Przejdź do głównego menu Przejdź do sekcji głównej Przejdź do stopki
Nasza Przeszłość

Tom 126 (2016): Nasza Przeszłość

Artykuły

"Krzewiciele polskich idei ". Duchowni katoliccy zesłani do Imperium Rosyjskiego - czasy polskiej niewoli narodowej

  • Eugeniusz Niebelski
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2016.126.111-190  [Google Scholar]
Opublikowane: 30.12.2016

Abstrakt

W artykule omówiono historię polskich księży katolickich zesłanych do Rosji za udział w antyrosyjskiej konspiracji i powstaniach zbrojnych oraz za obronę uciskanego i prześladowanego Kościoła w czasach zaborów, dokładnie od 1767 r. (od tajnego uprowadzenia dwóch biskupów z Warszawy do Rosji) ) aż do pierwszej dekady XX w., kiedy to władze carskie skazywały na wygnanie głównie ze względu na sprawy kościelne. Indywidualne losy księży na wygnaniu ukazane są na tle carskiej polityki represyjnej, po takich wydarzeniach jak konfederacja barska (1768-1772), powstanie kociuszkowskie (1794), wojna Napoleona z Rosją (1812), powstanie listopadowe (1830-1831). ), spiski dwóch kolejnych dekad, powstanie styczniowe (1863-1864) i likwidację Kościoła unickiego w 1839 r. na wschodnich terenach Starej Polski i w Królestwie Polskim w 1875 r. Księża wygnańcy, podobnie jak świeccy, wygnańców, skazywano na różnego rodzaju kary: ciężką pracę, osiedlenie oraz tzw. pobyt pod dozorem policyjnym. Kierowano ich do różnych rejonów Rosji, robotników głównie na Syberię Wschodnią: do guberni irkuckiej, zwłaszcza na Zabajkał, do kopalń i fabryk. Zwykle pracowali okresowo, czasami byli zakuwani w kajdany. Część wygnańców utrzymywała się z zasiłków rządowych, datków z Polski, część zajmowała się różnymi rzemiosłami, większość zajmowała się roślinnością. Miejscem słynącym z ciężkiej pracy były kopalnie węgla w Akatuy i Aleksandrowie w rejonie Zabajkału, a najbardziej znana z licznych osad księży była wieś Tunka w dolinie Tunki w Sajanach; w Akatuach po 1864 r. osadzono około 70 księży, w Tunce w latach 1866-1866 było ich 156. W ciągu stu kilkudziesięciu lat do Cesarstwa Rosyjskiego zesłano co najmniej 930 księży. Z tej liczby około 200 wróciło do Polski, ponad 150 zmarło na emigracji, los pozostałych około 580 jest nieznany. Część z nich mogła powrócić do Polski, jednak na obecnym etapie badań nie da się tego ustalić. Wśród setek księży było 18 biskupów – zesłanych do guberni rosyjskich (żaden nie został zesłany na Syberię) lub wydalonych z macierzystych diecezji. Dwóch biskupów zmarło na wygnaniu (nominacja na biskupa unickiego Jan Kaliński i Konstanty Łubieński), sześciu (Józef Gutkowski, Zygmunt Sz. Feliński, Adam Krasiński, Paweł Rzewuski, Karol Hryniewiecki, Franciszek A. Symon) musiało na zawsze opuścić Cesarstwo Rosyjskie. Prochy zmarłych zesłańców, a wśród nich także księży katolickich, rozsypano w dziesiątkach, a nawet setkach miejscowości na terenie Imperium Rosyjskiego. Do najsłynniejszych postaci zesłańców politycznych XIX w., pozostających później z własnej woli w imperium rosyjskim i pracujących na rzecz Kościoła, należeli: proboszcz irkucki Józef Rózga, krasnojarski Mateusz Wejt oraz proboszcz wielu parafii, wśród nich Dorpat, Irkuck i Yamburg, ks. Fryderyk Jozafat ĩyskar. Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński został kanonizowany przez Kościół katolicki. „Propagatorzy idei polskiej” – to pejoratywne rosyjskie określenie określające duchowieństwo polskie jako fanatycznie przywiązane do polskości i Kościoła, propagujące takie idee wśród swoich rodaków.

