Skip to main navigation menu Skip to main content Skip to site footer
Nasza Przeszłość

Vol. 115 (2011): Our Past

Articles

The dechristianization and anticlericalism of the labour community in the Kingdom of Poland at the turn of the 19th and 20th centuries (the causes and the characteristics of this phenomenon)

  • Aleksander Gotowicz
DOI: https://doi.org/10.52204/np.2011.115.383-427  [Google Scholar]
Published: 2011-12-30

Abstract

In the end of the 19th century and in the beginning of 20th century in industrial centers in the Kingdom of Poland the disclosure of the dechristianization appeared. It is so deserving of the attention, because in the same time polish religiousness was in the process of general deepening. This article is the attempt of the characterization of the reasons, which caused the departure of the workers from the religious practices and from the Catholic church. Some dependences e.g. the administrational and territorial conditions strictly connected with the parish structure of the catholic church in Poland are analyzed, then the “pastoral” conditions videlicet the grade o f the priests preparation to perform pastoral service in the working-class society and the matters connected with the relation between the priest and the worshippers; and strictly connected the economic and political reasons e.g. the political agitation made by the socialist revolutionary parties, describing the different aspects of the catholic clergy, its material status and the relationship to the working-class society in the discussed period. This study describes also the effects of the antichurch agitation. So it tries to discuss matter of forming the antichurch attitudes of the workers and describes the symptoms of these attitudes.

References

  1. Alfabetyczny Spis Rzymsko-Katolickich parafji w Królestwie Polskim i Ces. Rosyjskim, bm. i r. wyd. [ok. 1910]. [Google Scholar]
  2. Arcybiskup Warszawski do rodziców polskich, „Przegląd Katolicki”, nr 30, 14/27 lipca 1905, s. 458. [Google Scholar]
  3. Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, Warszawa 1966. [Google Scholar]
  4. Bender R., Chrześcijańska myśl i działalność społeczna w zaborze rosyjskim w latach 1865-1918, [w:] Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832-1939, Warszawa 1981. [Google Scholar]
  5. Biskupi w Królestwie Polskim wobec socjalistów w latach 1905-1907, [w:] Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim i w Rosji, red. M. Przeniosło, S. Wiech, Kielce 2005, s. 109-118. [Google Scholar]
  6. Blobaum R., The Revolution of 1905-1907 and the Crisis of Polish Catholicism, „Slavic Review”, 47(1988), nr 4. [Google Scholar]
  7. Bobiński A., Bazewicz J., Przewodnik po Królestwie Polskiem, t. 2, Warszawa 1902, dział 2: Podział Królestwa Polskiego pod względem administracyjnym, kościelnym i sądowym, s. 357-362. [Google Scholar]
  8. Bogdalski C., Wspomnienia z misyi odprawianych od 1906-1908 r. w Królestwie Polskiem, zabranych prowincyach i Cesarstwie Rossyjskiem przez Zakon Braci Mniejszych św. Franciszka prowincyi galicyjskiej, Kraków 1908. [Google Scholar]
  9. Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i ojczyzny w latach 1861-1915. Materjały z urzędowych świadectw władz rosyjskich, archiwów konsystorskich, zakonnych i prywatnych, cz. 1: Dawne Królestwo Polskie, t. 1: Okólniki krępujące wolność Kościoła; diecezje: kielecka i kujawsko-kaliska, opr. P. Kubicki, Sandomierz 1933. [Google Scholar]
