Skip to main navigation menu Skip to main content Skip to site footer
Nasza Przeszłość

Vol. 135 (2021): Nasza Przeszłość

Articles

On the origins of the bond between Catholicism and national consciousness in Polish society in the first half of the nineteenth century

DOI: https://doi.org/10.52204/np.2021.135.39-75  [Google Scholar]
Published: 2021-06-30

Abstract

The text presents the origins of the relationship between Catholicism and national consciousness in Poland at the turn of the eighteenth and nineteenth centuries. It discusses the literature on the subject, arguing that the topic has not been sufficiently described and indicating new fields of research. It uses methodology from history, religious studies and book sciences. The findings are based on various sources (fiction, ephemeral religious literature, sermons, book collection inventories, journalism and diaries). Their analysis indicates that the mid-nineteenth century emphasized and deepened in content the durability of the cohesion of Polishness and Catholicness. Despite
growing secularization, new meanings were drawn from membership in the Universal Church (J. Ordęga, S. Rawicz). The loss of membership in the "political nation" (gentry) caused religious identity to be perceived as an element binding the community together. This strengthened the durability of the myth of the Catholic Pole.

References

  1. A.S., [red.] O narodowości polskiej z punktu widzenia katolicyzmu i postępu, przez Józefa Ordęgę, “Młoda Polska”, nr 10, 1 IV 1840. [Google Scholar]
  2. Borejko-Chodźko I., Diecezja mińska około 1830 roku, cz. II, Struktury zakonne, [t. VI Materiałów do dziejów Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji] oprac. M. Radwan, Lublin 1998. [Google Scholar]
  3. Brodziński K., O narodowości Polaków (Czytano na sesji Towarzystwa Przyjaciół Nauk dnia 3 maja 1831 roku, [w:] Polska refleksja nad narodem, red. J. Burszta, J. Nowak, K. Wawruch, Poznań 2002. [Google Scholar]
  4. Dobiecki M., Kazanie na stoletnią pamiątkę Koronacyi Obrazu na Jasney Górze Bogarodzicy, przez X. Mateusza Dobieckiego Filozofii i Praw Doktora, Kanclerza Katedralnego Krakowskiego posłom Reprezentantom Rzeczypospolitej Krajowskiej na sejm R. 1817 ofiarowane miane Roku 1817 8 września, Kraków 1817 [Biblioteka Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie]. [Google Scholar]
  5. Feliński Z. S., Pamiętniki, oprac. E. Kozłowski, Warszawa 1986. [Google Scholar]
  6. Jaroński F., [Rozprawa] Jakiej filozofii Polacy potrzebują… na publiczem Posiedzeniu Akademii Krakowskiej dla obchodu pamiątki traktatu w Wiedniu 1809 zawartego i upamiętnienia wolności handlowej miasta Krakowa dnia 15 października 1810 roku zebranem czytana przez X Feliksa Jarońskiego, S. T. D. i Filozofii w Szkole Głównej, Kraków 1810. [Google Scholar]
  7. Jaroński F., Kazanie teologa Polaka do Filozofów, 6 czerwca 1802, [w:] O filozofii, Kraków 1812, s. XCVI-XCIX. [Google Scholar]
  8. Kajsiewicz H., List otwarty do braci księży grzesznie spiskujących i do braci szlachty niemądrze umiarkowanych, [w:] Ksiądz i polityka, seria: Congregationis radices (5), red. K. Wójtowicz CR, wstęp J. Guzdek, Kraków 2000. [Google Scholar]
  9. Kazania patriotyczne, w: Kazania w kulturze polskiej. Edycje kolekcji tematycznych, red. K. Panuś, t. 7, red. K. Panuś, M. Skwara, Kraków 2019. [Google Scholar]
  10. Ledóchowski A., Do Rodaków w duchu miłości braterskiey, R. P., 1817. [Google Scholar]