Bibliografia

  1. Kubicki P., Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i ojczyzny w latach 1861-1915, Sandomierz 1936-1939, cz. 1-3. [Google Scholar]
  2. Radwan M., Rejestr duchownych katolickich na zesłaniu w Rosji w XIX wieku według Departamentu Wyznań Obcych carskiego MSW, w: Epilog styczniowej insurekcji 1863 roku, red. E. Niebelski, Lublin 2006. [Google Scholar]
  3. „Sekretno/Ściśle poufne” – rządowy rejestr politycznych zesłańców uwolnionych od nadzoru policyjnego carską amnestią z 13/17 maja 1871 roku, oprac. E. Niebelski, w: Rok 1863 w kilku odsłonach... [Google Scholar]
  4. Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, red. W. Djakow, W. Śliwowska i in., Ossolineum 1984. [Google Scholar]
  5. Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832-1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, red. A. Gałkowski i in., Ossolineum 1990. [Google Scholar]
  6. Belcour de T., Dziennik oficera francuskiego w służbie konfederacji bar-skiej, pojmanego przez Moskali i zesłanego w Sybir, Lwów 1866. [Google Scholar]
  7. Buszkat W., Opowiadanie z życia syberyjskiego, w: Wystąpienie polskich katorżników na trakcie około bajkalskim. Cztery relacje, do druku przygoto-wała A. Brus i W. Śliwowska, Warszawa 2007. [Google Scholar]
  8. Czapski E., Pamiętniki Sybiraka. Z przedmową Stanisława Vincenza, oprac. M. Czapska, Londyn 1964. [Google Scholar]
  9. Dybowski B., Pamiętnik dra Benedykta Dybowskiego od roku 1862 począw-szy do roku 1878, Lwów 1930. [Google Scholar]
  10. [Iwanowski E.H.], Wspomnienia lat minionych Eu. Helleniusza, Kraków 1876, t. 2. [Google Scholar]
  11. Jastrzębiec Zielonka L. [Adolf Jankowski], Wspomnienia z Syberyi od roku 1863-1869, Kraków 1906. [Google Scholar]
  12. Kierdej Z. [Z. Wielhorski], Wspomnienia z wygnania, Poznań 1873. [Google Scholar]
  13. Kopeć J., Dziennik brygadiera wojsk polskich, oprac. A. Kuczyński, Z. Wój-cik, Warszawa-Wrocław 1995. [Google Scholar]
  14. Kulaszyński M., Trzy pisma z wygnania, Lwów 1892. [Google Scholar]
  15. Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, t. 1: W kraju, Kraków 1933; t. 2: Na Syberii, Kraków 1934. [Google Scholar]
  16. [Matraś S.] Ks.S.M., Ze wspomnień Sybiraka, Chicago 1896. [Google Scholar]
  17. Matraś S., Podróż do Syberii po moskiewskich etapach 1863 i 1864 roku, oprac. E. Niebelski, wyd. 2, Lublin 2008, [Google Scholar]
  18. Mężyński L., Wspomnienia z powstania styczniowego i syberyjskiej katorgi 1863-1869, Tarnopol 1910. [Google Scholar]
  19. Migurski M., Pamiętniki z Sybiru, Lwów 1863. [Google Scholar]
  20. Murawiow (Wieszatiel) M., Wspomnienia, oprac. Z. Podgórzec, Warszawa 1990. [Google Scholar]
  21. [Narkiewicz J.], Pamiętnik księdza wygnańca, Lwów 1876. [Google Scholar]
  22. Naskręcki K., Z zapisków i ze wspomnień Żytomierzanina, oprac. M. Dę-bowska, Kraków 2011. [Google Scholar]
  23. Ochocki J.D., Pamiętnik, Wilno 1857, t. 3. [Google Scholar]
  24. Pamiętnik Xiędza Ciecierskiego, przeora Dominikanów Wileńskich, za-wierający jego i towarzyszów jego przygody, doznane na Sybirze w latach 1797-1801, Lwów 1865. [Google Scholar]
  25. Piotrowski R., Pamiętniki pobytu na Syberii, t. 1-3, Poznań 1861, t. 2. [Google Scholar]