  10. Bukowski J., Dzieje cudownego Obrazu Bogarodzicy w Częstochowie, Kraków 1894. [Google Scholar]
  11. Carat i klasy posiadające w walce z rewolucją 1905-1907 w Królestwie Polskim, Warszawa 1956. [Google Scholar]
  12. Chmura J. [R. Luksemburg], Kościół a socjalizm, Warszawa 1906. [Google Scholar]
  13. Chrześcijaństwo w Polsce. Zarys przemian 966-1979, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992. [Google Scholar]
  14. Chwalba A., „Czy socjalista może być katolikiem?” (Kwestia udziału wierzących w polskich partiach socjalistycznych doby zaborów), „Kwartalnik Historyczny”, 92 (1985), nr 2. [Google Scholar]
  15. Chwalba A., Dylągowa H., Żarnowska A., Kościół katolicki – religia i ruch robotniczy, „Przegląd Historyczny”, 83(1992), z. 2. [Google Scholar]
  16. Chwalba A., Kościół katolicki a socjaliści polscy na przełomie XIX i XX wieku, „Studia Historyczne”, 38(1995), z. 1. [Google Scholar]
  17. Chwalba A., Religijność robotników w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Bunt łódzki 1892 roku. Studia z dziejów wielkiego konfliktu społecznego, red. P. Samuś, Łódź 1993. [Google Scholar]
  18. Chwalba A., Sacrum i rewolucja. Socjaliści polscy wobec praktyk i symboli religijnych (1870-1918), Kraków 2007. [Google Scholar]
  19. Ciemniewski M., Słów kilka tyczących się szczególniej działalności i postępowania kapłanów w czasach obecnych, „Przegląd Katolicki”, nr 40, 22 września / 5 października 1905, s. 617. [Google Scholar]
  20. Czego chcemy?, „Przegląd Robotniczy”, nr 5, 1904, s. 10. [Google Scholar]
  21. Directorium divini officii ad usum universi cleri secularis Dioecesis Seinensis seu Augustoviensis, Seinis 1908. [Google Scholar]
  22. Dunin-Wąsowicz K., Struktura demograficzna narodu polskiego w latach 1864-1914, [w:] Historia Polski, t. 3: 1850/1864-1918, cz. 1: 1850/1864-1900, red. Ż. Kormanowa, I. Pietrzak-Pawłowska, Warszawa 1963. [Google Scholar]
  23. Dzierżyński F., Pisma wybrane, Warszawa 1951. [Google Scholar]
  24. Encyklika papieża Leona XIII do biskupów polskich, [w:] Rzym a sprawy polskie w okresie porozbiorowym, opr. J. Skalski, Warszawa 1968. [Google Scholar]
  25. Engel B.A., Russian Peasants Views of City Life, 1861-1914, „Slavic Review”, 52(1993), nr 3. [Google Scholar]
  26. Fedorowski M., Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, jego zwyczaje, sposób życia, obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości mowy, t. 1, Warszawa 1888. [Google Scholar]
  27. Frazeologia chrześcijańska w polskiej literaturze socjalistycznej doby zaborów, „Przegląd Historyczny”, 77(1986), z. 2. [Google Scholar]
  28. Frierson C., Crime and Punishment in the Russian Village: Rural Concepts of Criminality at the End of the Nineteenth Century, „Slavic Review”, 46(1987), nr 1. [Google Scholar]
  29. Fulman M., Kapłan, książka i pióro, „Wiadomości Pasterskie”, nr 6, czerwiec 1905. [Google Scholar]
  30. Fulman M., Wielkomiejskie i fabryczne parafie, „Wiadomości Pasterskie”, nr 2, luty 1906. [Google Scholar]
  31. Fulman M., Zjazdy księże, „Wiadomości Pasterskie”, nr 1, styczeń 1906. [Google Scholar]
  32. Gajewski S., Endecja a Kościół w Królestwie Polskim, „Chrześcijanin w Świecie”, 13(1981), nr 2. [Google Scholar]
  33. Gajewski S., Postępowa Demokracja a Kościół w Królestwie Polskim, „Chrześcijanin w Świecie”, 14(1982), nr 6, s. 28-37. [Google Scholar]