  11. Mickiewicz A., Literatura słowiańska, Kurs IV, Wykład XI (Rzut oka wstecz na całość kursu), [w:] Dzieła. Wydanie jubileuszowe, t. XI red. J. Maślanka, Warszawa 1998, s. 135-146. [Google Scholar]
  12. Ordęga J., O narodowości polskiej z punktu widzenia katolicyzmu i postępu, Paryż 1840. [Google Scholar]
  13. Szczepański A., Józef Ordęga (1802-1879). Wspomnienie historyczne, Poznań 1879. [Google Scholar]
  14. Rawicz S., O kościele w Polsce. (Szkic), “Kalendarz dla Rodzin Katolickich na rok 1866”, Kraków 1866. [Google Scholar]
  15. Waga A., Falkowski J., Wzniesienie myśli do Boga czyli duch nabożeństwa chrześciańskiego, Warszawa 1824. [Google Scholar]
  16. Woronicz J. P., Kazanie przy pierwszym otwarciu Sejmu Głównego Księstwa Warszawskiego [10 marca 1809], [w:] Pisma wybrane, red. Z. Rejman, M. Nesteruk, Warszawa 1993. [Google Scholar]
  17. Aston N., Religion and Revolution in France 1780-1804, Washington 2000. [Google Scholar]
  18. Barańska A., Kościół i przemiany religijności w historii Polski XIX wieku. Narody, wyznania, emigracje, porównania, [w:] Historie Polski w XIX wieku, t. IV, red. A. Nowak, Warszawa 2015, s. 7-61. [Google Scholar]
  19. Barańska A., Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego, Lublin 2008. [Google Scholar]
  20. Bartnik C., Teologia narodu, Częstochowa 1999. Polska teologia narodu, red. C. Bartnik, Lublin 1986. [Google Scholar]
  21. Bender R., Katolicka myśl i działalność społeczna w Polsce w XIX i XX wieku (stan badań), [w:] Z dziejów katolicyzmu społecznego, t. 1, red. R. Bender, S. Gajewski, Z. Skrobicki, Lublin 1987. [Google Scholar]
  22. Berghauzen J., Ruch patriotyczny w Królestwie Polskim 1833-1850, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  23. Braun J., Sekularyzacja teologii a polska filozofia XIX wieku. Odczyt wygłoszony na IV Międzynarodowym Kongresie “Centro di Studi Internazionale” 24-29 IX 1977, Rzym 1978. [Google Scholar]
  24. Butterwick-Pawlikowski R., Koncepcja narodu w polskim dyskursie końca XVIII wieku. Rozważania nad Konstytucją 3 maja, [w:] O ziemię naszą, nie waszą. Ideowe aspekty procesów narodotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Ł. Adamski, Warszawa 2017, s. 135-151. [Google Scholar]
  25. Brzozowski M., Problem narodu w kaznodziejstwie arcybiskupa Jana Pawła Woronicza (1797-1829), [w:] Religijno-kościelne aspekty historii rodu Czartoryskich. Puławy. Materiały z konferencji 26-7 X 1989, red. A. Wołk, E. Nowocień, Puławy 2005, s. 43-44. [Google Scholar]
  26. Caban W., Duchowieństwo wobec walk narodowo-wyzwoleńczych w XIX wieku, [w:] Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, Kielce 1991, s. 179-191. [Google Scholar]
  27. Deszczyńska M., Biskup Wojciech Skarszewski a dymisja Stanisława Kostki Potockiego, “Kwartalnik Historyczny”, CVI, 1999, nr 1, s. 45-56. [Google Scholar]
  28. Deszczyńska M., Historia sacra i dzieje narodowe. Refleksja historyczna lat 1795-1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski, Warszawa 2003. [Google Scholar]
  29. Deszczyńska M., Naród bez państwa. Czas zaborów, Kraków 2012. [Google Scholar]
  30. Deszczyńska M., Uwagi o teorii sekularyzacji w naukach historycznych, “Kwartalnik Historyczny”, R. CXXII, 2015, nr 4, s. 749-758. [Google Scholar]
  31. Dobrzanowski S., Duszpasterska działalność Beniamina Szymańskiego biskupa podlaskiego, Warszawa 1972. [Google Scholar]