  26. Prawdzicki S., Wspomnienie o Zygmuncie Szczęsnym Felińskim arcybiskupie metropolicie warszawskim, Kraków 1866. [Google Scholar]
  27. Rewkowski Z., Pamiętniki, oprac. W. Więsław, Wrocław 2011, t. 1. [Google Scholar]
  28. Ruciński J., Konarszczyk 1838-1878. Pamiętnik zesłania na Sybir, Lwów 1895. [Google Scholar]
  29. Sabiński J., Dziennik syberyjski, do druku przygotowali W.R. Śliwowscy, Warszawa 2009, t. 1. [Google Scholar]
  30. Słotwiński A., Wspomnienia z niedawnej przeszłości, cz. 1: (1860-1871), Kraków 1892. [Google Scholar]
  31. Zaleski B., Wspomnienia z Uralu i stepów kazachskich, wybrał i komen-tarzem opatrzył A. Zieliński, Wrocław 2008. [Google Scholar]
  32. Załuski J.A., Przypadki niektóre JWMci Xiędza Józefa Załuskiego biskupa kijowskiego, które Mu się w Niewoli Moskiewskiej półszostoletniej trafiły R.1767-73, 1773 [bmw.] [Google Scholar]
  33. Antonowicz Z., Antonij Przyjałgowskij – Szkłowskij wikarij i uczestnik wosstanija 1863-1864 gg, w: Rok 1863 w kilku odsłonach… [Google Scholar]
  34. Bazylow L., Historia Rosji, Warszawa 1985, t. 2. [Google Scholar]
  35. Beauvois D., Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793-1914, Lublin 2005. [Google Scholar]
  36. Biessonow W.A., Miłowidow B.P., Wojennoplennyje Polaki 1812-1814, w: Epocha 1812 goda: Issledowanija. Istoczniki. Istoriografija, 7, Moskwa 2008. [Google Scholar]
  37. Butkiewicz M., Załuscy: Józef Andrzej, w: Encyklopedia Katolicka, t. 20. [Google Scholar]
  38. Caban W., Służba wojskowa uczestników powstania listopadowego na Syberii i Kaukazie w latach 1831/32-1861, w: Polska a Syberia. Spotkania dwóch światów, kom. red. M.M. Blomberg i in., Łódź 2001. [Google Scholar]
  39. Chaniewicz W., Ksiądz Walerian Gromadzki i katolicka społeczność Tomska w drugiej połowie XIX w., w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002. [Google Scholar]
  40. Chaniewicz W., Dzieje katolickiej wspólnoty w Tomsku – od XVII do począt-ku XX w., w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przy-szłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002. [Google Scholar]
  41. Chrostek M., Etos dziewiętnastowiecznych zesłańców, Wrocław 2008. [Google Scholar]
  42. Czeppe M., Sołtyk Kajetan, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 40. [Google Scholar]
  43. Dalbor (Ćwikliński) M., Z naszej martyrologii, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863-1903, Lwów 1903. [Google Scholar]
  44. Djakow W.A., Karatielnaja politika carizma po otnoszeniju katoliczeskomu duchowienstwu (1832-1855), w: Katolicyzm w Rosji i prawosławie w Polsce (XI-XX w.). Katolicizm w Rossii i Prawosławije w Polsze (XI-XX w.), kom. red. J. Bardach i in., Warszawa 1997. [Google Scholar]
  45. Djakow W.A., Piotr Ściegienny i jego spuścizna, Warszawa 1972. [Google Scholar]
  46. Dybowskiego B., Z Syberji i Kamczatki. Ks. Krzysztof Szwermycki [sic!], „Tydzień. Dodatek literacki Kuriera Lwowskiego”, 8 (1900), nr 12, 13. [Google Scholar]
  47. Dylągowa H., Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1981. [Google Scholar]
  48. Fiel S., Kościół św. Józefa i polska katolicka wspólnota w Tiumeni, w: Ko-ściół katolicki na Syberii… [Google Scholar]
  49. Flerowski N., Tri politiczeskije sistiemy: Nikołaj I-yj, Aleksandr II-oj i Alek-sandr III-ij, London 1897. [Google Scholar]