  34. Gapski H., Krzyż w kulturze polskiej w czasach niewoli narodowej, [w:] Kulturotwórcza rola Kościoła na przełomie XIX i XX wieku, red. J. Ziółek, Lublin 1997. [Google Scholar]
  35. Gąsiorowska N., Podstawowe zagadnienia metodologiczne w historii wielkiego przemysłu i kasy robotniczej na odcinku górnictwa węglowego w Królestwie Polskim, „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych”, 1(1950). [Google Scholar]
  36. Główniejsze uchwały zjazdów i poszczególnych konferencyj SDKPiL, „Z Pola Walki”, nr 16, Moskwa-Leningrad 1934, s. 124-126. [Google Scholar]
  37. Gotowicz A., Antyklerykalizm Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy w końcu XIX i na początku XX wieku, „Nasza Przeszłość”, 114(2010), s. 159-196. [Google Scholar]
  38. Górski S. (M. Nałęcz), Łódź spółczesna. Obrazki i szkice publicystyczne, Łódź 1904. [Google Scholar]
  39. Gromyko M.M., Buganov A.V., On the Outlook of the Russian People. Church Attendance and Attitudes Towards Churches and Priests, „Russian Studies in History”, 44(2006), nr 4, s. 66. [Google Scholar]
  40. Horowicz W., Prawdziwy katechizm robotnika polskiego, „Kronika Rodzinna”, nr 15, 30 marca / 12 kwietnia 1906, s. 223. [Google Scholar]
  41. Horowicz W., Prawdziwy katechizm robotnika polskiego, „Robotnik Polski”, nr 2, 25 maja / 7 czerwca 1906, s. 10. [Google Scholar]
  42. Ihnatowicz I., A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 2005. [Google Scholar]
  43. Ihnatowicz I., Przemysł łódzki w latach 1860-1900, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965. [Google Scholar]
  44. Jabłońska-Deptuła E., Kult Matki Boskiej Częstochowskiej – Królowej Polski w okresie niewoli narodowej, „Więź”, 25(1982), nr 10, s. 3-18. [Google Scholar]
  45. Jabłoński S.Z., Zasięg terytorialny i natężenie ruchu pielgrzymkowego na Jasną Górę w latach 1864-1914, „Studia Claromontana”, 3(1982), s. 161-200. [Google Scholar]
  46. Jasna Góra. Ośrodek kultu maryjnego (1864-1914), Lublin 1984. [Google Scholar]
  47. Jemielity W., Z dziejów Kościoła w Królestwie Polskim w XIX wieku, „Roczniki Humanistyczne”, 21(1973), z. 2. s. 282-293. [Google Scholar]
  48. Kaczyńska E., Dzieje robotników przemysłowych w Polsce pod zaborami, Warszawa 1970. [Google Scholar]
  49. Kalabiński S., Antynarodowa polityka endecji w rewolucji 1905-1907, Warszawa 1955. [Google Scholar]
  50. Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905-1907 na ziemiach polskich, Warszawa 1969. [Google Scholar]
  51. Kalabiński S., Udział burżuazji polskiej w ofensywie kontrrewolucji (lipiec 1906 – czerwiec 1907), „Przegląd Historyczny”, 44(1953), z. 4. [Google Scholar]
  52. Kelles-Krauz K., Klasowość naszego programu, [w:] Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1962. [Google Scholar]
  53. Kiełza A., Wspomnienia z pracy w Polskiej Partii Socjalistycznej i Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego, „Dzieje Najnowsze”, 1(1947), z. 2. [Google Scholar]
  54. Klasa robotnicza a procesy ruchliwości społecznej na przełomie XIX i XX wieku (Z badań nad robotnikami Warszawy i innych ośrodków przemysłowych Królestwa Polskiego), „Z Pola Walki”, 15(1972), nr 1, s. 29-75. [Google Scholar]
  55. Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2000. [Google Scholar]
  56. Kłoczowski J., Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 1986. [Google Scholar]
