Przyjęcie chrześcijaństwa przez plemiona słowiańskie zamieszkujące doliny Warty, Odry i Wisły zapoczątkowało zwrot w dziedzinie kultury i sztuki. Przed chrztem istniały monumentalne fortyfikacje i architektura mieszkalna, a także świątynie sakralne, które pozostają nieznane. Do połowy X wieku w Polsce pojawiły się pierwsze budowle sakralne wykonane ze kamienia. Przyjęcie chrześcijaństwa zainicjowało specyficzną symbiozę ogromnych fortyfikacji z drewna i ziemi oraz budynków kamiennych o długiej tradycji sięgającej późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa. Po drugiej wojnie światowej wykopaliska archeologiczne ujawniły relikty wielu wczesnośredniowiecznych budowli kamiennych. Wśród nich znajduje się grupa budowli tradycyjnie związanych z X wiekiem lub początkiem XI wieku. W Wielkopolsce do tej grupy należą: pierwsza katedra w Poznaniu, najstarsze relikty pod katedrą w Gnieźnie, pierwszy kościół klasztorny w Trzemesznie oraz kompleksy pałacowe w Ostrowie Lednickim i Gieczu. Małopolska posiada dużą grupę budowli na Wawelu i rotundę św. Benedykta w Krzemionkach. Odkrycia w Przemyślu i Wiślicy są również niezwykle ważne, tam również znaleziono kompleksy pałacowe. Kryteria wczesnej datowania omawianej grupy to: archeologiczna stratygrafia, materiał i technika budowy murów, a także układ form prezentowany przez poszczególne budynki. Były one wykonane albo z ciosanego kamienia, tu i ówdzie z zastosowaniem techniki "opus spicatum", albo z elementów łupka, charakterystycznego przede wszystkim dla Małopolski. Datowanie poszczególnych budowli z tej grupy jest trudne głównie z powodu ubóstwa zapisów pisanych i całkowitego braku współczesnych informacji pisanych o fundacji, budowie czy konsekracji danej świątyni. Istniejące źródła pochodzą z późniejszych okresów i często wprowadzają w błąd. Gdyby w dziedzinie architektury kamiennego budownictwa rok 1000 był ścisłym punktem granicznym, moglibyśmy mieć do czynienia jedynie z katedrą poznańską i kilkoma relikwiami z Gniezna, ponieważ pozostałe zabytki nie mogłyby zostać dokładnie datowane. Idąc zgodnie z porządkiem typologicznym, jako pierwszą budowlę wspomina się katedrę poznańską. Jest ona uważana powszechnie za pierwszy pomnik architektury piastowskiej, zwłaszcza teraz, gdy badania i prace dokumentacyjne zostały zakończone, a interpretacja przeprowadzona przez Krystynę Józefowicz nie budzi wątpliwości. Identyfikacja tej budowli jako najstarszej katedry w Poznaniu i datowanie jej konstrukcji na lata bezpośrednio po ordynacji biskupa Jordana nie były dotąd kwestionowane. Warto podkreślić, że pierwsza znana nam budowla sakralna przyjęła monumentalną formę. Inną grupę wczesnośredniowiecznych budowli stanowią relikty znalezione pod katedrą gnieźnieńską. Problemy z nimi związane są bardziej złożone niż w przypadku katedry poznańskiej. W dotychczasowych publikacjach nie ma listy rysunków i opisów reliktów. Niemniej jednak znaleziska pozwalają nam zakładać istnienie dwóch najstarszych budowli, jednej romańskiej i drugiej przedromańskiej. Istnieją pewne fragmenty budowli starszej niż dwie bazyliki - ze względu na swój fragmentaryczny charakter nie można ich dokładniej zinterpretować. Wielu archeologów datuje tę przedromańską bazylikę na okres przed rokiem 1000. Rozważania historyczne także przemawiają za taką datą.