  50. Gentes A.A., Exile, Murder and Madness in Siberia, 1823-1861, Basingstoke 2010. DOI: https://doi.org/10.1057/9780230297661 [Google Scholar]
  51. Giercen A.I., Rufin Piotrowskij, w: Sobranie soczinienij, Moskwa 1959, t. 16. [Google Scholar]
  52. [Giller A.], Lista wygnańców polskich do roku 1860 spisana przez Agatona Gillera na Syberyi, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll, Poznań 1872. [Google Scholar]
  53. Giller A., Opisanie Zabajkalskiej Krainy w Syberyi, Lipsk 1867, t. 1. [Google Scholar]
  54. Goliński Z., Fulman Marian Leon, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 7. [Google Scholar]
  55. Wroński A., Duchowieństwo i Kościół katolicki w Królestwie Polskim wobec sprawy narodowej w latach 1832-1860, Warszawa 1994. [Google Scholar]
  56. Hartley M., Syberia. Historia i ludzie, Kraków 2015. [Google Scholar]
  57. Inglot M., Romanowski Jan Julian Mieczysław, w: Polski Słownik Bio-graficzny, t. 31. [Google Scholar]
  58. Iwaszkiewicz J., Ciecierski Faustyn, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 4. [Google Scholar]
  59. Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928. [Google Scholar]
  60. Jemielity W., Księża diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej, ukarani za udział w powstaniu styczniowym, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 22 (1975), z. 4. [Google Scholar]
  61. Kacnelson D., Skazani za lekturę Mickiewicza, Lublin 2001. [Google Scholar]
  62. Kacnelson D., Kroczewski Wincenty, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 15. [Google Scholar]
  63. Kozłow-Strutinskij S., Parfientiew P., Istorija katoliczeskoj Cerkwi w Rossii, Carskoje Sieło 2014. [Google Scholar]
  64. Ksiądz Piotr Ściegienny. Epoka. Dzieło. Pokłosie, red. W. Caban, Kielce 1996. [Google Scholar]
  65. Kuś J., Sołtyk Kajetan Ignacy, w: Encyklopedia Katolicka, t. 18. [Google Scholar]
  66. Kosmowski J., Ksiądz Krzysztof Szwermicki – duszpasterz zesłańców syberyjskich, w: Jezus Chrystus w Rosji wczoraj i dziś, red. S.C. Napiór-kowski, Lublin 2015. [Google Scholar]
  67. Kościół katolicki na Syberii. Historia-Współczesność-Przyszłość, red. A. Kuczyński, Wrocław 2002. [Google Scholar]
  68. Kozyrska A., Arcybiskup Edward Ropp. Życie i działalność (1851-1930), Lublin 2004. [Google Scholar]
  69. Kuczyński A., Syberia. 400 lat polskiej diaspory, Wrocław 1998. [Google Scholar]
  70. Kuczyński A., Wspomnienia księdza Mikołaja Kulaszyńskiego na nowo odczytane, w: Kościół katolicki na Syberii… [Google Scholar]
  71. Kumor B., Historia Kościoła, t. 7: Czasy najnowsze 1815-1919, Lublin 2001. [Google Scholar]
  72. Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kraków 1884. [Google Scholar]
  73. Majdowski A., Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim. Syberia. Daleki Wschód. Azja Środkowa, Warszawa 2001. [Google Scholar]
  74. Masiarz W., Powstanie i rozwój pierwszych parafii rzymskokatolickich na Syberii Wschodniej (1805-1937), w: Kościół katolicki na Syberii… [Google Scholar]
  75. Masiarz W., Dzieje kościoła i polskiej diaspory w Tobolsku na Syberii 1838-1922, Kraków 1999. [Google Scholar]
