Architektura sakralna Adama Ballenstedta (1923-1931)

Abstrakt

Okres międzywojenny (1918-1939) był ważnym okresem w historii architektury sakralnej w Polsce, charakteryzował się badaniami teoretycznymi i wprowadzeniem do architektury kultowej nowej formy, wywodzącej się z awangardowych nurtów architektury świeckiej. Poszukiwanie nowej formy pojawiło się w ogólnopolskich konkursach architektonicznych oraz w twórczości architektów-innowatorów. Pionierami w dziedzinie architektury nowoczesnej byli głównie młodsi architekci, wykształceni w niepodległej Polsce, ale spotyka się wśród nich także architektów średniego pokolenia. Do tego ostatniego należy poznański architekt Adam Ballenstedt (188–1942). W niniejszej pracy omawiane są kościoły A. Ballenstedta planowane w latach 1923–1931 (z wyjątkiem kościoła św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy - artykuł o tym kościele ukazał się już w „Naszej Przeszłości” w T. 53: 1980). Chronologiczny przegląd architektury tych kościołów ukazuje stopniowe przechodzenie A. Ballenstedta od tradycjonalizmu do formy nowożytnej, jego ewolucję od wzorców zaczerpniętych z architektury historycznej do architektury tworzonej w kręgu polskiej awangardy. Kościół parafialny w Puszczykowie pod Poznaniem z 1923 roku jest budowlą bardzo prostą, do której architekt dodał elementy i detale barokowe i klasycystyczne. Mała kaplica Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu, wybudowana w 1924 roku, reprezentuje na zewnątrz klasycyzm, a wewnątrz neobarok. Stanowi przykład wykorzystania stylu dworkowego do celów sakralnych. Kościół parafialny w Jankowie Przygodzkim z 1925 r., z pewnymi modyfikacjami, naśladował architekturę kościoła św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy. Ich forma jest zasadniczo zapożyczona z jednego stylu historycznego - baroku. Elementy architektury awangardowej pojawiają się w kościele św. Antoniego w Chorzowie oraz w projekcie kościoła Opatrzności Bożej w Warszawie. Za przykład można posłużyć się kościołem chorzowskim z 1930 r., o maksymalnie uproszczonej formie, ze względu na kompozycja jego struktury i widoczne inspiracje gotykiem lub gotyckim ekspresjonizmem. Projekt Kościoła Warszawskiego w pewnym stopniu odpowiada wymogom funkcjonalizmu, uzupełniony jest jednak elementami historyzującymi na fasadzie i we wnętrzu. Ballenstedt, wprowadzając do architektury sakralnej nowoczesną formę, wykazał się wahaniem: nie doszedł do etapu „czystego” funkcjonalizmu, lecz starał się raczej pogodzić historyzm z formami awangardowymi. Z punktu widzenia najnowszej architektury sakralnej A. Twórczość Ballenstedta zdaje się, podobnie jak innych pionierskich architektów okresu międzywojennego, należy już do przeszłości. Można go jednak postrzegać jako ważny etap przejściowy od długotrwałego historyzmu do nowoczesnych form projektowych.