Celem niniejszego raportu badawczego jest przedstawienie najnowszych ustaleń dotyczących historii drewnianego kościoła w Tarnowie Pałuckim k. Wągrowca w Wielkopolsce. Tarnowo Pałuckie to niewielka wieś położona po północnej stronie Jeziora Rgielskiego, na trasie z Wągrowca do Łękna i Pomorza. Pierwsza wzmianka o niej pojawia się w źródłach pisanych w roku 1218. Na niewielkim wzniesieniu położony jest drewniany kościół św. Mikołaja, będący inspiracją wielu legend i tajemniczych opowieści. Wykopaliska pod obecnym kościołem (Tarnowo II, stanowisko T 22) odsłoniły pozostałości fundamentów wcześniejszego kościoła (Tarnowo I). Odsłonięto je we wschodniej i północnej części prezbiterium oraz w północno-zachodniej części nawy Tarnowa II. W innych częściach kościoła pozostałości zostały zniszczone w wyniku późniejszych wykopalisk grobowych. Całkowita, zrekonstruowana długość Tarnowa I wynosiła 9,7 m. Uwzględniając możliwość późniejszego przesunięcia kamieni węgielnych, długość kościoła (nawa plus prezbiterium) wyniosła ok. 10 m. Był to kościół orientowany, jednonawowy z nieco węższym, prostokątnym prezbiterium. W toku wykopalisk udało się także ustalić nowe fakty dotyczące chronologii Tarnowa II. Z analiz dendrochronologicznych wynika, że kościół Tarnowo II, dotychczas uważany za datowany na lata trzydzieste XVII wieku, w rzeczywistości powstał w ostatniej ćwierci XIV wieku. Większą część nawy oraz zewnętrzne ściany zakrystii wzniesiono z drewna ścinanego w okresie jesienno-zimowym 1373-1374 oraz w ostatnich dwóch dekadach XIV wieku. W latach 1615-1616 przebudowano więźbę dachową nad zakrystią, natomiast w latach 1628-1629 wymieniono pokrycie nad nawą. Wieżę kościoła zbudowano w latach 1638-1639, sądząc po wyrytej na nadprożu dacie jej ukończenia (1639). W 1833 roku wieża przeszła generalny remont; kolejny poważny remont miał miejsce najprawdopodobniej w pierwszej tercji XVII w. (przed 1632 r.). Analizy dendrochronologiczne pozwalają z dużą pewnością stwierdzić, że obecny kościół św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim (Tarnowo II) pochodzi z ostatniej ćwierci XIV wieku. W związku z tym, że nie ma podobnych budowli o wcześniejszej proweniencji (o bryle w zasadzie nienaruszonej), jest to z pewnością najstarszy zachowany drewniany kościół w Polsce. Jego początki wiążą się najprawdopodobniej z przywilejem króla Kazimierza Wielkiego z 1370 roku, na mocy którego Tarnowo stało się raczkującym miastem na prawie magdeburskim. Z różnych powodów Tarnowo nie rozwinęło się jednak w miasto. Kościół św. Mikołaja, czyli Tarnowo II (w obecnym stanie) jest kościołem drewnianym orientowanym, zrębowym. Od strony północnej do prezbiterium przylega asymetrycznie usytuowana zakrystia. Od strony zachodniej dominuje wieża kolumnowa wzniesiona na rzucie prostokąta; w podziemiach znajduje się kruchta. Kościół posiada bogato wyposażone wnętrze z trzema ołtarzami. Ołtarz główny poświęcony jest NMP Wniebowstąpienia, z dwóch ołtarzy bocznych jeden poświęcony jest św. Małgorzacie. Najcenniejszym elementem wnętrza kościoła, zarówno pod względem historycznym, jak i artystycznym, jest cykl malowideł ściennych (obecnie odrestaurowany), przedstawiających epizody z życia św. Małgorzaty i św. Mikołaja oraz sceny z czasów Starego i Nowy Testamentu. Kluczem do wyboru scen biblijnych były chrystocentryzm i kult Maryi Dziewicy, dwa tematy centralne dla powołania cystersów. Styl obrazów jest znacznie zróżnicowany; podobnie jak ich wiek. Większość z nich pochodzi prawdopodobnie z początków XVII w. (przed 1632 r.?). Niektóre z nich zostały oczywiście przemalowane znacznie później (np. balustrada chóru). Co jednak jeszcze bardziej intrygujące, pod obecnymi obrazami znajdują się ślady wcześniejszych malowideł, m.in. geometrycznego ornamentu w prezbiterium. Wiadomo już, że kościół św. Mikołaja w Tarnowie należy do najwybitniejszych przykładów zabytkowej architektury drewnianej w Polsce.