Sanktuarium na Górze Katedralnej w Chełmie jest szczególnym miejscem kultu maryjnego. Początki tego sanktuarium, sięgające średniowiecza, są ściśle związane z ikoną Matki Bożej Chełmskiej. Pochodzenie tej ikony, jak i data jej obecności w Chełmie, są praktycznie nieznane, pośrednio niektóre źródła wskazują na XIII w. Historię tego obrazu po raz pierwszy opisał w 1648 r. Jakub Susza. Do czasu unii brzeskiej kult ikony wiązał się z cerkwią prawosławną, a później z cerkwią greckokatolicką. Ikona zyskała pewien rozgłos podczas wyprawy wojskowej przeciwko Kozakom w 1651 roku. Dnia 1 września 1765 r. arcybiskup smoleński Herakliusz Lisański koronował tę ikonę. W 1875 r., po unieważnieniu Unii, katedra wraz z cudowną ikoną przeszły w ręce prawosławnych. W 1915 r. święty obraz przetransportowały wojska rosyjskie w głąb ziem ruskich, skąd nigdy nie powróciła. W 1938 r. Władysław Ukleja namalował kopię tej ikony, która została wkomponowana w ołtarz główny. W dziejach sanktuarium i kultu maryjnego na ziemiach Chełma, na szczególną uwagę zasługują cuda i szczególne łaski udzielone przed ikoną Matki Bożej Chełmskiej. Jakub Susza odnotował ze swej strony 693 cuda od XIII w., zgodnie z dokładnym opisem Koronacji cudownej ikony z roku 1780, w księgach klasztornych figurowałoby jeszcze 1000 cudów. Księgi zawierające intencje mszalne oraz kartki, na których wierni wpisują swoje modlitwy i podziękowania, stanowią współczesne źródła wszelkich badań prowadzonych nad kultem Matki Bożej Chełmskiej.