  76. Modiestow N.N., Bywszyj priefiekt Grodnienskoj gimnazii i jeromonach dominikanskogo ordiena Kandid Zielonka w Orienburgie, w: „Trudy Orien-burgskoj Uczonoj Komissii”, Orienburg 1913. [Google Scholar]
  77. Mulina S., Migranty poniewolie. Adaptacjia ssylnych uczastnikow polskogo wosstanija 1863 goda w Zapadnoj Sibiri, Sankt-Pietierburg 2012. [Google Scholar]
  78. Muszyńska J., Duchowni litewscy, zesłańcy na Sybir za udział w walce o niepodległość Rzeczypospolitej w latach 1794-1797, w: Duchowieństwo polskie w świecie: materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biogra-fistyki Polskiej. Papieski Uniwersytet Urbaniański w Rzymie, 17-18 paź-dziernika 2002, pod red. A.Z. Judyckich, Toruń 2002. [Google Scholar]
  79. Nagajew A.S., Omskoje dieło 1832-1833, Krasnojarsk 1991. [Google Scholar]
  80. Nassalski M., Wspomnienia, rewizje, uwięzienie, zesłanie, stosunek władz moskiewskich do duchowieństwa katolickiego 1893-1914, Częstochowa 1935. [Google Scholar]
  81. Niebelski E., „Humillimus servus” – marianin Krzysztof Maria Szwermicki, w: tenże, Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, Lublin 2015. [Google Scholar]
  82. Niebelski E., Słownik lubelskich i podlaskich księży uczestników powstania 1863 roku, Lublin 2012. [Google Scholar]
  83. Niebelski E., Listy zesłańca ks. Wincentego Przesmyckiego z lat 1886-1907, „Nasza Przeszłość”, t. 102, 2004. [Google Scholar]
  84. Niebelski E., Arcybiskup Zygmunt Szczęsny Feliński w obronie duchownych więzionych i zesłanych za udział w ruchu narodowym lat 1861-1864, „Nie-podległość i Pamięć” 12 (2005), nr 1/21. [Google Scholar]
  85. Niebelski E., Ksiądz Jan Kaliński – ostatni obrońca Unii na stolicy biskupiej chełmskiej, „Rocznik Chełmski” 1 (1995). [Google Scholar]
  86. Niebelski E., Szabrański (Szabroński) Władysław, w: Polski Słownik Biogra-ficzny, t. 46. [Google Scholar]
  87. Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy księży zesłańców 1863 roku, Wrocław 2011. [Google Scholar]
  88. Niebelski E., Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, Lublin 2015. [Google Scholar]
  89. Niebelski E., Roch Klimkiewicz – Sybirak 1863 roku i głośny apostata, „Ze-szyty Sandomierskie” 10 (2003), nr 17. [Google Scholar]
  90. Niebelski E., Towarzysze zesłania Józefa Piłsudskiego w syberyjskiej Tunce (1890-1892), w: Spotkania z Józefem Piłsudskim, red. L. Maliszewski, Lublin 2006. [Google Scholar]
  91. Niebelski E., Szczytt (Szczyt, Niemirowicz Szczytt) Jan Chrzciciel Feliks, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 47. [Google Scholar]
  92. Niebelski E. , Irkucka gazeta „Sibir” o Polakach zesłańcach w 1883 roku, w: Syberia infernalna – mity i oblicza rzeczywistości, red. M. Cwenk, Lublin 2014. [Google Scholar]
  93. Niebelski E., Nieprzejednani wrogowie Rosji. Duchowieństwo lubelskie i podlaskie w powstaniu 1863 roku i na zesłaniu, Lublin 2008. [Google Scholar]
  94. Niebelski E., „Wiosna i jesień trwa tu krótko”. Księża zesłańcy 1863 roku w syberyjskiej Tunce, Lublin 2013. [Google Scholar]
  95. Niedzieljuk T.G., Rimsko-katoliczeskaja Cierkow w polietnicznom pro-stranstwie Zapadnoj Sibiri 1881-1918 gg., Nowosibirsk 2009. [Google Scholar]
  96. Nikulina I., Zesłani polscy księża na Zachodniej Syberii w pierwszej połowie XIX wieku, „Zesłaniec”, 22/2005. [Google Scholar]
