Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 117 (2012): Nasza Przeszłość

Artykuły

Szkolnictwo archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku w świetle ksiąg wizytacyjnych

  • Anna Jabłońska
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2012.117.159-185  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.06.2012

Abstrakt

W XVII w. w archidiakonacie gnieźnieńskim było 8 dekanatów i około 180 parafii. Z tego okresu i z tego obszaru zachowały się cztery księgi wizytacyjne. W artykule wykorzystano dwa z nich: pierwszy z lat 1608-1609 autorstwa Wincentego de Seve i drugi z lat 1696-1699 autorstwa Stanisława Lipskiego. Edukacja jest tam prezentowana w kontekście budynku szkoły, kadry nauczycielskiej, programu i uczniów. Zapisy dotyczą głównie edukacji parafialnej. Na początku XVII w. stan był bardzo dobry. Prawie w każdej parafii był budynek szkolny i/lub nauczyciel. Dużo uwagi poświęcono nauczycielom, ich zarobkom, nawykom i kwalifikacjom. W centrum uwagi opinii publicznej znalazły się wykształcenie, przyzwoitość, pobożność i wiedza. Ze względu na znaczenie muzyki w Kościele zatrudniono kantora podległego nauczycielowi. 1052 uczniów uczęszczało do każdej szkoły. Pod koniec XVII wieku około 30 parafii istniało słabo lub wcale. Stan szkół zdecydowanie się pogorszył i niewiele o nich mówiono. Dotyczyło to budynków, personelu, sytuacji nauczyciela. Pojawiło się też zjawisko przejmowania dochodów i obowiązków rektora przez kantora lub organistę. Księgi wizytacyjne dostarczają również danych dotyczących kilkusetletniej szkoły katedralnej oraz nowej potrydenckiej instytucji – seminarium duchownego, które działało w XVII-wiecznym Gnieźnie. Sytuację oświaty kształtowały specyficzne czynniki lokalne, procesy gospodarcze i społeczne oraz ogólna polityka Kościoła i Rzeczypospolitej.