  57. Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Serya XVII, Lubelskie, cz. 2, Kraków 1884. [Google Scholar]
  58. Koral W., Spotkanie z SDKPiL i jej działaczami, [w:] W pracy i w walce. Wspomnienia robotników warszawskich z przełomu XIX i XX wieku, opr. J. Durko, Warszawa 1970. [Google Scholar]
  59. Korespondencje, „Sprawa Robotnicza”, nr 11-12, maj-czerwiec 1894, s. 8. [Google Scholar]
  60. Kościół katolicki a rewolucja, „Trybuna Ludowa”, nr 1, 17 grudnia 1905, s. 3. [Google Scholar]
  61. Kozłowski J., Rola Kościoła w kształtowaniu polskiej świadomości narodowej w okresie zaborów, „Życie i Myśl”, 40 (1993), nr 2, s. 42-53. [Google Scholar]
  62. Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878-1888. Źródła, opr. L. Baumgarten, Warszawa 1966. [Google Scholar]
  63. Krawczak T., Rewolucja 1905-1907 a życie społeczno-religijne. Ruch mariawitów, [w:] Społeczeństwo i polityka – dorastanie do demokracji. Kultura polityczna w Królestwie Polskim na początku XX wieku, red. A. Żarnowska, T. Wolsza, Warszawa 1993, s. 116-117. [Google Scholar]
  64. Krisań M., Chłopi wobec zmian cywilizacyjnych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX – początku XX wieku, Warszawa 2008. [Google Scholar]
  65. Krzyż i czerwony sztandar. Treści religijne w socjalistycznych drukach ulotnych (do roku 1905), „Znak”, 35(1983), nr 4, s. 645-667. [Google Scholar]
  66. Dlaczego?, „Przegląd Katolicki”, nr 3, 6/19 stycznia 1905, s. 39-40 [Google Scholar]
  67. Kult maryjny w Polsce XIX wieku, „Więź”, 6(1963), nr 5, s. 43-51. [Google Scholar]
  68. Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772-1918), Kraków 1980. [Google Scholar]
  69. Leon XIII, „Czerwony Sztandar”, nr 8, sierpień 1903, s. 3. [Google Scholar]
  70. Lewalski K., Kościół katolicki wobec społeczno-politycznej rzeczywistości lat 1905-1907, [w:] Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim i w Rosji, red. M. Przeniosło, S. Wiech, Kielce 2005. [Google Scholar]
  71. Lewalski K., Między patriotyzmem a uniwersalizmem. Refleksje na temat Kościół katolicki – władza w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w., „Studia Historyczne”, 46(2003), z. 3-4. [Google Scholar]
  72. Lipiński A., Pozostałości kultury tradycyjnej w łódzkich rodzinach robotniczych, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, 7(1965), s. 5-39. [Google Scholar]
  73. List pasterski Biskupów Polskich do narodu polskiego, „Kronika Rodzinna”, nr 14, 5/23 marca 1906, s. 198. [Google Scholar]
  74. Listy do Redakcyi, „Kronika Rodzinna”, nr 14, 5/23 marca 1906, s. 210-211. [Google Scholar]
  75. Listy Feliksa Dzierżyńskiego. Rok 1905, opr. Z. Dzierżyńska, „Z Pola Walki”, nr 11-12, Moskwa 1931, poz. 17, s. 149. [Google Scholar]
  76. Majchrowski J.M., Obóz demokratyczno-narodowy wobec katolicyzmu i Kościoła na przełomie wieków. Zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica”, 12(1984), s. 109-130. [Google Scholar]
  77. Michalski R., Idea niepodległości Polski w świadomości robotniczej na przełomie XIX i XX wieku, „Życie i Myśl”, 36(1988), nr 12. [Google Scholar]
  78. Narastanie rewolucji w Królestwie Polskim w latach 1900-1904, opr. H. Rappaport, Warszawa 1960. [Google Scholar]
  79. Nowicki A., Wykłady o krytyce religii w Polsce, Warszawa 1965. [Google Scholar]
  80. Nowiny z Częstochowy, „Dzwonek Częstochowski”, 1(1901), s. 95. [Google Scholar]