  97. Nikulina I.N., Kościół i duchowieństwo katolickie w Kraju Ałtajskim (XIX – lata 30. XX w.), „Wrocławskie Studia Wschodnie” 14 (2010). [Google Scholar]
  98. Nowak A., Ofiary imperium – imperium jako ofiara: przyczynek do interpre-tacji, w: Ofiary imperium. Imperia jako ofiary. 44 spojrzenia. Imperial Victims. Empires as Victims. 44 Views, red. A. Nowak, Warszawa 2010. [Google Scholar]
  99. Nowiński F., Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995. [Google Scholar]
  100. Nowiński F., Fryderyk Józefat Żyskar (1868-1919) – Polak z wyboru, w: Duchowieństwo polskie w świecie: materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polskiej. Papieski Uniwersytet Urbaniański w Rzymie, 17-18 października 2002, pod red. A.Z. Judyckich, Toruń 2002. [Google Scholar]
  101. Orman E., Pomiędzy obowiązkiem wobec Kościoła a Ojczyzny. Duchowni roku 1863 w biogramach „Polskiego Słownika Biograficznego”, w: Rok 1863 w kilku odsłonach, red. E. Niebelski, Lublin 2015. [Google Scholar]
  102. Orzechowska E., Duchowni sandomierscy na syberyjskim wygnaniu za udział w powstaniu styczniowym, „Rocznik Świętokrzyski” 21 (1994). [Google Scholar]
  103. Owsiany H., Z wiernymi w niewoli. Duchowni katoliccy w więzieniach i na zesłaniu w Imperium Rosyjskim i RFSRR (1914-1921), w: Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, red A. Kuczyński, Wrocław 2002. [Google Scholar]
  104. Petrani A., O wywiezieniu biskupa Konstantego Ireneusza Łubieńskiego z Sejn w 1869 roku, „Nasza Przeszłość”, t. 27, 1967. DOI: https://doi.org/10.52204/np.1967.27.215-233 [Google Scholar]
  105. Prašmantaitė A., 1863 metų sukilimas ir Katalikų Bažnyčia Lietuvoje, Vilnius 2014. [Google Scholar]
  106. Ponarski Z., Ropp Edward, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 32. [Google Scholar]
  107. Rok 1863 w kilku odsłonach, red. E. Niebelski, Lublin 2016. [Google Scholar]
  108. Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk 1715-1788, Kraków-Warszawa 1906. [Google Scholar]
  109. Siwiński J., „Wracać do Was i klepać biedę nie myślę…” Listy z Syberii 1873-11879, oprac. E. Niebelski, Lublin 2013. [Google Scholar]
  110. Piech L.S., Symon Franciszek Albin, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 46. [Google Scholar]
  111. Skok H., Polacy nad Bajkałem 1863-1883, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  112. Stopikowski R., Kościół katolicki w Cesarstwie Rosyjskim w świetle polskiej prasy katolickiej drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 2001. [Google Scholar]
  113. Szabaciuk A., Z nieznanych okoliczności zesłania i śmierci chełmskiego biskupa nominata Jana Kalińskiego, w: Jezus Chrystus w Rosji wczoraj i dziś, red. S.C. Napiórkowski, Lublin 2015. [Google Scholar]
  114. Szczygielski W., Jandołowicz Marek, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 10. [Google Scholar]
  115. Szczygielski W., Ochocki Jozafat h. Ostoja, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 23. [Google Scholar]
  116. Śliwowska W., Sierociński Jan Henryk, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 37. [Google Scholar]
  117. Śliwowska W., Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku, Warszawa 1998. [Google Scholar]