Bibliografia

  1. Aleksandrowicz M., Początkowe dzieje seminarium duchownego w Gnieźnie (1602-1718), „Nasza Przeszłość”, t. 24, 1966, s. 167-183; [Google Scholar]
  2. Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986; [Google Scholar]
  3. Bogucka M., Staropolskie obyczaje w XVI-XVII wieku, Warszawa 1994; [Google Scholar]
  4. Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 2 Polska u szczytu potęgi, Warszawa 1939; [Google Scholar]
  5. Bystroń J. S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIIII, t.1, Warszawa 1976; [Google Scholar]
  6. Chachaj J., Łacińskie szkolnictwo parafialne na Rusi Koronnej od XVI do XVIII wieku, Lublin 2003; [Google Scholar]
  7. Chachaj J., Łacińskie szkoły parafialne na terenie metropolii lwowskiej w epoce nowożytnej, Lublin 2005; [Google Scholar]
  8. Chomiński J. M., K. Wilkowska-Chomińska, Historia muzyki polskiej, cz. 1, Kraków 1995; [Google Scholar]
  9. Cynarski S., Sarmatyzm – ideologia i styl życia [w:] Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. J. Tazbir, Warszawa 1969, s. 220-243; [Google Scholar]
  10. Delumeau J., Reformy chrześcijaństwa w XVI i XVII w., t. 2 Katolicyzm między Lutrem a Wolterem, Warszawa 1986; [Google Scholar]
  11. Encyklopedia muzyki, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995; [Google Scholar]
  12. Feicht H., Muzyka w okresie polskiego baroku [w:] Z dziejów polskiej kultury muzycznej, t. 1 Kultura staropolska, red. Z. M. Szweykowski, Kraków 1958, s. 157-262; [Google Scholar]
  13. Glemma T., M. Banaszak, Przyjęcie reformy trydenckiej w Kościele polskim [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1 do roku 1764, cz. 2 od roku 1506, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1974, s. 173-259; [Google Scholar]
  14. Hochleiter J., Szkolnictwo elementarne na Warmii w dobie potrydenckiej reformy katolickiej (1565-1623), „Echa Przeszłości”, t. 1, 2000, s. 41-62; [Google Scholar]
  15. Jabłońska A., Kowalska-Pietrzak A., Kilka spostrzeżeń na temat szkolnictwa archidiakonatu kurzelowskiego w okresie staropolskim, „Między Wisłą a Pilicą”, w druku – obecnie już wydane, 12 (2011), s. 65-87; [Google Scholar]
  16. Jabłońska A., XVII-wieczny szpital Św. Marty w Gnieźnie w świetle księgi rachunkowej, „Nasza Przeszłość” 109 (2008), s. 117-166; [Google Scholar]
  17. Kiryk F., Ministri ecclesiae i rectores w wypisach źródłowych z akt konsystorza sandomierskiego z lat 1522-1619 [w:] Religie. Edukacja. Kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 337-348; [Google Scholar]
  18. Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2007; [Google Scholar]
  19. Komedyja rybałtowska nowa [w:] Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. J. Lewański, t. 3, Warszawa 1961, s. 118-135; [Google Scholar]
  20. Kot S., Historia wychowania, t. 1, Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, Warszawa 1996; [Google Scholar]
  21. Kot S., Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI-XVIII w, Lwów 1912; [Google Scholar]
  22. Krukowski J., Nauczyciele szkół parafialnych Krakowa w XVI wieku, Kraków 2007; [Google Scholar]
  23. Krukowski J., Szkolnictwo parafialne Krakowa w XVII wieku, Kraków 2001; [Google Scholar]
  24. Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1975; [Google Scholar]
  25. Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich (966-1939), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 18, 1969, s. 301-330; [Google Scholar]
  26. Kürbisówna B., Gniezno jako ośrodek kultury umysłowej (do 1038 r.) [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965s. 97-107; [Google Scholar]
  27. Kürbisówna, B. Udział Gniezna w dorobku kulturalnym średniowiecznej Polski [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965 s. 188-217; [Google Scholar]
  28. Kurdybacha Ł., Dzieje oświaty kościelnej do końca XVIII wieku, Warszawa 1949; [Google Scholar]
  29. Librowski S., Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1 Wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. 1 Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 8, 1964, s, 5-186; [Google Scholar]
  30. Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, r. 5, nr 3 (19), 1962, s. 41-58; [Google Scholar]
  31. Litak S., Historia wychowania, t. 1 Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Kraków 2004; [Google Scholar]
  32. Litak S., Od reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994; [Google Scholar]
  33. Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004; [Google Scholar]
  34. Możdżeń S. J., Historia wychowania do 1795, Sandomierz 2006; [Google Scholar]