  81. Obrzędowość i symbolika religijna w działalności partii socjalistycznych zaboru rosyjskiego (do roku 1905), „Przegląd Historyczny”, 74(1983), z. 1, s. 29-47. [Google Scholar]
  82. Odezwa Komitetu Robotniczego Partyi soc. rew. „Proletaryjat”, Warszawa 1882. [Google Scholar]
  83. Olszewski D., Duszpasterstwo a przemiany społeczno-religijne w Zagłębiu Dąbrowskim w XIX wieku, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, 8(1975), s. 141. [Google Scholar]
  84. Olszewski D., Funkcje społeczno-kulturalne polskiej parafii na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Kulturotwórcza rola Kościoła na przełomie XIX i XX wieku, red. J. Ziółek, Lublin 1997. [Google Scholar]
  85. Olszewski D., Kościół katolicki a ruchy społeczne na ziemiach polskich w końcu XIX i na początku XX w., [w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o aktywności społecznej oraz jej politycznym uwarunkowaniu, t. 8, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1987, s. 235-236. [Google Scholar]
  86. Olszewski D., Pobożność pątnicza w polskiej kulturze religijnej na przełomie XIX i XX wieku, „Studia Claromontana”, 7(1987), s. 70-85. [Google Scholar]
  87. Olszewski D., Polska religijność na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Uniwersalizm i swoistość kultury polskiej, t. 2, red. J. Kłoczowski, Lublin 1990. [Google Scholar]
  88. Olszewski D., Polski katolicyzm a sprawa narodowa na przełomie XIX i XX wieku. Stan i problematyka badań, [w:] Naród i religia. Materiały z sesji naukowej, red. T. Stegner, Gdańsk 1994. [Google Scholar]
  89. Olszewski D., Zagadnienie dechrystianizacji polskiego społeczeństwa w XIX i XX wieku, [w:] Między Odrą i Dnieprem – wyznania i narody, red. T. Stegner, Gdańsk 1997, s. 10-22. [Google Scholar]
  90. Olszewski D., Życie religijne małego miasta w XIX i początkach XX w. Zarys problematyki badawczej, [w:] Miasteczka polskie w XIX-XX wieku. Z dziejów formowania się społeczności, red. R. Kołodziejczyk, Kielce 1992. [Google Scholar]
  91. Opis ziem zamieszkałych przez Polaków pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym, artystycznym, przemysłowym, handlowym i statysycznym, t. 2: Królestwo Polskie, Warszawa 1904. [Google Scholar]
  92. Orędzie arcypasterskie, „Przegląd Katolicki”, nr 11, 3/16 marca 1905, s. 154. [Google Scholar]
  93. Orędzie J. E. Arcybiskupa Warszawskiego do robotników i pracodawców w Łodzi, „Przegląd Katolicki”, nr 27, 23 czerwca / 6 lipca 1905, s. 417. [Google Scholar]
  94. Palus W., Kler diecezjalny w Częstochowie wobec rewolucji lat 1905-1907, „Prace Naukowe WSP w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, 4(1997), s. 177-178. [Google Scholar]
  95. Pierwsze pokolenie marksistów polskich. Wybór pism i materiałów źródłowych z lat 1878-1886, t. 2, wyb. A. Molska, Warszawa 1962. [Google Scholar]
  96. Pietrzak-Pawłowska I., Przewrót przemysłowy i warunki kapitalistycznej industrializacji na ziemiach polskich do 1918 r., [w:] Uprzemysłowienie ziem polskich w XIX i XX wieku. Studia i materiały, red. I. Pietrzak-Pawłowska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 94. [Google Scholar]
  97. Piotrkowska gubernia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, Warszawa 1887, s. 202. [Google Scholar]