  118. Śliwowska W., „Ogóły” – organizacje samopomocowe w Syberii Wschodniej w pierwszej połowie XIX w., w: Życie jest wszędzie… Ruchy społeczne w Polsce i Rosji do II wojny światowej, red A. Brus, Warszawa 2005. [Google Scholar]
  119. Szinkowoj A.I., Polskije swiaszczenniki w sibirskoj ssyłkie. Pisma ksiendzow: A. Ojrzanowskogo, L. Tensierowskogo, A. Roszkowskogo 1835-1842, „Studia Polonijne”, KUL, t. 29, Lublin 2008, s. 283-300. [Google Scholar]
  120. Tajna misja jezuitów na Podlasiu (1878-1904), oprac. R. Danieluk, Kraków 2009. [Google Scholar]
  121. Trynkowski J., Mój Irkuck. Ks. Ludwik Trynkowski, w: A to „Ogniwo” wła-śnie. I eto wsio „Ogniwo”, Irkuck 2015. [Google Scholar]
  122. Tyrowicz M., Spisek chłopski Piotra Ściegiennego, Kraków 1969. [Google Scholar]
  123. Wiech S., Królestwo i ziemie zabrane 1831-1855, w: Historie Polski w XIX wieku, red. A. Nowak, Warszawa 2013, t. 2. [Google Scholar]
  124. Wiech S., Społeczeństwo Królestwa Polskiego w oczach carskiej policji politycznej (1866-1896), Kielce 2002. [Google Scholar]
  125. Wiech S., Rosyjskie osądy wojskowo-policyjne Aleksandra Wielopolskiego, w: Drogi Polaków do niepodległości. W 150. rocznicę powstania styczniowego, red. W. Caban i in., Warszawa 2015. [Google Scholar]
  126. Wiech S., Rosyjskie stereotypy polskich kapłanów – spiskowców, po-wstańców, wrogów Rosji i cara, w: Rok 1863 w kilku odsłonach… [Google Scholar]
  127. Wiech S., Uczestnicy powstania styczniowego na zesłaniu we wspomnie-niach Wasilija Berwi-Flerowskiego, w: Polskije ssylnyje w Sibiri wo wtoroj połowinie XVIII – naczale XX wieka w wosprijatii rossijskoj administracji, pieriesieliencew i korzennych narodow Sibiri, red. S.A. Mulina, A.A. Krich, J. Legieć, Omsk 2015. [Google Scholar]
  128. Wodzianowska I., W rekach „Wieszatiela”. Gen. Michaił Murawjow wobec Kościoła katolickiego na Litwie i Białorusi 1863-1865, w: Rok 1863 w kilku odsłonach… [Google Scholar]
  129. Zdanowski J., Z walki o wolność Kościoła pod zaborem rosyjskim. Karta z dziejów seminarium duchownego w Kielcach u schyłku XIX stulecia, Kielce 1925. [Google Scholar]
  130. Zdanowski J., Seminarium duchowne w Kielcach. Szkic historyczny, Kielce 1927. [Google Scholar]
  131. Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914, oprac. A. Brus, E. Kaczyńska, W. Śliwowska, Warszawa 1992. [Google Scholar]
  132. Zesłańcy Powstania Styczniowego z Królestwa Polskiego. Wykaz nazwisk z akt w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych, oprac. Z. Strzyżewska, Warszawa 2001. [Google Scholar]
  133. Ziółek J., Ze studiów nad udziałem duchowieństwa katolickiego w insurekcji kościuszkowskiej, w: 200 rocznica powstania kościuszkowskiego, red. H. Kocój, Katowice 1994. [Google Scholar]
  134. Żywczyński M., Gutkowski Jan Marceli, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 9. [Google Scholar]
  135. Żywczyński M., Krasiński Adam Stanisław, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 15. [Google Scholar]
  136. Tołstoj L., Za czto?, oprac. B. Białokozowicz, Warszawa 1989. [Google Scholar]
  137. Tołstoj L., Za czto? Razskaz iz wriemien wozstanii w Polsze, Moskwa [brw.]. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.

Inne teksty tego samego autora