  35. Mrowiec K., Kultura muzyczna Kościoła [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1 do roku 1764, cz. 2 od roku 1506, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań-Warszawa 1974, s. 373-384; [Google Scholar]
  36. Musioł L., Dzieje szkół parafialnych w dawnym dekanacie pszczyńskim, Katowice 1933; [Google Scholar]
  37. Olczak S. K., Szkolnictwo parafialne w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku (w świetle wizytacji kościelnych), Lublin 1978; [Google Scholar]
  38. Olczak S. K., Szkoły parafialne w archidiakonacie włocławskim w drugiej połowie XVI wieku, „Studia Płockie”, 9, 1981, s. 155-167; [Google Scholar]
  39. Ostrowski W., Wiejskie szkolnictwo parafialne na Śląsku w drugiej połowie XVII wieku (w świetle wizytacji kościelnych), Wrocław 1971; [Google Scholar]
  40. Pelczar R., Kościelne szkolnictwo publiczne w ustawodawstwie polskich synodów prowincjonalnych w XIII-XVII w., „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych”, t. 48, 1995, s. 5-15; [Google Scholar]
  41. Pelczar R., Szkolnictwo parafialne w ziemi przemyskiej i sanockiej (XIV-XVIII w.), Warszawa 1998; [Google Scholar]
  42. Pelczar R., Szkolnictwo w miastach zachodnich ziem województwa ruskiego (XVI-XVIII w.), Rzeszów 1998; [Google Scholar]
  43. Pelczar R., Szkoła parafialna w Krośnie w XIV-XVIII wieku, „Nasza Przeszłość”, 99 (2003), s. 27-53; [Google Scholar]
  44. Pelczar R., Ustawodawstwo synodów diecezjalnych i listy pasterskie biskupów wobec szkolnictwa kościelnego dla świeckich w Polsce od XII do XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 67, 1997, s. 315-331; [Google Scholar]
  45. Różański M., Szkolnictwo parafialne w XVI-XVIII wieku w archidiakonacie uniejowskim, Łódź 2003; [Google Scholar]
  46. Schaeffer B., Dzieje muzyki, Warszawa 1983; [Google Scholar]
  47. Słowiński J. Z., Katechizmy katolickie w języku polskim od XVI do XVIII wieku, Lublin 2005; [Google Scholar]
  48. Smołalski A., Struktura zawodowa nauczycielstwa w Polsce do 1939 roku, Opole 1996; [Google Scholar]
  49. Stopka K., Szkoły katedralne metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu. Studia nad kształceniem kleru polskiego w wiekach średnich, Kraków 1994; [Google Scholar]
  50. Surdacki M., Edukacja i opieka społeczna w Urzędowie XV-XVIII w., Lublin 2004; [Google Scholar]
  51. Surdacki M., Szkoła parafialna i oświata w Urzędowie w XV-XVIII wieku, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, r. 42 (2003), s. 29-64; [Google Scholar]
  52. Szady B., Wizytacje diecezji chełmskiej w XVII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 82, 2004, s. 269-287; [Google Scholar]
  53. Szady B., Wizytacje diecezji chełmskiej-wizytacje biskupa Jana Szembeka (1714-1718), „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 87 (2007), s. 245-273; [Google Scholar]
  54. Szkolna mizeryja w dyjalog zebrana [w:] Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. J. Lewański, t. 3, Warszawa 1961, s. 176-216; [Google Scholar]
  55. Tazbir J., Polonizacja katolicyzmu [w:] Polska XVII wieku Państwo, społeczeństwo, kultura, red. J. Tazbir, Warszawa 1969, s. 206-213; [Google Scholar]
  56. Topolski J., Gniezno miastem wielkich jarmarków [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965, s. 260-325; [Google Scholar]
  57. Topolski J., W. Zientarski, Życie kulturalne Gniezna XVI-XVIII w. [w:] Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965, s. 377-388; [Google Scholar]
  58. Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Poznań 1999; [Google Scholar]
  59. Urban W., Szkolnictwo małopolskie od XVI do XVIII wieku [w:] Nauczanie w dawnych wiekach. Edukacja w średniowieczu i u progu ery nowożytnej. Polska na tle Europy, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Kielce 1997, s. 67-70; [Google Scholar]
  60. Wielkopolska na europejskich szlakach handlowych [w:] Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. 1 Do roku 1793, Poznań 1969, s. 476-479; [Google Scholar]
  61. Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004; [Google Scholar]
  62. Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1987; [Google Scholar]
  63. Zapart A., Podstawy materialne szkół parafialnych w archidiakonacie sandomierskim w XVI-XVIII w., „Studia Sandomierskie. Filozofia-teologia-historia”, t. 6, 1990-1996, s. 518-532; [Google Scholar]
  64. Zapart A., Sieć szkół parafialnych w archidiakonacie sandomierskim od XVI do XVIII w., „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, t. 27, z. 4, 1980, s. 57-75; [Google Scholar]
  65. Zapart A., Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie krakowskim od XVI do XVIII wieku, Lublin 1983; [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.