  98. Polska klasa robotnicza. Zarys dziejów, t. 1, cz. 1: Od przełomu XVIII i XIX w. do 1870 r., red. S. Kalabiński, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  99. Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1996. [Google Scholar]
  100. Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, opr. F. Tych, Warszawa 1975. [Google Scholar]
  101. Program Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, [w:] Materjały do dziejów ruchu socjalistycznego w Polsce, t. 2: Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, cz. 2: 1904-1905, red. J. Krasny, Moskwa 1927, s. 165-167. [Google Scholar]
  102. Proletariat. Organ Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii (Warszawa 1883-1884). Reedycja, Warszawa 1957. [Google Scholar]
  103. Protokół I Zjazdu Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, odbytego w Warszawie 10-go i 11-go marca r. 1894, [w:] Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Materjały i dokumenty 1893-1904, opr. B. Szmidt, Moskwa 1934. [Google Scholar]
  104. Przegląd krajowy, „Sprawa Robotnicza”, nr 11-12, maj-czerwiec 1894, s. 9. [Google Scholar]
  105. Przegląd zagraniczny, „Proletariat”, nr 2, 1 października 1883. [Google Scholar]
  106. Przybył J., Romantyzm, katolicyzm, antyklerykalizm. Katolicyzm jako ideał i rzeczywistość w myśli przedstawicieli romantyzmu polskiego, „Rocznik Teologiczny”, 44(2002), z. 1. [Google Scholar]
  107. Przystosowywanie się ludności robotniczej do życia w aglomeracjach urbanistyczno-przemysłowych w okresie fali migracyjnej (przełom XIX/XX w.), [w:] Pamiętnik XIV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Łódź, 7-10 września 1989 r.: Referaty, komunikaty – sekcje, Toruń 1990, s. 251-258. [Google Scholar]
  108. Rękas M., Z przeszłości chłopskiego antyklerykalizmu w Polsce, Warszawa 1953. [Google Scholar]
  109. Sabaneeff L., Religious and Mystical Trends in Russia at the Turn of the Century, „The Russian Review”, 24(1965), nr 4, s. 354-368. [Google Scholar]
  110. SDKPiL w rewolucji 1905 roku. Zbiór publikacji, opr. J. Janowska, B. Radlak, Warszawa 1955. [Google Scholar]
  111. Słowa prawdy, „Sprawa Robotnicza”, nr 21, marzec 1895; przedruk: Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty, t. 1: 1893-1901, cz. 1: 1893-1897, wyd. H. Buczek, F. Tych, Warszawa 1957. [Google Scholar]
  112. Socjalistyczne wydanie Narodowej Demokracji, „Czerwony Sztandar”, nr 77, 9 czerwca 1906, s. 3. [Google Scholar]
  113. Stopikowski R., Ideał kapłański na łamach XIX-wiecznej prasy katolickiej, [w:] Gdańsk – Polska – Europa. Praca zbiorowa ofiarowana profesorowi doktorowi habilitowanemu Władysławowi Zajewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Z. Kropidłowski, Gdańsk 2001, s. 236-239. [Google Scholar]
  114. Struktura i funkcje parafii w Zagłębiu Dąbrowskim na przełomie XIX i XX wieku, „Prace Naukowe WSP w Częstochowie. Zeszyty Historyczne”, 4(1997). [Google Scholar]
  115. Szkic Programu Polskiej Partyi Socyjalistycznej, „Przedświt”, Seryja III, nr 5, maj 1893, s. 5; przedruk: Materyały do historyi P.P.S. i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893-1904, t. 1: Rok 1893-1897, opr. A. Malinowski, Warszawa 1907, s. 8-20. [Google Scholar]
  116. Szkice z dziejów kultury religijnej, Katowice 1986. [Google Scholar]
  117. Świętochowski A., Siedem grzechów głównych, Warszawa 1959. [Google Scholar]
  118. Świniarski J., Problemy religii i Kościoła w programach pierwszych polskich organizacji socjalistycznych, „Euhemer”, 27(1983), nr 3. [Google Scholar]
