Likwidacja unickiej diecezji chełmskiej i próby jej wznowienia

Abstract

W 1596 r. w Brześciu Litewskim zawarto unię między cerkwią prawosławną i katolicką. Powstały w ten sposób zjednoczony kościół objął wschodnie tereny państwa polsko-litewskiego oraz mniejszy obszar na lewym brzegu Bugu, który utworzył zjednoczone biskupstwo chełmskie. Do końca istnienia państwa polsko-litewskiego zjednoczony Kościół rozwijał się pomyślnie, pomimo wielu trudności. Sytuacja uległa zmianie po rozbiorach tego państwa, kiedy władze rosyjskie rozpoczęły prześladowania Kościoła unickiego (zwanego także greckokatolickim). Ostateczne zniesienie unii na terenach włączonych do Rosji nastąpiło w 1839 r. Oprócz trzech zjednoczonych biskupstw na terenach przekazanych Austrii pozostało jedynie biskupstwo chełmskie w tzw. Królestwie Polskim. To także zostało rozwiązane w 1875 r., a wyznawcy zostali przymusowo nawróceni na prawosławie. Ich opór wobec tego trwał aż do dekretu tolerancyjnego z 1905 r., po tym jak około dwieście tysięcy złych uczynków przeszło na obrządek rzymskokatolicki. To przejście do Kościoła rzymskokatolickiego zaniepokoiło przywódców ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji, a w szczególności metropolitę A. Scheptyckiego. Można było się spodziewać, że dawni unici przez przynależność do Kościoła polskiego zostaną narażeni na całkowitą polonizację. Dlatego już w 1905 roku metropolita przeprowadził restytucję zjednoczonej diecezji chełmskiej, co miało zapobiec postępującemu tam procesowi polonizacji poprzez jej obrządek wschodni. Wysiłki te nasiliły się dopiero podczas pierwszej wojny światowej, ale zakończyły się niepowodzeniem aż do 1918 roku. Po traktacie brzeskim, na mocy którego ziemie chełmskie przekazano nowo powstałemu państwu ukraińskiemu, Scheptycki postanowił ostatecznie rozwiązać ten problem: 2 kwietnia 1918 r. przywrócił diecezję chełmską i mianował J. Bociana na biskupa łuckiego. Jednocześnie zabiegał o wsparcie rządu wiedeńskiego. To niekanoniczne posunięcie, jak się okazało, spotkało się z oporem władz austriackich i biskupów polskich. Spór polsko-ukraiński wkrótce przeniósł się z Wiednia do Rzymu, gdzie Polakom udało się unieważnić intronizację J. Bociana na biskupa łuckiego.