  32. Dopart B., “Poświętne ojcowisko”. Program kultury narodowej Jana Pawła Woronicza: lata krakowskie (1816-1828), [w:] Narodziny Rzeczpospolitej Krakowskiej. Relacje. Obrazy. Wspomnienia, red. M. Stankiewicz-Kopeć, T. Budrewicz, Kraków 2016, s. 51-72. [Google Scholar]
  33. Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej 1764-1864), Lublin 1983. [Google Scholar]
  34. Dylągowa H., Kościół rzymskokatolicki w okresie międzypowstaniowym, [w:] Ojczyzna i wolność. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, E. M. Ziółek, Lublin [2000], s. 128-130. [Google Scholar]
  35. Jabłońska-Deptuła E., “...Czyż może historia płynąć przeciw prądowi sumień?” (Kościół-Religia-Patriotyzm), 1764-1864, Paris 1987. [Google Scholar]
  36. Jabłońska-Deptuła E., Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Kongresowym, Warszawa 1983. [Google Scholar]
  37. Jabłońska-Deptuła E., Teologia polityczna po polsku, “W drodze” 3, 1975, nr 9, s. 3-13. [Google Scholar]
  38. Lewalski K., Sekularyzacja – droga do wypełnienia misji chrześcijaństwa, “Kwartalnik Historyczny”, R. CXXII, 2015, nr 4, s. 799-806. [Google Scholar]
  39. Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, [w:] Dzieje chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, t. II, Wiek XVI-XVIII, red. J. Kłoczowski, Lublin 2004. [Google Scholar]
  40. Majek M., Biskup podlaski Beniamin Szymański OFMCap (1857-1867), [w:] Dzieje Diecezji Janowskiej czyli Podlaskiej w latach 1818-1967, Siedlce 2017, s. 62-80. [Google Scholar]
  41. Niebelski E., Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, wyd. II, Lublin 2016. [Google Scholar]
  42. Niebelski E., Patriotyczne listy biskupa Karola Skórkowskiego z czasów powstania 1830-1831, “Annales Universitatis Marieae Curie-Skłodowska, Sectio F: Historia, Losy Polaków pośród swoich i obcych, Lublin 2005, s. 49, List z 10 grudnia 1830 r. [Google Scholar]
  43. Olszewski D., Kultura i życie religijne społeczeństwa polskiego w XIX wieku, [w:] Dzieje chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, t. III, Wiek XIX, red. J. Kłoczowski, Lublin 2014, 87-92. [Google Scholar]
  44. Olszewski D., Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996. [Google Scholar]
  45. Olszewski D., Polski katolicyzm a sprawa narodowa na przełomie XIX i XX wieku. Stan i perspektywy badań, [w:] Religia i naród. Materiały z sesji naukowej, red. T. Stegner, Gdańsk 1994, s. 34-46. [Google Scholar]
  46. Olszewski D., Stan i perspektywy badań nad religijnością XIX i początku XX w., “Nasza Przeszłość”, R. 59, 1983, s. 5-68. [Google Scholar]
  47. Olszewski D., Przemiany społeczno religijne w Królestwie Polskim w pierwszej połowie XIX wieku. Analiza środowiska diecezjalnego, Lublin 1984. [Google Scholar]
  48. Olszewski D., Świadomość wspólnoty religijnej i jej społeczne uwarunkowania w Kościele Polskim XIX w., “Studia Theologica Varsaviensia”, R. 12, 1974, nr 1, s. 230-240. [Google Scholar]
  49. Pniewski D., Przywłaszczenie i strata. Romantyczne transfiguracje Jezusa, Toruń 2014. [Google Scholar]
  50. Portnow A., Jak Rosja poznawała “swoich”. Obrazy ziem “nowo nabytych” wskutek rozbiorów Rzeczypospolitej w świadomości społecznej i polityce władz Cesarstwa Rosyjskiego (koniec XVIII-początek XIX wieku), [w:] O ziemię naszą, nie waszą. Ideowe aspekty procesów narodotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Ł. Adamski, Warszawa 2017, s 153-181. [Google Scholar]