  119. The Cambridge History of Russia, t. 2: Imperial Russia, 1689-1917, ed. D. Lieven, Cambridge 2006. [Google Scholar]
  120. Timkowskij-Kostin I., Miasto proletarjuszów (Łódź), Łódź 1907. [Google Scholar]
  121. Towarzysze i Towarzyszki! Pięć lat mija od czasu, kiedy na proboszcza zgierskiej parafii…, odezwa KŁ SDKPiL z dnia 16 stycznia 1903 r., [w:] Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty, t. 2: 1902-1903, opr. B. Radlak, Warszawa 1962. [Google Scholar]
  122. Tyszka J., Socjalpatriotyzm przed sądem wyborców, „Przegląd Socjaldemokratyczny”, nr 6, czerwiec 1903, s. 219. [Google Scholar]
  123. Uchwały 1-go krajowego zjazdu duchowieństwa w Warszawie d. 12 grudnia 1905 r., „Wiadomości Pasterskie”, nr 12, grudzień 1905, s. 806-811. [Google Scholar]
  124. Ukaz Najwyższy o zniesieniu Dyecezyi Podlaskiej z dnia 19 (31) Maja 1867 r., [w:] Dziennik praw…, t. 67, Warszawa 1867, nr 223, s. 85. [Google Scholar]
  125. Ukaz o urządzeniu Duchowieństwa świeckiego Rzymsko-Katolickiego w Królestwie Polskiém z dnia 14 (26) Grudnia 1865 r., [w:] Dziennik praw Królestwa Polskiego, t. 63, Warszawa 1865, nr 206, s. 371. [Google Scholar]
  126. Ustawa o Zarządzie Gubernijalnym i Powiatowym w Guberniach Królestwa Polskiego, [w:] Dziennik praw…, t. 66, Warszawa 1866, nr 219, s. 119-195. [Google Scholar]
  127. Von Laue T.H., Russian Peasants in the Factory 1892-1904, „The Journal of Economic History”, 21(1961), nr 1, s. 74. [Google Scholar]
  128. Walki chłopów Królestwa Polskiego w rewolucji 1905-1907, t. 3: Luty 1906 – czerwiec 1907, opr. S. Kalabiński, F. Tych, Warszawa 1961, poz. 2282-2283, s. 234-240, poz. 2289, s. 244-246. [Google Scholar]
  129. Wapiński R., Kształtowanie się stereotypu Polaka-katolika, [w:] Naród i religia. Materiały z sesji naukowej, red. T. Stegner, Gdańsk 1994, s. 17-33 [Google Scholar]
  130. Warski A., Kościół na usługach despotyzmu, [w:] Wybór pism i przemówień, t. 1, Warszawa 1958. [Google Scholar]
  131. Wasilewski L., „Niepodległość”, 8(1933), z. 1-3, s. 122, 124. [Google Scholar]
  132. Wiadomości partyjne, „Czerwony Sztandar”, nr 61, 13 kwietnia 1906, s. 4. [Google Scholar]
  133. Winczakiewicz A., Pobożna dwudniówka w Częstochowie. Dla pątników, Warszawa 1900. [Google Scholar]
  134. Witkowska A., Ośrodki maryjne w polskiej religijności w XIX wieku, [w:] Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku, red. B. Pylak, C. Krakowiak, Lublin 1988, s. 70-86. [Google Scholar]
  135. Wojciechowska B., Młode lata „Joasi”, [w:] Wspomnienia weteranów rewolucji 1905 i 1917 roku, red. Z. Spieralski, Łódź 1967. [Google Scholar]
  136. Worobec C.D., Witchcraft Beliefs and Practices in Prerevolutionary Russian and Ukrainian Villages, „The Russian Review”, 54(1995), nr 2, s. 165-187. [Google Scholar]
  137. Wóycicki A., Socjalizm a religja. Studjum socjologiczne, Poznań-Warszawa 1920. [Google Scholar]
  138. Wspomnienia robotników uczestników rewolucji 1905-1907 w Królestwie Polskim, [w:] Archiwum ruchu robotniczego, t. 3, red. F. Tych, Warszawa 1976, s. 13. [Google Scholar]
  139. Wysłouch I., W sprawie wiecu księży w Warszawie z d. 12 grudnia 1905 r., Warszawa 1906. [Google Scholar]
  140. Z partji. Z Organizacji Piotrkowskiej, „Czerwony Sztandar”, nr 102, 30 sierpnia 1906, s. 4. [Google Scholar]
  141. Z prowincji. Narodowy chuligan w sutannie, ibidem, nr 112, 5 października 1906, s. 3. [Google Scholar]
