym na przełomie XVIII i XIX wieku w świetle wizytacji kościelnych (1764 – 1830), Płock 1987. [Google Scholar]
  9. Klarner I., Komisja Edukacji Narodowej na Mazowszu, „Rocznik Mazowiecki”, t. 6:1976, s. 265–298. [Google Scholar]
  10. Kucha R., Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach 1864 – 1914, Lublin 1982. [Google Scholar]
  11. Kunkel R. M., Architekt z Wenecji na szesnastowiecznym Mazowszu, s. 57–61, [w:] Kościół i parafia w Cieksynie, red. W. Graczyk, Cieksyn 2006. [Google Scholar]
  12. Kunkel R. M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2006. [Google Scholar]
  13. Kwolek J., Borukowski Jan z Bielina, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2:1936, s. 354–356. [Google Scholar]
  14. Litak S., Edukacja początkowa w polskich szkołach w XIII – XVIII wieku, Lublin 2010. [Google Scholar]
  15. Litak S., Parafie w Rzeczpospolitej w XVI – XVIII w., Lublin 2004. [Google Scholar]
  16. Litak S., Z działalności szkolnej Michała Jerzego Poniatowskiego na Mazowszu, „Rozprawy z dziejów oświaty”, t. 25:1983. [Google Scholar]
  17. Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawniejszych czasów do roku 1794, t. 1 – 4, Poznań 1849 – 1851. [Google Scholar]
  18. Łużniecka E., Architektura kościoła św. Doroty w Cieksynie, s. 63–73, [w:] Kościół i parafia w Cieksynie, red. W. Graczyk, Cieksyn 2006. [Google Scholar]
  19. Macias K., Śladami Marii Sienkiewiczówny, „Życie Nasielska”, 2006, nr 3, wkładka Notatnik Nasielski, 2006, nr 52, s. 1–2. [Google Scholar]
  20. Majewski D., Zasób Archiwum Diecezjalnego w Płocku, s. 155–170, [w:] Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku, red. W. Graczyk, Płock 2003. [Google Scholar]
  21. Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie byłego Królestwa Kongresowego (1807 – 1915), Warszawa 1929. [Google Scholar]
  22. Mizia T., Szkolnictwo parafialne w czasach Komisji Edukacji Narodowej, Wrocław 1968. [Google Scholar]
  23. Materiały do dziejów szkolnictwa na Mazowszu, t. 1, wypisy z archiwaliów diecezjalnych XIX wieku, zebrał i do druku przygotował M. M. Grzybowski, Warszawa – Łowicz 1995. [Google Scholar]
  24. Materiały do dziejów szkolnictwa na Mazowszu, t. 2, wypisy z archiwaliów diecezjalnych XVIII wieku, zebrał i do druku przygotował M. M. Grzybowski, Płock 2000. [Google Scholar]
  25. Piramowicz G., Powinności nauczyciela, Wilno 1819. [Google Scholar]
  26. Podgórska E., Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1807 – 1831, Warszawa 1960. [Google Scholar]
  27. Pohoska H., Sprawa oświaty ludu w dobie Komisji Edukacji Narodowej, Warszawa 1925. [Google Scholar]
  28. Poniatowski M. J., List pasterski, Warszawa 1775. [Google Scholar]
  29. Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773–1776, wyd. Z. Kukulski, Lublin 1923. [Google Scholar]
  30. Rozrządzenia i pisma pasterskie za rządów J. O. Księcia Imci Michała Jerzego Poniatowskiego biskupa płockiego etc. do diecezji płockiej wydane, t. 1–4, wyd. W. Wargawski, Warszawa 1785. [Google Scholar]
  31. Skoczeń M., Szkolnictwo płockie w latach 1793 – 1831, Warszawa – Płock 1994. [Google Scholar]
  32. Staszyński E., Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim od powstania styczniowego do pierwszej wojny światowej, Warszawa 1968. [Google Scholar]
  33. Straty bibliotek i archiwów warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł archiwalnych, t. 1 – 3, Warszawa 1955 – 1957. [Google Scholar]
  34. Szkoły w Polsce, [w:] Encyklopedia Kościelna, t. 27, red. M. Nowodworski, Warszawa 1904, s. 593. [Google Scholar]
  35. Ustawodawstwo szkolne za czasów KEN, rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773–1793), wyd. J. Lewicki, Kraków 1925. [Google Scholar]
  36. Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane w Warszawie roku 1783, Lwów 1917. [Google Scholar]
  37. Volumina Legum, t. 9, Kraków 1889. [Google Scholar]
  38. Walczak Z., Szkolnictwo i oświata na Mazowszu Płockim w latach 1795 – 1867, „Notatki Płockie”, 1974, nr 5, s. 31–36. [Google Scholar]
  39. Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773 – 1794, Kraków 1921. [Google Scholar]
  40. Wiśniowski E., Diecezja płocka u progu czasów nowożytnych, „Studia Płockie”, t. 3:1975, s. 119–152. [Google Scholar]
  41. Witkowska A., Dzieje parafii pw. św. Rocha w Cieksynie w latach 1945 – 2005, Warszawa 2008, kps pracy magisterskiej. [Google Scholar]
  42. Wolff A., Budka W., Bieliński Jan, h. Junosza, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2:1936, s. 51. [Google Scholar]
  43. Wroczyński J., Dzieje oświaty polskiej 1795 – 1945, Warszawa 1980. [Google Scholar]
  44. Zaruski J., Dawne wychowanie szkolne. Noty ze zbioru przepisów administracyjnych, Warszawa 1878. [Google Scholar]
  45. Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego, Wydział Oświecenia, t. 1–3, Warszawa 1866. [Google Scholar]
  46. Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce doby Izby Edukacji Publicznej 1807–1812, wyd. Z. Kukulski, Lublin 1930. [Google Scholar]
  47. Wyczawski H. E., Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1989. [Google Scholar]
  48. Zierhoffer K., Nazwy miejscowe Północnego Mazowsza, Wrocław 1957. [Google Scholar]
  49. Żebrowski T., Kościół (XIV – początek XVI w.), s. 447–487, [w:] Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006. [Google Scholar]
  50. Żebrowski T., Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.