Niniejszy artykuł powstał na podstawie badań własnych autora nad średniowiecznym układem urbanistycznym Małopolski. Wspólną cechą pięciu badanych miast, z których wszystkie zostały lokowane za panowania Bolesława Wstydliwego (1243-1279), jest zależność ich planów przestrzennych od układu klasztoru franciszkanów. Kraków księcia Leszka I Białego był pod wieloma względami podobny do Wrocławia księcia Henryka Brodatego (daty najwcześniejszych wzmianek o urzędzie wójta [sołtysa, scultetusa] oraz przybycia dominikanów i franciszkanów następują po sobie w obu miastach). Jeśli gmina krakowska z ok. 1220 r. była jednostką terytorialną, a nie tylko konstrukcją prawną, to być może opierała się na układzie pasmowo-ulicznym (analogicznym do modelu śląskiego), którego pozostałość można jeszcze prześledzić (?) w osi ulic-skwerów Małego Rynku i ulicy Stolarskiej, przylegających do fosy wokół domu komornika (wójta, advocatusa). Kraków Bolesława Wstydliwego. Ten najbardziej regularny plan urbanistyczny średniowiecznej Europy (1257 r.) był owocem wizji łączącej tradycje historyczne z poczuciem roli miasta w przyszłości. Lejkowate otwarcie ulicy Grodzkiej (może być reliktem starszego układu lub nieregularnością powstałą być może w wyniku zniszczeń najazdu tatarskiego z lat 1259-1260) czy niesymetryczność dwóch zespołów bloków północno-zachodniego narożnika Rynku, których boki stykają się pod kątem rozwartym.) Ogólny układ, podzielony krzyżem utworzonym przez dwie przecinające się pary ulic, składał się z dziewięciu prostokątów z rynkiem pośrodku. Każdy z pozostałych ośmiu prostokątów (kompleksów) był z reguły podzielony na cztery bloki przez dwie ulice przecinające się w środku. Ponieważ działki miały wymiary 72 x 36 łokci krakowskich (1 łokcie = 0,586 m), osiem z nich tworzyło kwadratowy blok (144 x 144 łokcie). W XIII-XIV wieku drewniane domy w centrum były stopniowo zastępowane przez surową, kamienną architekturę, niezwykle podobną do wrocławskiej; poza głównym obszarem dwa zespoły żebracze z czerwonej cegły z ich kościołami - nekropoliami Piastów - sygnalizowały nadejście nowej estetyki. Lokacja Zawichostu (1241-1450) utrwaliła archaiczną siatkę ulic z kwadratową (trójkątną) ulicą w kształcie worka, otoczoną murem. W 1255 r., niedługo po lokacji Zawichostu, pas działek przejęły klaryski (franciszkanki), do których należała m.in. siostra księcia Bolesława, Salomea (zmarła w opinii świętości, później beatyfikowana). Nowe Miasto koło Korczyna, stara osada z niewielkim fortem, najprawdopodobniej otrzymała prawa miejskie wcześniej niż Kraków. Fakt, że kościół parafialny jest pod wezwaniem św. Elżbiety może wskazywać na związek z żoną Bolesława Kingą (szwagierką Salomei), podczas gdy wybór św. Stanisława biskupa na patrona miejscowego kościoła franciszkanów był echem jego niedawnej kanonizacji (1253 r.) w Asyżu. Usytuowanie kompleksu franciszkańskiego na obrzeżach modularnego centrum miasta było zgodne z tradycją zakonników. Plan i program Nowego Miasta był typowy dla średniej wielkości miasta małopolskiego; jego jednostką miary był reński "sznur" (lub chorda, ok. 47,10 m = 150 stóp ok. 31,4 cm). Inny wariant sprzężenia zwrotnego między założeniem miasta a lokalizacją klasztoru można zaobserwować w Skale, małym mieście założonym w 1267 r. w pobliżu klasztoru klarysek przeniesionego tu z Zawichostu w latach 1257-9. Biorąc pod uwagę różnice w skali, podobieństwa do Krakowa są trudne do przeoczenia; np. działki są identycznej wielkości (24 x 108 łokci w Skale = 36 x 72 w Krakowie). W tym samym czasie (1257-1273) Kinga (córka Beli IV, króla Węgier) wykorzystała swoje wpływy do przyłączenia Sącza, dzisiejszego Starego Sącza. Analiza pierwotnego układu miasta - którego kościół parafialny poświęcony był węgierskim świętym Elżbiecie i Małgorzacie, bliskim krewnym Kingi - ujawnia jego zależność od modelu węgierskiego. W centrum trójpasmowej struktury znajdowała się wydłużona kwadratowa ulica z kościołem pośrodku. Kinga rozszerzyła plan swojego miasta, zakładając w 1280 r. klasztor klarysek. Ten nietypowy układ, przynajmniej jak na małopolskie standardy, nie przetrwał długo. Prawdopodobnie po ponownej inkorporacji miasta na prawie magdeburskim (1357-8) został on przekształcony w bardziej regularny układ szachownicowy. Plany i architektura miast zakładanych i lokowanych za panowania Bolesława Wstydliwego noszą wyraźne ślady swojej epoki. Był to czas, w którym panujące dynastie łączyły swoje inicjatywy polityczne i utylitarne z silnym zaangażowaniem religijnym, inspirowanym zazwyczaj wzorami franciszkańskimi. Tę postawę i źródło inspiracji można prześledzić w działalności Piastów małopolskich, śląskich i wielkopolskich, Przemyślidów czeskich i Arpadów węgierskich, połączonych gęstą siecią pokrewieństwa i intermariaży. Rozwój każdej sfery życia - polityki, gospodarki, życia społecznego i kulturalnego oraz religii - miał swój udział w tworzeniu kompleksowego i harmonijnego światopoglądu Wysokiego Średniowiecza Europy Środkowej, odpowiednika zachodnioeuropejskiej unii architektury gotyckiej i scholastyki, oczywistego wyrazu "trwałego nawyku umysłu" (jak nazwał go Panofsky). Podczas gdy w Europie Zachodniej pragnienie zaprowadzenia porządku w świecie zaowocowało perfekcjonistyczną architekturą i najbardziej zawiłymi spekulacjami teologicznymi, w Europie Środkowej XIII-wieczny rozmach wydaje się przejawiać przede wszystkim w regularnych projektach urbanistycznych, rzadkich na Zachodzie, ale dość powszechnych w tej części kontynentu.