  142. Z życia katolickiego, „Kronika Rodzinna”, nr 34, 10/23 sierpnia 1906, s. 424. [Google Scholar]
  143. Z badań nad składem społecznym klasy robotniczej w Królestwie Polskim w latach 1870-1914, [w:] Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. 4, red. S. Kalabiński, Warszawa 1973, s. 101-138. [Google Scholar]
  144. Zagadnienia teologiczne i społeczne. Trudności duszpasterstwa w wielotysięcznych parafiach, „Wiadomości Pasterskie”, nr 5, maj 1907, s. 298. [Google Scholar]
  145. Zagadnienia teologiczno-pasterskie. Czytelnictwo religijne, „Wiadomości Pasterskie”, nr 8, sierpień 1905. [Google Scholar]
  146. Zapomniany J., Jasna Góra. Dzieje cudownego obrazu i klasztoru, Częstochowa 1933. [Google Scholar]
  147. Ziemba J., Kształtowanie się proletariatu Zagłębia Dąbrowskiego 1865-1914, Warszawa-Kraków 1980. [Google Scholar]
  148. Źródła do dziejów rewolucji 1905-1907 w okręgu łódzkim, t. 1, cz. 1, wyd. I. Ihnatowicz, P. Korzec, Warszawa 1957. [Google Scholar]
  149. Żarnowska A., Klasa robotnicza Królestwa Polskiego 1870-1914, Warszawa 1974. [Google Scholar]
  150. Żarnowska A., Rodzina i status rodzinny robotników przemysłu i rzemiosła Królestwa Polskiego u schyłku XIX w., [w:] Polska klasa robotnicza. Studia historyczne, t. 2, red. S. Kalabiński, Warszawa 1971, s. 47-78. [Google Scholar]
  151. Żarnowska A., Wychodźcy ze wsi w mieście przemysłowym (Królestwo Polskie na przełomie XIX i XX w.), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 46(1992). [Google Scholar]
  152. Życie religijne Polaków w XIX i XX wieku. Trwałość i przemiany, [w:] Miasto i kultura polska doby przemysłowej, t. 3: Wartości, red. H. Imbs, Wrocław-Warszawa 1993. [Google Scholar]
  153. А. Н. Минх, Народные обычаи, суеверия, предрассудки и обряды крестьян саратовской губернии собраны в 1861-1888 годах, Saratów 1994. [Google Scholar]
  154. В Заграничный Комитет СДКПиЛ (Варшава), 26 мая 1905 г., [w:] Ф. Э. Дзержинский, Избранные произведения в двух томах, t. 1: 1897-1923 гг., Moskwa 1967. [Google Scholar]
  155. Выпуск 11: Состояние населения в десяти губерниях Царства Польского к 1-му января 1893 года, Warszawa 1894. [Google Scholar]
  156. Выпуск 26: Население десяти губерний Царства Польского в 1906 году. Рост населения за 90 лет, 1816-1906, Warszawa 1906. [Google Scholar]
  157. Выпуск 6: Наличное население обоего пола по уездам и городам, с указанием преобладающих вероисповеданий и главнейших сословий, ред. Н. А. Тройницкий, Sankt-Petersburg 1905. [Google Scholar]
  158. И. Е. Забелин, Русский народ. Его обычаи, обряды, предания, суеверия и поезия, Moskwa 1880. [Google Scholar]
  159. Панкратова A.M., Пролетаризация крестьянства и ее роль в формировании промышленново пролетариата России (60-90-е годы XIX в.), „Исторические Записки”, 54(1955), s. 194-220. [Google Scholar]
  160. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Выпуск 4: Окончательно установленное при разработке переписи наличное население Империи по уездам, ред. Н. А. Тройницкий, Sankt-Petersburg 1905. [Google Scholar]
  161. С. В. Максимов, Нечистая, неведомая и крестная сила, Sankt-Petersburg 1903. [Google Scholar]
  162. Труды Варшавского Статистического Комитета, Выпуск 3: Состояние населения в десяти губерниях Царства Польского к 1-му января 1890 года, Warszawa 1890. [Google Scholar]

Downloads

Download data is not yet available.