  51. Skarga B., Praca organiczna a filozofia narodowa i konserwatywna katolicka przez 1864 r., “Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, t. VIII, 1962, s. 175-214. [Google Scholar]
  52. Tomaszewska W. CR, Modlitwy do Bożej Opatrzności. O świętej i osobliwej Bożej Opatrzności w modlitewniku Złoty Ołtarz z 1721 roku, http://www.fidesetratio.org.pl/files/plikipdf/tomaszewska3.pdf. (data 24.11.2019 r.) [Google Scholar]
  53. Stegner T., Więź wyznaniowa a narodowa [w:] Religia i naród. Materiały z sesji naukowej, red. T. Stegner, Gdańsk 1994, s. 6-16. [Google Scholar]
  54. Warchala M., Sekularyzacyjne paradoksy, “Kwartalnik Historyczny”, R. CXXII, 2015, nr 4, s. 847-854. [Google Scholar]
  55. Walicki A., Idea narodu w polskiej myśli oświeceniowej, Warszawa 2000. [Google Scholar]
  56. Walicki A., Filozofia jako program narodotwórczy czyli polskie spory wokół Hegla lat 1840, “Przegląd Filozoficzno-Literacki”, nr 3/4, 2013, s. 171-185. [Google Scholar]
  57. Walkusz J., By polskość i wiarę utwierdzić w narodzie, czyli o gawędach ks. Józefa Kłosa i ich literackim autorze, [w:] Non cesso gratias agere deo et hominibus. Prace ofiarowane Ojcu dr. Anzelmowi Januszowi Szteinke OFM z okazji Złotego Jubileuszu Kapłaństwa i ponad 50-lecia pracy historyczno-pisarskiej, red. W. M. Michalczyk OFM, C. M. Paszkowski OFM, Kraków-Warszawa 2013, s. 379-389. [Google Scholar]
  58. Wapiński R., Kształtowanie się stereotypu Polaka-katolika, [w:] Naród i religia. Materiały z sesji naukowej, red. T. Stegner, Gdańsk 1994, s. 17-33. [Google Scholar]
  59. Węgrzynowicz S., Patrioci i zdrajcy. Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856, Kraków 2014. [Google Scholar]
  60. Wojdecki W., Polska myśl homiletyczna pod zaborem rosyjskim w latach 1818-1918, Leszno k. Błonia 1995. [Google Scholar]
  61. Wojda J., Duchowieństwo polskie i rok 1905 w świetle raportu konsula francuskiego d’Anglade’a, “Teologiczne Studia Siedleckie”, R. XI, 2014, nr 11, s. 183-198. [Google Scholar]
  62. Wójtowicz A., Badania jakościowe i ich związek z badaniami ilościowymi. Projekt morfologii religijności, [w:] Metodologiczne problemy badań nad religijnością, “Studia Socjologiczno-Religijne”, T. 21, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego w Ołtarzewie k. Warszawy, 19-20 grudnia 2000 r., red. J. Mariański, S. H. Zaręba SAC, Ząbki 2002. [Google Scholar]
  63. Wroński A., Duchowieństwo i Kościół katolicki w Królestwie Polskim wobec sprawy narodowej w latach 1832-1860, Warszawa 1994. [Google Scholar]
  64. Zieliński Z., Język i obyczaj jako zworniki narodowe funkcjonujące w praktyce kościelnej Polski rozbiorowej, [w:] Tyś z nami związał się przez Chrzest. 1050 rocznica Chrztu Polski. Podkarpacie 2016, red. ks. S. Nabywaniec, A. Pęzioł, Rzeszów 2017, s. 71-83. [Google Scholar]
  65. Zieliński Z., Mit Polak-katolik, [w:] Kościół i naród w niewoli, red. Z. Zieliński, Lublin 1995, s. 19-30. [Google Scholar]
  66. Zieliński Z., Tożsamość narodowa wyrażona w języku i obyczaju polskim obecnych w praktyce kościelnej Polski porozbiorowej, [w:] Od historii myśli do praktyki politycznej. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Juchnowskiemu z okazji Jubileuszu 40-lecia pracy naukowej, red. J. R. Sielezin, R. Wiszniowski, M. Alberska, Toruń 2017, s. 197-207. [Google Scholar]
  67. Zimoń D., Uczestnictwo wiernych we mszy świętej na ziemiach polskich w XIX wieku w świetle modlitewników i podręczników liturgicznych, Katowice 2008. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.